گەرولد بەلگەر، جازۋشى: ءبىز رەسەي مەن باتىسقا ەلىكتەيمىز دەپ، وزىمىزدەن ايىرىلىپ قالدىق

- ءسىزدى جۇرت پىكىرىن اشىق ايتاتىن جازۋشى رەتىندە جاقسى تانيدى.
بەلسەندى ءومىر سۇرەسىز، كەز كەلگەن قوعامدىق ماسەلەگە قاتىسىپ، پىكىر بىلدىرەسىز. جازۋشى اعامىزدى بۇگىنگى تاڭدا نەندەي ءجايت مازالايدى ەكەن، قانداي ويلاردىڭ جەتەگىندە ءجۇرسىز؟
- الاڭداتاتىن نارسە كوپ. مەنىڭ «پلەتەنە چەپۋحي» دەگەن سيكلىم بار. ول «دات» گازەتىندە ون ءتورت جىلدان بەرى شىعىپ كەلەدى. سول ايداردا ءوز كوزقاراستارىم، ويلارىمدى، بولعان ۋاقيعالاردى سىيعىزا بەرەمىن. كەيىن سولاردى سۇرىپتاپ، كىتاپ قىلىپ شىعارارمىن. ول ءبىر توم ەمەس، ەكى-ءۇش توم بولۋى دا مۇمكىن.
ال، ەندى مەنى نە مازالاۋى مۇمكىن؟ جالپى، قازىرگى اياق الىسىمىزعا قارايتىن بولسام، كوكەيدە كۇدىك باسىم. قاتتى شوشىتاتىن نارسە سول - حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى الىستاپ كەتكەندەي. تۇسىنىسپەۋشىلىك كوپ. ارالارى جىل سايىن ەمەس، كۇن سايىن الشاقتاپ بارا جاتىر. دەمەك، حالىق ءبىر بولەك تە، جوعارىداعى ازاماتتارىمىز ءبىر بولەك. كوزقاراستارى قيىسپايدى. بۇل ماسەلە قاتتى الاڭداتپاي قويمايدى.
ءوزىم نەمىستىڭ ءبىرتالاي فيلوسوفىن ءتاۋىر كورەم. گەگەلدىڭ ءبىر ايتقانى ەسكە تۇسەدى. ول «مەملەكەت دەگەن نە نارسە؟» دەگەن سۇراققا: «مەملەكەت - حالىقتىڭ رۋحاني فورماسى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سول حالىقتىڭ رۋحاني تۇسىنىگى، تۇيسىگى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ تۇيسىگىمەن، دۇنيەتانىمىمەن سايكەس كەلمەيدى. اراسى اسا الشاق.
مىنەكەي، مەنى الاڭداتاتىن ۇلكەن قاۋىپتىڭ ءبىرى وسى. قازاقستان حالقى، ونىڭ ىشىندە، قازاقتار وتە كونبىس ەل. بارىنە كونەدى. «تاۋبە-تاۋبە، شۇكىر-شۇكىر» دەپ ءوز-وزدەرىن كوتەرمەلەپ جۇرەدى.
وسىعان ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ باسىنداعىلار ابدەن ۇيرەنىپ العان. شەت ەلدەگىدەي بيلىككە ازۋ كورسەتۋ، ميتينگىگە شىعۋ دەگەن جوق. دەموكراتيانىڭ جوقتىعى وسىدان تۋادى. جالپى، بىزدە دەموكراتيا جوق دەپ ەسەپتەيمىن. مەنى وسى دا نەداۋىر مازالايدى. جانە ءبىزدىڭ ەلدە دەموكراتيا دەگەننىڭ ءتۇرى دە، ءتۇسى دە بولەك. ونى ءبىزدىڭ مىقتىلاردىڭ ءبارى دە ايتادى، ءبىراق انىقتامايدى.
ماسەلەن، امەريكانىڭ دەموكراتياسى مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، ەڭ جالعان دەموكراتيانىڭ ءبىرى. ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىندە بولدىم. سوندا اڭعارعانىم - دەموكراتيا جونىندە ەڭ ءبىر تەرىس تۇسىنىك قالىپتاستىرعان ەۋروپا ەكەن. ولاردىڭ دەموكراتياسىمەن ادامزاتقا ءتان دەموكراتيا الشاق جاتىر.
