قازاقتى «شالا قازاق»، «ادا قازاق» دەپ بولۋگە بولمايدى

استانا. قازاقپارات - سوڭعى كەزدە باسپا ءسوز بەتىندە، سۇحباتتاردا «شالا قازاق» ۇعىمىن ايتۋ، كەلتىرۋ، ول تۋرالى ماسەلە كوتەرۋ ءجيى كەزدەسۋدە.
None
None

وسى توڭىرەكتە ويلانىپ، «ناعىز قازاقتاردىڭ» ۇسىنىسىن تالداپ قاراساڭ، كوڭىلىڭ ناليدى ەكەن.

سوندا وسى ۇعىمنىڭ اۆتورلارى «شالا قازاقتى» تومەندەتىپ، كەلەمەجدەپ، مەنسىنبەي نە ماقساتتى مەجەلەۋدە؟

مەنىڭ ويىمشا، ولاردىڭ ءبىرازى دەپۋتاتتار، اكىمدەر، مينيسترلەر، جەمقورلاردىڭ كولەڭكەسىندە ءجۇرىپ، ولاردىڭ داستارقانىنىڭ قالدىقتارىنا ريزا بولىپ، باسقا «سىباعالارىمەن» دە پەندەلىك كۇنىن كورىپ جۇرگەن پەندەلەر سياقتى.

ال، سول «ناعىز قازاقتىڭ» كوبى قازاق حالقى مەن اتامەكەنىنە جاقسىلىق ىستەپ جۇرگەنى شامالى.

«ناعىز قازاق» ەمەس - ۇلتجاندى قازاق ارىپتەس اعام مۇحتار شاحانوۆتىڭ تالاي رەت اشىنىپ ايتقانى ەسىمە شەگەلەنىپ قالعان: «بۇگىندە شىندىعىن ساقتاعان، تازا، ادال، ءادىل تۇلعالار جىلدان-جىلعا ازايىپ بارادى... قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 777 مۇشەسى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، سونىڭ 10-15 ى عانا ۇلتتىق مۇددە كۇرەسىندە بىزبەن بىرگە... قالعاندارى... ىسكە كەلگەندە، ۇستەلىنىڭ استىنا كىرىپ كەتەدى. سەبەبى، ءسوزى باسقا دا، ءىسى باسقا...».

مەنىڭ پايىمداۋىمشا، كەيبىر «ناعىز قازاقتار» ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن دا تەرەڭ بىلمەيدى. سوندا، ۇلى ابايدىڭ ءوز كەزىندە، وركەنيەتكە ۇمتىلساق، ورىس ءتىلىن يگەرىپ ال دەگەنى، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سانكت-پەتەربۋرگتەگى رەسەي گەوگرافيا (جاعىراپيا) قوعامىنىڭ مۇشەسى بولعانى - ولاردى «شالا قازاققا» جاتقىزعاندارى ما؟ قايران، اباي، بەكەر كۇڭىرەنبەگەن ەكەن!

ال، كەڭەس داۋىرىندە قانشاما «شالا قازاق» ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدى الەمگە جاقسى جاعىنان پاش ەتتى! ماسەلەن، ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ «سۋۆەنير يز وتىرارا» دەگەن شىعارماسىنان كەيىن دۇنيە ءجۇزى ءال-فارابيدى قازاق ەكەن دەپ مويىندادى.

ال ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ازيا» كىتابى ارقىلى قازاق (تۇركى) جازباسىنىڭ تەرەڭدە، ەجەلگى زاماندا جاتقانىن دالەلدەپ، تالاي رەسەي، ەۋروپا عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن جوققا شىعاردى. توقتار اۋباكىروۆ، تالعات مۇسابايەۆ - قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش عارىشكەرلەرى بوپ، كەڭەس كەزىندە ورتاازيالىق جانە كاۆكازدىق كەڭەس كەزىندەگى اعايىندارىمىزدى قىزعانىشقا قالدىردى. ايگىلى «ياللا» جەتەكشىسى فارۋح زاكيروۆ وسى جاعدايدى الماتىعا كەلگەندە ءوز سوزىندە مويىنداعان.

سەيىتقازى ماتايەۆ كەزىندە بۇكىل وداقتىق «يزۆەستيا»، «جيزن» باسىلىمدارىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ، بۇگىندە ق ر جۋرناليستەر وداعىن جانە «قازپرەسس-سەنتردى» باسقارۋدا. اقىن، اۋدارماشى مارات ادىبايەۆ 2009 - جىلى ۇلى اباي ولەڭدەرىنىڭ ەڭ ۇزدىك اۋدارماشىسى رەتىندە تانىلعان. ونىڭ «37 ستيحوتۆورەني ابايا» كىتابىن رەسەيدەگى قازاقستان مادەنيەتى جىلى كەزىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۆلاديمير پۋتينگە تاپسىرعان. (ارينە، وسىنداي ەلەۋلى جاڭالىقتار كەيبىر «ناعىز قازاقتىڭ» ەسىندە قالمايدى). بيگەلدى عابدۋللين - «سەنترالنايا ازيا مونيتور»، ءادىل يبرايەۆ - «كاراۆان»، بەكەت مومىنقۇلوۆ - جامبىل وبلىستىق «زناميا ترۋدا» گازەتتەرى، ورىنباي جانايداروۆ - «نيۆا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلارى. ءتىزىمدى جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. ولاردى قويعاندا، «ZHERSU» كورپوراتسياسىنىڭ جەتەكشىسى باۋىرجان وسپانوۆ كوپ جىلدان بەرى قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلەدى.

