بۇگىنگى تەلەجۋرناليستيكانىڭ ءتىلى قانداي؟

استانا. قازاقپارات - تەلەحابار كوپشىلىككە ارنالعاندىقتان، وندا قولدانىلاتىن سوزدەر دە اسا قىساڭ نە تىم اسىرە قىزىل سوزبەن كومكەرىلمەي، جالپىعا بىردەي تۇسىنىكتى بولۋعا ءتيىس.
None
None

ءارى تىم جەڭىل، ەموتسيونالدى-ەكسپرەسيۆتى سوزدەردىڭ ءجيى قولدانىلۋى دا باسىمدىلىق تانىتپاعانى دۇرىس.

كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ سۋسىلداعان ءدىلمارى، سۋ توگىلمەس جورعاسى، قىزىل تىلدەن ماي تامىزىپ، قۋ باستان قۋىرداققا ەت الاتىن شەشەندىك شەبەر تىلدىلىك تە، اسا ماڭىزعا يە.

بۇل قاسيەت كەز كەلگەن باعدارلامانىڭ (جۇرگىزۋشىنىڭ دە) بابىن كەلىستىرىپ، باعىن اشادى. ءدۇيىم جۇرتتى اۋزىنا قاراتار سۋىرىپ سالما شەشەندىك ونەر قازاقتىڭ قانىندا بار دەسەك، ونى بۇگىنگى قالا قازاعىنىڭ بويىنان كەزدەستىرۋ قيىنعا تۇسەدى.

ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى قولىنا الىپ، كوك جاشىكتىڭ الدىنان تۇسپەيتىن تەلەباعدارلاما جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ ءسوز ساپتاۋى سونى اڭعارتادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، ءبىراز باعدارلامالاردىڭ ماتىنىنە نازار سالدىق.

مىسالى، «استانا» تەلەارناسىنان شىعاتىن «ەل اۋزىندا» باعدارلاماسىن ماعىنالىق، ەستەتيكالىق تۇرعىدان تالداماعاننىڭ وزىندە، زاڭدىلىعى بۇزىلماۋعا ءتيىس «تەلەجۋرناليست ءتىلى» ەشبىر تىلدىك نورماعا سايكەس كەلمەيتىنىن كوزى قاراقتى كورەرمەن بىردەن پايىمدايدى. اتالمىش باعدارلامانىڭ بىرىندە: «العاشقى ورىنداعان ءانى «ماحاببات مۇڭى» دەپ اتالاتىن-دى. سوندىقتان بولار، مۇڭدى ماحاببات تاقىرىبى ونىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قىر سوڭىنان قالار ەمەس» دەلىندى. ماحابباتقا جان ءبىتىپ، ءانشىنىڭ ارتىنان ەرگەندىگىن كىم كورگەن؟ سونداي-اق، «ولجاس - شوۋ-بيزنەستىڭ كۇيەۋ بالاسى اتاندى»، «شوۋ-بيزنەستىڭ قۇدالارى»، «ءانشىنىڭ ءوزى ماما دەپ اتايتىن ەنەسى -  رەسپۋبليكالىق ارنالاردا سەناريست بولىپ قىزمەت ەتەدى»، «ارتىستەر اشىلىپ بيلەدى، تۋىستار شاشىلىپ سىيلىقتار اكەلدى»، ت. س. س. باعدارلامانىڭ ءماتىنىن جازۋ بارىسىندا كەتكەن ورەسكەل قاتەلىكتەردە شەك جوق.

ۇلكەن-كىشىگە دە قادىرلى سانالىپ كەلگەن ونەر جۇلدىزدارىن كەكەتىپ، مۇقاتۋ ارقىلى باعدارلامانىڭ دەڭگەيىن كوتەرىپ، كورەرمەننىڭ سانىن ارتتىرۋ، استارلى ماقسات، تاياز وي ەكەندىگى كورىنىپ تۇر. بۇل جاعدايدا ەسترادا جۇلدىزدارى ەمەس، باعدارلامانىڭ ءوزى تىلىنەن جاڭىلىپ، حالىققا سۇيكىمى كەتىپ، ەلدىڭ اۋزىندا ءوزى قالۋى بەك مۇمكىن (بۇل باعدارلامانىڭ نەگىزگى ستيلى سونداي).

حالىق وسەك-اياڭعا جاقىن دەگەن قيسىنسىز تۇسىنىكتەن، ورىنسىز تۇجىرىمنان ارىلاتىن كەز كەلدى. باعدارلاما دايىنداۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالماي جۇرگەن جەكەمەنشىك كومپانيالار، ستۋديالاردىڭ كوپ بولىگى شوۋدىڭ شەكپەنىن جامىلىپ الىپ، ماعىناسىز، حالىققا پايداسىز تۋىندىلاردى شىعارىپ جاتادى. سونىڭ سالدارىنان بۇگىنگى تەلەارنالار باس-اياعى ءبىتىپ بولمايتىن كەلەلى ماسەلەلەرگە تاپ بولۋدا.