- سوندا بىزگە دەموكراتيانىڭ قاي ءتۇرى قولايلى؟ قاي شامادا ءجۇرمىز ءوزى قازىر؟
- مەنىڭ ويىمشا، ءبىز ورتاازيالىق، حاندىق دەموكراتيادا جۇرگەن سياقتىمىز. كەيدە، ورتاعاسىرلىق دەموكراتيا ما دەپ تە ويلاپ قالامىن. سودان ءالى شىعا الماي جۇرگەندەيمىز. مەنىڭ ويىمشا، امەريكاداعىداي، ەۋروپاداعىداي دەموكراتيا ءبىزدىڭ ەلدە ەشقاشان بولمايدى-اۋ. ءتىپتى، مۇمكىن دە ەمەس. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ تۇسىنىگى مۇلدەم وزگەشە، باسقا.
ماسەلەن، مەن جەتپىس ءۇش جىلدان بەرى قازاق ەلىندە تۇرامىن. جەتپىس ءۇش جىل بۇرىنعى قازاقتار مەنىڭ تۇسىنىگىمدە باسقاشا ادامدار ەدى. ولار الدەقايدا مىقتى، كۇشتى قازاقتار بولعان. قازىرگى قازاقتاردىڭ ءبىلىمى تومەندەپ كەتكەن سەكىلدى.
مەن اۋەلدە اۋىلعا تاپ بولىپپىن. ارينە، ساۋات جاعىنان ءبىراز ۇتىلىس بولدى. الايدا، ولاردىڭ دۇنيەتانىمى، تۇيسىگى، حالىققا دەگەن كوزقاراسى، كەڭپەيىلدىگى قازىرگى قازاقتاردان الدەقايدا جوعارى ەدى. قازاق سونىسىمەن قىزىق ەدى.
مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى قازاقتار ءبىرتالاي اداسقان سياقتى. ويتكەنى، قازاق وتە ەلىكتەگىش حالىق. رەسەيگە، باتىسقا، امەريكاعا ەلىكتەيمىز دەپ كوپ نارسەدەن ۇتىلعان سياقتىمىز. وسىلاي ەلىكتەيمىن دەپ ءجۇرىپ ءوزىنىڭ تابيعاتىنان، مەنتاليتەتىنەن ايىرىلىپ قالدى.
ەڭ نەگىزگى شاتاقتاردىڭ ءبىرى - وسى. وسى ماسەلەنى ءاردايىم ايتىپ كەلەمىن، ايتا-ايتا داۋسىم دا قارلىقتى، شاشىم دا اعاردى. قازاقتىڭ و زاماننان كەلە جاتقان، ءوزىنىڭ قۇندىلىعى بار. سونى ساقتاۋعا تىرىسۋ كەرەك قوي. سوندا ەشكىمنەن ۇتىلماس ەڭ. وسىنى ىلعي ايتىپ كەلەمىن. نەگىزى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتايتىن ايەل بولۋى كەرەك. ايەلدەر يگى تاربيەنى بالاسىنا بەرۋى قاجەت. ارينە، بۇل باعىتتا ايتىلاتىن اڭگىمە كوپ.
- ءبىلىم تومەندەپ كەتكەن سەكىلدى دەپ قالدىڭىز. راسىندا، كەيىنگى جىلدارى وقۋ ساپاسىنىڭ ناشارلاعانى ءجيى ايتىلادى. كوپ كەمشىلىك سوندا شىعار؟..
- ءيا، ستۋدەنتتەردى دە، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن وقۋشىلاردى دا ىلعي بايقايمىن، ءبىلىم ساپاسى تومەندەپ كەتكەنى راس. ايەلىم - مۇعالىم، ءوزىم دە ۇستازدىق ەتكەن اداممىن. قازىرگى جاستاردىڭ نەگىزگى ويى الماتىعا، وزگە وبلىس ورتالىقتارىنا كەلىپ ءبىلىم الۋ ەمەس، ديپلوم الۋ بولىپ كەتكەنى وتىرىك ەمەس. مەن باياعىدا ستۋدەنتتەرمەن ءجيى كەزدەسەتىنمىن. ولارمەن جۇزدەسكەندە، ءبىرىنشى بولىپ ءوز سۇراعىمدى قويامىن. «قانداي سپەكتاكل كورىپ جۇرسىزدەر؟» دەيمىن. ءبارى ءۇنسىز قالا بەرەدى.
