وزگەلەر مويىنداعان قازاق مەديتسيناسىن ءوزىمىز قاشان مويىندايمىز؟

ويتكەنى، وندا جاسالاتىن ەم- دوم مەن قاجەت بولعان جاعدايداعى وپەراتسيانىڭ قۇنى قاراپايىم ازاماتتىڭ قالتاسىنا ولقى سوعاتىنى تاعى بار. راس، الەمدە بۇرىننان مەديتسيناسى دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتەر كوپ. قازىرگى تاڭدا ەكىنىڭ ءبىرى قىتاي مەديتسيناسى جايىندا اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ اڭگىمەلەيتىن بولىپ الدى. ول دا دۇرىس شىعار. قازاقستاندىق دارىگەرلەر دارمەنسىز بولىپ وتىرعان دەرتتەردى ەمدەۋگە كەلگەندە قىتايلىق مەديتسينا ماماندارى الدىنا جان سالمايتىن دا شىعار. سونداي- اق، ءۇندى، يەۆرەي مەديتسيناسى جايىندا دا ماقتاۋعا جاقىنبىز. گەرمانيا، فرانتسيا جانە وزگە دە مەملەكەتتەردىڭ اتام زاماننان كەلە جاتقان ەمشىلىك ونەرىن كورىپ قايتقاندار از ەمەس. الايدا ءبىز اتا- بابالاردىڭ بىزگە امانات ەتكەن ەمشىلىك ونەرى جايىندا ۇمىتىپ بارا جاتقان سەكىلدىمىز.
قاراپايىم عانا جايلاردان باستاپ كورەلىك. قازاقتا سىنىقشى دەگەن بار. دارىگەرلەر قول- اياعى جاراقاتتانىپ قالعان ادامدى بىرنەشە اي بويى ەمدەپ جازادى. كۇنى كەشەگە دەيىن كەيبىر ازاماتتار سىنىقشىعا بارىپ، جاراقاتىنان قۇلان- تازا ايىعىپ كەتكەنىن كوزىمىز كورگەن ەدى. ءتىپتى، كەيبىر ادامداردىڭ مايدالانىپ سىنىپ كەتكەن سۇيەكتەرىن قايتادان ورنىنا سالىپ، ونىڭ جىمىن بىلدىرمەي جىبەرگەن قولى جەڭىل سىنىقشىلار از بولعان جوق. ءبىر قىزىعى، قازاقتىڭ وسى ءبىر سىنىقشىلىق ونەرى وزەگەلەرگە قىزىق بولىپ، ونى ۇيرەنۋگە قۇلشىنىس ءبىلدىرىپ جاتقاندار بار ەكەن. ماسەلەن، اتاعى جەر جارىپ تۇرعان قىتايدىڭ وزىندە وعان قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان جايى بار ەكەن. سول جاقتان كەلگەن مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازىر وندا قازاقتىڭ سىنىقشىلىق كاسىبىن مەڭگەرىپ جاتقاندار از ەمەس ەكەن. ونداعى دارىگەرلەر قازاقتىڭ سۇيەك ءبىتىستىرۋ جۇمىسىن جوعارى باعالايدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز ءوزىمىزدىڭ وسىنداي قاسيەتىمىزدى باعالاماي، وزگەنىڭ ەمشىلىك ونەرىنە تاڭعالىپ، باس شايقاپ جۇرگەن جايىمىز بار. سونداي- اق، قازاق مەديتسيناسىنىڭ بۋلاۋ ونەرىن دە مەڭگەرىپ العىسى كەلەتىن ازاماتتار بار كورىنەدى. وعان كەتەتىن شىعىن كولەمى دە كوپ ەمەس.
وزگە جۇرت ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ەمىنە وسىلايشا قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ جاتقاندا ءوزىمىز وعان سەلسوق قاراپ جۇرگەن جايىمىز بار. وسىنداي قاسيەتىمىزدى باعالاپ، ونى پاتەنتتەن الۋدى ۇمىتىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ كۇنى ەرتەڭ قىتايلىقتار بۇل ءبىزدىڭ ەمدەۋ ءتاسىلىمىز دەپ جاتسا، وعان قارسىلىق كورسەتەتىن قانداي دالەلىمىز بار؟ سونداي- اق، قازاق دالاسىندا ەمدىك وسىمدىكتەردىڭ قانشاما ءتۇرى بار ەكەنىن عالىمدار ءجيى ايتىپ كەلەدى.