قازىرگى جاعدايدا، «ناعىز قازاقتىڭ» كوبى مىقتىلىعى جاعىنان «شالا قازاقتار» - اكادەميك ماۋلەن بالاقايەۆ، ايگىلى نەمىس گەرولد بەلگەر، ءازىربايجان قىزى اسىلى وسمانداردىڭ كولەڭكەلەرىنەن شىعا الماي جۇرگەن بولار...

مەن جاقسى بىلەتىن سىيلى زامانداستارىم جەتكىلىكتى. ولار - مۇحتار شاحانوۆ، سوفى سماتايەۆ، سەيفوللا وسپان، يران-عايىپ، تەمىرحان مەدەتبەك، امانحان ءالىم، بەيبىت قويشىباي، نۇرتورە ءجۇسىپ، راقىمجان وتارباي، جولتاي ءالماش ۇلى، عالىم قاليبەك ۇلى... ءبىراق، مەن ولاردى «ناعىز قازاق» دەگىم كەلمەيدى. مەن ولاردى ناعىز ۇلتجاندى قازاقتاردىڭ قاتارىنداعى ازاماتتار دەپ سانايمىن.

ال، «ناعىز قازاقتار» قايدا ءجۇر؟ ولار نەگە قازىرگى زامانعى تالانتتى جازۋشى قىز گۇلزات شويبەكوۆاعا جول بەرمەيدى؟ مەن ونىڭ ەكى-ءۇش حيكايات-اڭگىمەلەرىن اۋدارىپ كوردىم. تاماشا جازۋشى، ەرەكشە كوزقاراس!

نەگە الگىندەي «بەلسەندىلەر» وتە تالانتتى، سەگىز قىرلى بالالار جازۋشىسى، اقىنى اراسانباي ەستەنوۆكە جول بەرمەيدى؟

نەگە وسى «بىلگىشتەر» پۋبليتسيست كولباي ادىربەك ۇلىنىڭ «كازاحسكوە دەلو» ەپوپەياسىن باعالامايدى؟ مەنىڭ بايقاۋىمشا، بۇل جۋرناليستىڭ سەريالىق (وتىزدان اسا) دوكۋمەنتالدىق-پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرى جەلتوقسان قۇرباندارىنا ارنالعان شىعارمالارى قازاق ءۇشىن تاريحي-تانىمدىق شەجىرە. ال، نەگە بۇل قۇندى دۇنيە وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىس تىلىنە اۋدارىلماعان؟ مۇمكىن، «بىلگىشتەر» كولبايدىڭ اتى باسقا ەلدەرگە پاش ەتىلىپ، ونىڭ جۇلدىزى جانىپ كەتەدى عوي دەپ سەسكەنە مە؟.. سۇراقتار كوپ...

مەن ءوزىم «شالا قازاق» گەرولد بەلگەرمەن جيىرما جىلدان بەرى قاتىناسىپ-ارالاسىپ ءجۇرمىن. بۇگىندە ول كىسىنى ءازىل-شىنىن ارالاستىرىپ، گەرولد يبن كارل ال-ديۆاني دەپ قۇرمەتتەيمىن. نەمىس اقساقال اڭگىمە اراسىندا تالاي ايتقان: «قازاقتاردى قازىر «ادا قازاق»، «شالا قازاق»، «تازا قازاق»، «ناعىز قازاق» دەپ بولگەن دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى وسى «شالا قازاقتاردىڭ» نەمەسە «ادا قازاقتاردىڭ» ىشىندە دە قازاقتىڭ قامىن جەپ، ۇلتى ءۇشىن جانىن بەرەتىندەر از ەمەس. كەرىسىنشە، شىنداپ ويلاپ قاراساڭىز، باسقاعا قازاقتىڭ كىم ەكەنىن دالەلدەپ جۇرگەن جوق پا؟..

ءوز باسىم ولجاس سۇلەيمەنوۆتى قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار وكىلى دەپ سانايمىن... تىلدەن دە كۇشتى قۇدىرەت بار. ول - سانا. قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتار بولادى، ءبىراق پاتريوتتىعى كەرەمەت. ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى، ايتالىق، دارىگەرلەر، عالىمدار نەمەسە تەحنيكا سالاسىنىڭ ءار ءتۇرلى ماماندارىنىڭ ءبىرازى قازاق تىلىنە شالا ەكەنىن بىلەمىز، ەندى وسىلاردىڭ ءبارىن «قازاق ءتىلىن بىلمەيسىڭ» دەپ كەۋدەلەرىنەن يتەرسەك، قازاقتا كىم قالادى؟ وندا، ءتىل بىلەمىز دەپ، قۇر ۇرانداتۋشىلار عانا قالادى ەمەس پە؟ سوندىقتان، قازاق ءبىرىن-ءبىرى تىلگە بولا تۇقىرتىپ، ءبىر-بىرىنە الاكوزدەنۋدى دوعارۋى ءتيىس. سول «شالا قازاقتاردا» سانا، جۇرەك، تۇيسىك «قازاعىم» دەپ تۇرسا، ول جامان با؟ وسى كەرەگى قازاققا...»

 

مەن كەيدە تەرەڭ ويعا شومىپ كەتەم. گەر-اعا ايتقانداي: «قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءبارى «كلاسسيك»، «ۇلى»، «دارابوز»، «كوريفەي». ال، قاراپايىم جازۋشى جوق...» ايتقانى - شىندىق. بۇگىندە مەنىڭ ويىم مۇلدەم باسقادا: «وسى «شالا قازاق» ۇعىمىن ويلاپ تاپقان ادامنىڭ ءوزى كادىمگى قازاق ەكەندىگى كۇدىك كەلتىرەدى».

اۆتور: المات جارىلقاسىنوۆ، قاز م ۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى ورىس ءبولىمىنىڭ تۇلەگى، اۋدارماشى

«تۇركىستان»

سوڭعى جاڭالىقتار