الگىندەيدى سۇرايتىنىم - سولاردىڭ دەڭگەيىنە سايكەس سويلەۋىم قاجەت قوي. ولار سپەكتاكلگە بارماسا، كىتاپ وقىماسا، قوعامدا نە بولىپ جاتقانىن بىلمەسە، نە جونىندە سويلەۋگە بولادى؟! ال، مىناۋ - ۇ ب ت دەگەنىڭىز، اشىعىن ايتقاندا، حالىقتى الداۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل - افريكالىقتاردىڭ تاپقان ءبىر مەتوديكاسى. ويتكەنى، جاستاردىڭ كوزىندە وي جوق، جاتتاندى نارسەلەردى بويايدى. مەنىڭشە، ءبىز سول افريكالىقتاردىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ كەتتىك-اۋ! بۇل دا ءبىر ۇلكەن ماسەلە دەپ ويلايمىن. وسى ورايدا، ءبىر امەريكاندىق پسيحولوگتىڭ ايتقانى بار. ونىڭ ايتۋىنشا، «كەلەشەكتە ادام بالاسىنىڭ ميى ازايادى، سارعايادى. كوبەيتۋ كەستەسىن بىلگەن ادام گەني بولادى». ويتكەنى، ءبارىن دە كالكۋلياتور شەشىپ بەرەدى...
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇگىن بىزدە ۇتىس كوپ پە، الدە ۇتىلىس كوپ پە؟
- ءوز ويىمشا، تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمدى قاراپايىم حالىق تۇسىنبەيدى. دەمەك، وتكەن جيىرما جىلدا ءبىزدىڭ ۇتقانىمىزدان ۇتىلعانىمىز الدەقايدا كوپ پە دەپ ويلايمىن. ءبىز ىشكى دۇنيەتانىمدىق تۇسىنىكتەن ايىرىلىپ قالدىق. حالقىمىزدىڭ ءبىرازى شاتاستى. جوعارىدان تەك ۇرانداتىپ قانا سويلەيمىز. ماقتانعاندا، ءتىپتى لەپىرىپ، لاعىپ كەتەمىز. ال، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، وندىرىستە، مادەنيەتتە، عىلىمدا نە جاڭالىعىڭ بار؟ كەز كەلگەن سالانى الساڭىز دا، بارلىعىندا دەرلىك ۇتىلىس. سوندىقتان ۇتىستان، ۇتىلىس كوپ. مەن مۇنى ءاردايىم اشىق ايتامىن. بىزدە ماقتانشاقتىق، سەمىز سويلەۋ اۋرۋى بار. وسىدان ارىلۋ كەرەك. ءبارىبىر حالىق سەنبەيدى، نانبايدى.
مەن باياعىدا دەپۋتات بولعام. سول كەزدەردە كوپ نارسەنى بايقادىم، اڭعاردىم. ۇلكەن باستىقتاردىڭ اراسىندا ءجۇردىم، نيەتتەرىن كوردىم. قىسقاشا ايتقاندا، ءتۇڭىلدىم. ساياساتتان كەتىپ قالعاندىعىمنىڭ نەگىزگى سەبەبى دە سول. مەن ادەبيەتپەن شۇعىلدانامىن. مەنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگىم بار. ەركىن سويلەيمىن. مۇحتار قۇل-مۇحاممەد دەيتىن جاقسى كورەتىن ءبىر ءىنىم بار. ول مەنى سىيلايدى، باعالايدى. سونىڭ ءبىر جازعان حاتىندا مىنانداي ءبىر ءسوز بار. «ءسىز ەركىن سويلەيسىز، ەركىن جۇرەسىز، ەركىن ايتاسىز، ءسىزدى حالىق وقيدى» دەگەن. مەن ومىرىمدە قىزمەت ىستەپ بىرەۋگە باعىنىشتى بولعان ەمەسپىن. ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ، ەكى جىل مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ ىستەدىم دە، «جۇلدىز» جۋرنالىندا ءبىر جىلداي قىزمەت ەتتىم. ودان باسقا جەردە مەن جۇمىس ىستەمەگەن اداممىن.
سوندىقتان، مەندە بىرەۋگە باعىنۋ، بىرەۋدىڭ ءسوزىن سويلەۋ دەگەن جوق. شىنىندا دا ەركىن اداممىن. مىسالى ءۇشىن، پرەزيدەنتىمىزدىڭ الدىنا بارعاندا بىرەۋلەر قيپاقتاپ، ايتاتىن ءسوزىن ۇمىتىپ قالادى عوي. مەن كەرىسىنشە، «نۇرەكە، نۇرەكە» دەپ ەركىن سويلەيمىن. ول كىسى ونى جاقسى تۇسىنەدى، بىلەدى. مەن وتىز جىل بويى اۋدارماشى، كاسىبي جازۋشى بولدىم. «ءاي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا» بولعان جوق، تەك قالاماقىمەن كۇنەلتتىم. قازىر ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز ءوز ويلارىن ەركىن ايتا المايدى عوي. ارينە، ولاردى دا تۇسىنۋگە بولادى.