ەلدىڭ اراسىندا «تابيعاتتىڭ ءوزى - ەمشى» دەگەن ءتامسىل بار. اتالار ايتقان ءسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ كوردىك پە؟ ۇڭىلسەڭىز، كوپ نارسەگە قانىعار ەدىڭىز. ادام بالاسى كەيدە ءتۇرلى اۋرۋدىڭ زيانىن كورەدى. وسىندايدا دەرتكە ءدارۋ ىزدەيمىز. دارىگەرگە بارامىز. ولار قولدان كەلگەنشە ەمدەيدى. قازىر مەديتسينا دامىپ كەلەدى. نەشە ءتۇرلى قۇرال- جابدىق بار. بۇل دۇنيەلەر ادام اعزاسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى. بۇرىنعى كەزەڭدەردە قالاي بولعان؟ قازىرگىدەي مەديتسينا قارىشتاپ دامىعان جوق. سونىڭ وزىندە ادامداردى ەمدەۋ ىسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلدى. ەجەلگى زامانداردا ەمشىلەر دارىلىك وسىمدىكتەرگە نازار سالعان. ولاردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن تۇسىنە ءبىلدى. سول ءبىر كەزەڭدەردە قىتاي، ءۇندىستان، گرەكيا مەملەكەتتەرىندە وسىنداي ىستەر كەڭىنەن وركەن جايعان ەكەن. ءبىزدىڭ قازاق دالاسىندا دا ونداي ادامدار بولدى. ەرەكشە قاسيەتى ارقىلى ولاردىڭ اتاعى الىسقا جايىلدى. «ءدارى شوپتەن شىعادى، دانا كوپتەن شىعادى» دەگەن ناقىل وسىعان بايلانىستى ايتىلسا كەرەك- ءتى.
دارىلىك وسىمدىكپەن ەمدەۋ ءىسى ءالى دە جويىلعان جوق. وسى كۇندەرى قىتايدىڭ ەجەلگى مەديتسيناسى الەمدە الدىڭعى ورىندا تۇر. سول ەلدىڭ دۋالى اۋىز دارىگەرىنىڭ ءبىرى «سەنىڭ دەنەڭنىڭ قۋاتى - وسىمدىكتىڭ شىرىنىندا» دەپ ايتقان ەكەن. قىتاي جۇرتى اتالمىش ءسوزدىڭ مانىنە ۇڭىلگەن. ونى كادەگە جاراتىپ تا وتىر. وكىنىشكە قاراي، بۇل جونىنەن ءبىز ماقتانا المايمىز. ويتكەنى وعان ءالى كۇنگە دەيىن سامارقاۋ كەيىپ تانىتىپ ءجۇرمىز.
دارىلىك وسىمدىكتەر ادام اعزاسىنا ەشقانداي زيانىن جاسامايدى. قايتا شيپاسىن تيگىزەدى. قايسىبىر كەزەڭدە وعان كوزقاراس دۇرىس بولعان جوق. ونى ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ ۇققاندار از ەمەس ەدى. حيميالىق جولمەن دايىندالاتىن دارىلەردى تۇتىنىپ كەلدىك. دەگەنمەن ولاردىڭ كەيبىرى دەن- ساۋلىققا زيانىن تيگىزىپ جاتاتىن. بەرىدە ونى تۇسىنگەندەر سانى كوبەيدى. اسىرەسە ورتا ازيادا ولاردىڭ سانى بىردەن ارتا ءتۇستى. سارى قۇرلىقتىڭ ورتالىق بولىگىن مەكەن ەتكەن تۇرعىندار وتكەن عاسىردىڭ 70- جىلدارىندا دارىلىك وسىمدىكتەرگە ءمان بەرە باستادى. اتاپ ايتقاندا، 1970-1980 - جىلدارى ورتا ازيادا وعان دەگەن سۇرانىس بىردەن 250 پايىزعا جەتكەن. قىزىعى، سۇرانىس ارتقانمەن، ونىڭ جيناۋ مەن دايىنداۋ ماسەلەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز جۇيەسىنە تۇسە الماي وتىر. ولاردى جيناۋ مۇمكىندىگى - 75 پايىزدان اسپاي تۇر.
بۇگىنگى تاڭدا دۇنيەجۇزى دارىلىك وسىمدىكتەرگە كوڭىل بولۋدە. قازىر دارىلەردىڭ 40 پايىزعا جۋىعى تابيعي شوپتەردەن جاسالادى ەكەن. جەر جۇزىندەگى كەيبىر مەملەكەتتەر وسى باعىتتا ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. ولار جەمىستى ەڭبەككە قول جەتكىزۋدە. قازاقستاندا شە؟ بۇل ىسپەن ءبىردى- ەكىلى ادامدار عانا اينالىسىپ ءجۇر. ال مەملەكەت تاراپىنان ەش- قانداي قامقورلىق كورسەتىلە بەرمەيدى. ءتىپتى وسى ماقساتتا بەلسەنە جۇمىس جاسايتىن ارنايى ورتالىقتار دا جوق. سونىڭ سالدارىنان ءشوپ دارىگە دەگەن حالىقتىڭ كوزقاراسى ءالى دە سەلكەۋ. ونى عىلىم رەتىندە زەرتتەۋ ماسەلەسى ولقى سوعىپ تۇر.