سونىڭ ءبىرى - تەلەجۋرناليستەر ءتىلى. كوپ جاعدايدا باعدارلاما جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ ءسوز ماعىناسىن تۇسىنبەۋشىلىگىنىڭ سالدارىنان سوزدەردى ستيلدىك جاعىنان ورىندى قولدانا بەرمەۋى، ايتىلعان ءسوز ءنارسىز، مانەرسىز، ماعىناسى جاعىنان انىق بولماۋى - وي دالدىگى ءسوز دالدىگىمەن ءدوپ تۇسپەۋىنەن تۋىنداپ وتىر.

بارلىق ءستيلدىڭ سوزدىك قۇرىلىمى بىردەي ەمەس، سوندىقتان سويلەۋ كەزىندە تەلەباعدارلاما جۇرگىزۋشىسى وزىنە كەرەك سوزدەردىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋى قاجەت. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ جۇمسالۋ اياسى دا ءار الۋان. ءتىل مادەنيەتىنە جەتىك بولۋى ءۇشىن، قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز بايلىعىن جاقسى ءبىلۋ جەتكىلىكسىز، ونى ورىندى، جۇيەسىمەن، ءسوز ماعىناسىن، ماندەستىك ەرەكشەلىگىن، ادەبي قاسيەتىن، ەركىن جانە تۇراقتى تىركەستەر قۇرامىنا ەنۋ مۇمكىندىگىن جاقسى ءبىلۋ قاجەت.

تەلەجۋرناليست ءوز سوزىندە بەيپىل سوزدەر مەن ديالەكت سوزدەردى قولدانسا، وندا ول ءسوز شەبەرلىگىن اياققا باسقان بولادى. ونداي ورىنسىزدىققا ءمان بەرمەي جۇرگەندەردىڭ ءبىرى - تۇرسىنبەك قاباتوۆ. ونىڭ ديالوگتارىندا ءجيى قولدانىلاتىن «بالدار، ءسويتىپ جاتىرعاندا، بارا جاتىرعاندا» ت. ب سوزدەردى قولدانىسىنان تاستايتىن ءتۇرى جوق. قيمىلدى بىلدىرەتىن «جاتىر» ءسوزى تۇسىنىكتى، وعان جالعانعان قوسىمشا جۇرناقتىڭ ءسوز ماعىناسىن قولدانۋدا كەمشىن تارتىپ، بۇلىڭعىر، تۇسىنىكسىز بولاتىنىن ءبىرى اڭعارسا، ءبىرى اڭعارمايدى. دۇرىسى، «جاتقاندا» بولۋ كەرەك ەدى.

ءتىل مۇكىستىگى سوزدەگى مورفولوگيالىق تىركەستەردى دۇرىس قولدانباۋدان دا بايقالىپ جاتادى. سونىمەن قاتار، لەكسيكالىق، ماعىنالىق تۇتاستىعى اجىراعان سوزدەردىڭ سانى باسىم بولىپ تۇرعانىنا كەلەسى مىسالدار دالەل. «استانا كەشى كوڭىلدى» باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى نۇرداۋلەت شەرتىم ءبىر سوزىندە «جانۋارتانۋدىڭ ۇستازدارى سەكىلدى» دەيتىن نە ساتيراعا، نە سالماقتى-ساليقالى ويعا جاتپايتىن قيسىنسىز ازىلدەردى ءجيى قولدانادى. بۇل باعدارلامانىڭ ديالوگىنىڭ جۇتاڭ، جۇپىنى قۇرىلعاندىعىنىڭ سەبەپ-سالدارى وسىنداي ساۋاتسىز ءازىلسىماقتارعا اكەپ تىرەيدى.

«7-ارنا»-نىڭ تورىنەن جارناماسى جاڭعىرىپ، مەنمۇندالاپ تۇرعان «جەڭىپ كور» باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى ازامات مادكۋدىڭ (ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا) جۋرناليستيكا اتاۋىنان بەيحابار، ءسوز مانەرى، ءوزىن-ءوزى ۇستاۋى قالىپقا كەلمەگەنى ءوز الدىنا، بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتارعا باعىنبايتىنىن سوزدىك قولدانىسىنان باعامدادىق. «كەرەمەت ءانشى، كەرەمەت، بالداي داۋىسى بار»، داۋىس - كوركەم، جاعىمدى، اسەرلى بولماۋشى ما ەدى، قازاق تىلىندە «ءتىلى بالداي» دەگەن تەڭەۋ ورنىمەن قولدانىلىپ ءجۇر. وعان ەشقانداي تالاس جوق. جۇرگىزۋشى اقىرىپ-شاقىرىپ تۇرعاندا اۋزىنان شىققان مىنا ءبىر سويلەمنىڭ («سەندەردى مىنا قىز بۇگىن زىڭ قىلادى») مازمۇنى، ءتىپتى قانداي ويدى مەڭزەپ تۇرعانى تۇسىنىكسىز. سوزدىك قورىنىڭ جۇپىنىلىعىن اڭعارتقان جۋرناليست جىگىتتىڭ مىنا ايتقاندارىنا نازار سالايىق: «كۇشىڭە سەنىپ كەلدىڭ با؟ ميىڭا سەنىپ كەلدىڭ با؟»، («مي» دەپ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋدىڭ ورنىنا «اقىلىڭا» دەسە، ورىندى-اق بولار ەدى). «گۇلباحرامنىڭ بەتىنە قاراساڭ، قورقىنىش سەزىمى كورىنىپ تۇر»، («بەتى» دەپ باجىرايتپاي-اق «ءجۇزى» دەپ سينونيمىن قولدانسا بولار ەدى). «جەڭىلگەندەردى الاڭدا ماسقارالاپ شىعارۋعا رۇقسات ەتىلەدى» (قاتىسۋشىلاردىڭ اياعىن اسپاننان ءبىر-اق كەلتىرگەن مىنا ءسوزدى ەموتسياعا سالىپ ايتقاندىعىن ەسكەرىپ، سانالى كورەرمەن ەلەمەۋگە تىرىسقانى انىق). سويلەۋشىنىڭ سويلەمدى دۇرىس قۇرا بىلمەگەن تۇستارى جەتەرلىك، تاعى دا مىسالعا جۇگىنسەك، «سەنىڭ سۇيىكتى كورەرمەندەردى قۋانتا بەر»، دۇرىسى، «سەن سۇيىكتى كورەرمەنىڭدى قۋانتا بەر» بولۋى كەرەك، «قۇر الاقانمەن ۇيگە قايتاسىڭ»، دۇرىسى، «قۇرالاقان ۇيگە قايتاسىڭ» ت. ب ءتۇبىرى جۇرناعىمەن، جالعاۋى شىلاۋىمەن ۇندەسپەيتىن سوزدەر جەتىپ ارتىلادى.