- ونداي كىسىلەر نەلىكتەن ءوز پىكىرىن ەركىن ايتا المايدى دەپ ويلايسىز؟
- «ءاي، وسى ءبىر ماعان وردەن بەرىپ قالا ما ەكەن نەمەسە مەدال، اتاق بەرىپ قالا ما ەكەن» دەگەن قازاقتىڭ قۋلىعى، ەسەبى بار عوي. ال، مەن و جاعىنا قارامايمىن عوي. «قاجەت ەتسەڭ كىتابىمدى شىعار، قالاماساڭ ءوزىڭ ءبىل، گونوراردى بەرسەڭ الايىن، بەرمەسەڭ المايمىن، اناۋ تەمىر-تەرسەگىڭنىڭ ماعان تۇككە دە قاجەتى جوق» دەيمىن.
جالپى، جازۋشىعا تەمىردىڭ قاجەتى جوق. جازۋشىعا اقشالاي سىيلىق بەرۋ كەرەك. جازۋشىنىڭ تىرلىگى قاتاڭ بولۋى ءتيىس. ەگەر جازۋشىنى تۇرمەگە وتىرعىزباسا، قۋدالاماسا، شەتەلگە ايداماسا سونىڭ ءوزى باقىت. جازۋشىعا بۇدان اسقان قانداي باقىت قاجەت؟
ماسەلەن، قازاقستاندا تۇرىپ مەنى ەشكىم قۋدالاپ جاتقان جوق. مىنە، وسىنى دۇرىس فيلوسوفيا دەپ ەسەپتەيمىن.
- ءسىز قالاماقىعا جان باقتىم دەدىڭىز. وتىز جىلدان اسا جازۋشىلىقپەن، اۋدارمامەن اينالىسىپسىز. ەندى جازۋشى كىم دەگەنگە قالاي جاۋاپ بەرەر ەدىڭىز؟
- جازۋشى، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ وكىلى. ول حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەۋى كەرەك، حالىقتىڭ ويىن ءبىلۋى قاجەت. ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ سورلاپ جۇرگەندەرى قازىر ولار بيلىكتەن دە كەتىپ قالعان، حالىقتان دا كەتىپ قالعان. مەنىڭ «دات» گازەتىندەگى ايدارىم «چەپۋحا» دەپ اتالادى. «ءاي، چەپۋحا ءسوز عوي ول» دەپ قويعان ەدىم. ءبىراق، حالىقتىڭ كوبى وقيدى ەكەن. دەپۋتاتتار، ۇكىمەتتىڭ باسىندا وتىرعاندار «داتتى» العان بويدا ەڭ الدىمەن سونى قارايدى ەكەن عوي. «وسى بەلگەر بىزگە تيىسكەن جوق پا ەكەن، شۇقىلاعان جوق پا ەكەن» دەپ ىزدەپ وقيدى ەكەن. كوپشىلىگى مەنەن قاۋىپتەنەدى. وسىنىڭ وزىندە ويىمدى ساقتىقپەن اشىق جانە ۇندەمەي قالاتىن كەزدەرىم بولادى. ماسەلەن، قازاق جونىندە سويلەۋگە كەلگەندە، اباي ايتاتىن كەمشىلىكتەردى مەن دە ايتا الامىن. ءبىراق ابايدىڭ ايتۋعا «پراۆوسى» بار دا، مەنىڭ وعان «پراۆوم» جوق. باسقا ۇلتتىڭ ادامى بولعان سوڭ، كەمشىلىكتى باسا ايتۋىم دۇرىس ەمەس. كەزكەلگەن قازاق ماعان: «ءاي، سەن نەمىستەرىڭدى جونگە كەلتىرىپ ال!»، «قازاقتا نە شارۋاڭ بار؟» دەۋى مۇمكىن عوي. سوندا ءۋاجىڭ جوق قوي ايتاتىن ولارعا. مەن وسىنى جاقسى تۇسىنەمىن. سوندىقتان، كەيدە ساقتىقپەن، ارتىق سويلەمەۋگە تىرىسامىن. كەيبىر ويلارىمدى جۇمسارتىپ ايتامىن. ءتىپتى، ماقتامايتىن ادامداردى كەيدە ماقتاپ قوياتىن ادەتىم بار. بۇل - مەنىڭ كەمشىلىگىم. ءبىراق ونسىز بولمايتىندىعىنا كوزىم ابدەن جەتكەن. بىرەۋدى ماقتاپ، سول ارقىلى ۇپاي جيناماساڭ، تاعى بولمايدى.
اڭگىمەلەسكەن سەيىلبەك اسان
دەرەككوز: qazaquni.kz