قازىر قارجىسى بار ادام قىتاي اسادى. دەرتىنە ءدارۋ ىزدەيدى. وندا بارلىعى بار. قولايلى جاعداي جاسالعان. سول ەلدىڭ كوپتەگەن قالالارىندا دارىلىك وسىمدىكتەرمەن ەمدەيتىن ورتالىقتار جۇمىسىن قىزۋ جۇرگىزىپ جاتىر. ول جەرلەرگە باس سۇعاتىن ادامدار سانى دا كوپ. جەر ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلىنەن كەلەدى. ورتالىقتىڭ الدىنان ادام اياعى ۇزىلمەيدى. سولاي بولاتىن ءجونى بار. ەمدەۋ ءىسى كوڭىلدەن شىعادى. جانىنا باتقان دەرتىنە شيپا تاپقان جۇمىر باستى پەندەلەر كوپ- اق. ولاردىڭ قاتارىندا قازاقستاندىق ازاماتتار جەتىپ ارتىلادى. وعان قانشاما قارجىنى جۇمسايدى. كەز كەلگەن ادامنىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى. ءبىراق شىبىن جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن ادام ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنان نەسىن اياسىن؟ قارىزدانىپ- قاۋعالانىپ بولسا دا، قىتاي جەرىندەگى ورتالىققا بارعاندى قالايدى. قازىر ونداي ادامدار از ەمەس.
ءبىزدىڭ قازاق دالاسىندا ەمشىلىكپەن اتى شىققان كىسىلەر كوپ ەدى. بۇل سوزىمىزگە دالەلدى ۇلان- عايىر دالانىڭ قاي قيىرىنا بارساڭ دا، كوز جەتكىزە الاسىڭ. اتاقتى ىرعىزباي دوسقان ۇلىن كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. ول كىسى كەزىندە دانا ابايدىڭ اكەسى - قۇنانبايدى دەرتىنەن قۇلان- تازا ايىقتىرعان ەكەن. وسىنداي اسىل ازاماتتاردىڭ جولىن جالعاعان ادامدار دا بولدى. وكىنىشتىسى، قازىرگى كۇنى ولاردىڭ قاتارى وتە ازايىپ بارادى. بالكىم، كەلەشەكتە ونى بىلەتىن جانداردىڭ جوق بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى بۇل ماقساتتا ارنايى ناسيحات جوق. جاس ۇرپاق بىلە بەرمەيدى. وزگەنىڭ ورەلى ىسىنە تاڭعالىپ جۇرگەننەن وزگە امالىمىز كانە؟ بۇل كوپتىڭ كوڭىلىن مازالاپ ءجۇر.
تابيعاتتىڭ قىر- سىرىنا قانىق ماماندار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە التى مىڭنان استام وسىمدىكتىڭ وسەتىنىن ايتادى. ونىڭ ىشىندە 500 گە جۋىعى دەرتكە ءدارۋ بەرەرلىك قاسيەتى بار ەكەن. بىلە بىلگەن ادامعا وسىنىڭ ءوزى قانشاما بايلىقتىڭ كوزى دەپ ايتا الامىز. الايدا وعان ءوز دەڭگەيىندە نازار اۋ- دارىپ جۇرگەن ەشكىمنىڭ جوقتىعى قىنجىلتادى. بولماسا، قىتايلار سەكىلدى ءبىزدىڭ دە ءوز ەمدەۋ ءتاسىلىمىز ارقىلى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا ابىرويىمىز اسقاقتار ەدى عوي.
قازاقستاندا دارىلىك وسىمدىكتەرمەن ەمدەۋ ىسىنە مەديتسينا تاراپىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز باعاسى بەرىلگەن جوق. وسىنىڭ سالدارىنان جۇرتشىلىق ونى تۇتىنۋ ىسىنە قورقا قارايتىنى شىندىق. سەبەبى كەزىندە جۇرگىزىلگەن ساياساتتىڭ سالدارىنان دارىلىك وسىمدىكپەن ەمدەۋ دەگەن ەسكىلىكتىڭ قالدىعى سەكىلدى بولىپ جۇرتتىڭ جادىندا جاتتالىپ قالعان. دەگەنمەن وسى ءىستى ءارى قاراي دامىتىپ جۇرگەن ەلدەر بار ەمەس پە؟ ەندەشە، نەسىنە تارتىنشاقتاي بەرەمىز؟
دارىلىك وسىمدىكتەردى ەمدەۋ ىسىنە پايدالانۋ اتام زاماننان جالعاسىپ كەلەدى. باعزى زامانداردا ەگيپەت جۇرتى الوە، قاراعان، انيس جانە باسقا وسىمدىكتەردىڭ شيپالىق قاسيەتىن بىلگەن. ءتورت مىڭداي جىل بۇرىن ۇندىلىكتەر 760 دارىلىك وسىمدىكتى حالىق ەمىنە پايدالانىپتى. قىتايدا بۇل ماقساتتا تۇڭعىش كىتاپ 5 مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان.
اۆتور: ايدا بەكەيەۆا
«الاش ايناسى»