«حابار» ارناسىنداعى «جاڭا كۇن» تاڭعى باعدارلاماسىنىڭ كەزەكتى شىعارىلىمىنىڭ جۇرگىزۋشىسى ماقپال يسابەكوۆانىڭ ءتىل مۇكىستىگىن سويلەمدى دۇرىس جەتكىزبەۋىنەن بە، الدە ءماتىننىڭ اۋەل باستا سولاي قۇرىلعاندىعىنان دەپ جورامالدايمىز با؟ ول جاعى جۇمباق كۇيىندە. دەسە دە، مىنانداي ولقىلىقتار كەزدەسىپ جاتتى: «قۇرمەتتى اتا-انالار، ءسىزدىڭ بالاڭىز ەرتەڭگى قازاق بولاشاعى» -  «اتا-انا» سوزىنە كوپتىك جالعاۋدى جالعاۋدىڭ قاجەتى جوق. سونداي-اق، «كوز كورۋ مۇشەسىنە وڭ اسەرىن تيگىزەدى»، قولدانىستا كوزدىڭ كورۋ مۇشەسى ەكەندىگى ءدۇيىم جۇرتقا ايان.

جاي عانا «كورۋ مۇشەسى» دەسە، تۇسىنىكتى ەمەس پە؟ «ادامنىڭ كۇشىمەن دايىندالاتىن استىڭ دايىندالۋىن كورەيىك»، استى ادام دايىندايتىنى ونسىز دا تۇسىنىكتى، ونى كۇشپەن ەمەس ىقىلاس، ىنتا، قىزىعۋشىلىقپەن جاساپ، كۇش سالادى دەسە ۇعىنىقتى بولار ەدى. مىنە، وسىنداي كەلەڭسىزدىكتىڭ سالدارىنان سويلەۋدىڭ پارقى كەتىپ، سيقى سىر بەرە باستاعان توقىراۋ كەزەڭىنە تاپ بولعاندىعىمىزدى سەزىنەمىز.

حاكىم ابايشا ايتقاندا، «قاينايدى قانىڭ، اشيدى جانىڭ مىنەزدەرىن كورگەندە» دەۋدەن ارتىققا امال نەشىك. ءتىلدىڭ ءارى ۇتىمدى بايلىقتارىنىڭ ءبىرازىنان - تۇراقتى تىركەستەر، ماقال-ماتەلدەر، قاناتتى سوزدەردەن قاعىلعان تەلەباعدارلامالاردىڭ مازمۇنى دا، ءماتىنى دە كوڭىلدەن شىعاتىنداي ەمەس.

كونەكوز جۋرناليستەردىڭ اۋزىنان «كوركەمدىك كەڭەستىڭ» قىزمەتى تۋراسىندا ەسىتكەن ەدىك. بۇگىندە ونىڭ ورنى ويسىراپ-اق تۇر. تالاپ ۋاقىتىلى قويىلىپ جاتسا، ايتىلعان باسسىزدىقتىڭ الدىن الۋعا ءالى دە كەش ەمەس. وسىدان شىعاتىن قورىتىندى، بۇگىنگى تەلەباعدارلامالارعا سىني كوزقاراس كەرەك، تالداۋ-ساراپتاما كەرەك، سوندا عانا بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلىپ، تەلەجۋرناليستەردىڭ اۋزىنداعى ءسوز تۇزەلەدى، ءسوز تۇزەلسە تىڭداۋشى دا كوبەيەدى.

اۆتور: ەركەجان جۇماتاي

«تۇركىستان»

سوڭعى جاڭالىقتار