قازاق باردا ايتىستان اسقار تاۋلار دا الاسا - مامىر بايداۋلەتوۆ
«جاقسىمەنەن جۇزدەسپەككە» دەمەكشى وسى سىردىڭ اقىن ۇلىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
- مامىر بايمەنتاي ۇلى ەل ءسىزدىڭ وسىدان التى-جەتى جىل بۇرىن رەسپۋبليكالىق «الامان» ايتىستا توپ جارىپ، جارىق جۇلدىزداي جارقىراپ، سىر ءوڭىرى نامىسىن عانا ەمەس، ەل جۇگىن كوتەرگەنىڭىزدى جاقسى بىلەدى. سول كەزدەگى ايتىستاردا ايتقان سوزدەرىڭىز ەل جادىندا ساقتالا بەرەرى انىق. «بولار بالا جاسىنان» دەمەكشى قىزىل تىلگە ءسوز قىزىرى قاي جاسىڭىزدان باستاپ قوندى؟
- ءسوز قىزىرى دەيمىز بە، ءسوز مايەگى دەيمىز بە، جالپى ءتىل دۋاسى، ءسوز قاسيەتى قازاق بالاسىنىڭ تاڭدايىنا دا، ماڭدايىنا بىتكەن باقىت، جۇرەگىنە تۇنەپ، قانىندا قايناپ، ساناسىندا جاڭعىرعان قاسيەت دەپ بىلەمىن. ەكى اۋىز ءسوز قۇراي المايتىن، استارلى ءسوزدى تۇسىنە بىلمەيتىن، تۇسپالداپ سويلەپ، مەڭزەپ وتىرمايتىن قازاق جوق شىعار. سەبەبى، بۇلبۇلدىڭ جاراتىلىسى ءان سالۋ بولسا قازاقتىڭ جاراتىلىسى ءسوز تانۋ. ال، مەن سونداي قازاقتىڭ ءبىرى عانامىن. ايىرا ءبولىپ الار ەشتەڭەم جوق. تەك ءبىر مەزگىلدەردە-اق دومبىرامدى ارقالاپ، ەلدەن جيعان-تەرگەنىمدى ەل الدىنا شىعاردىم.
وسى ءبىر ولەڭگە، سوزگە دەگەن قۇمارلىعىم سوناۋ 4 - سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزدەن باستالدى دەسەم ارتىق ايتپاسپىن. ونى ماعان قونعان ءبىر قاسيەت دەمەيمىن، سەبەبى مەن وسكەن سىر ءوڭىرى، ونىڭ ىشىندە تەرەڭ وزەك اۋدانى اقجارما اۋىلىنىڭ توپىراعى سونداي كيەلى ەدى. ءبىز كورگەن ورتا، ءبىز ۇلگى العان اق ساقال، قارا ساقال اعالارىمنىڭ بارلىعى كەۋدەسى كەڭ تاۋ تۇلعالار ەدى. ءبىز سولاردان ۇلگى الىپ وستىك. «الدىڭعى اربا قايدا جۇرسە، ارتقى اربا سوندا جۇرەدى» دەمەكشى سول تۇلعالار ءبىزدىڭ ەلدىڭ بالالارىن ءسوز قاسيەتىن بىلدىرمەسكە قويمادى.
اۋەلگى كەزدەردە مىنگەن تايىما، دوستارىما ولەڭ شىعارىپ ءجۇرىپ، مەكتەپ ارالىق ءمۇشايرالارعا قاتىستىم. ودان اۋىل، اۋدان كولەمىنە شىعىپ، جۇلدەلى ورالىپ ءجۇردىم. ۇمىتپاسام 1990 - جىلى بولۋ كەرەك. قومشىباي سۇيىندىكوۆ ءبىرقاتار جاس اقىنداردىڭ ولەڭىن وبلىستىق «لەنين جولى» گازەتىنە جاريالادى. سونىڭ ىشىندە مەنىڭ جازعان ولەڭىمە قىسقاشا توقتالا وتىرىپ، بۇل جاس اقىننىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتەمىز دەپ دەمەۋ بەردى. سول جىلداردان باستاپ سۋىرىپ سالما ايتىسقا دا ىنتالانا باستادىم.
- ەڭ العاش ايتىسقان اقىندارىڭىز ەسىڭىزدە مە؟
- ارينە، ەسىمدە. شىركەيلى اۋىلىنىڭ جاپپار دەگەن سوزگە جۇيرىك، تىلگە شەشەن اقىنىمەن ايتىستىم. اۋەلگىدە ىشىمدە ءسال ۇرەي بولعان ەدى. ءبىراق قاۋمالاعان حالىقتىڭ قولداپ، قولپاشتاۋىمەن قىزا-قىزا ەركىن سويلەپ، جاقسى ايتىس جاساپ شىققان ەدىك. ۇتقىر ايتقان جەرلەرىم دە، سوزدەن توسىلعان تۇستارىم دا بولدى. سونىسىمەن قىزىق بولعان سول ايتىسىم ەسىمنەن قالاي شىقسىن.
- اقىندىق اللانىڭ بەرگەن ونەرى مە، الدە ەڭبەك پە؟
- كەز كەلگەن ونەردىڭ ون پايىزى عانا دارىن، قالعانى ەڭبەك دەمەي مە. ءدال سونداي اقىندىق دارەجەگە جەتۋ دە كوپتەگەن ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى. بىرەۋدى ۇستاز ەتىپ ۇقساپ باقپايىنشا ءوز جۇيەڭدى شىعارا المايسىڭ. ماسەلەن مەن ەلگە تانىمال كەنجەباي ءجۇسىپوۆ، ماحانبەتقالي تۇرسانوۆ سەكىلدى اقىنداردى ۇلگى تۇتتىم، ۇستاز ەتتىم، سولارعا ۇقساپ باقتىم. اسىرەسە كەنجەبايدىڭ ايتىسقا دايىندىعى، ءسوز ساپتاۋى، سۇراق قويا وتىرىپ، كوپتەگەن ەل كوكەيىندەگى ماسەلەلەردى قوزعاي كەتۋى مەنى ەلىتتى. ول، سول كەزدەردە 25 تەردەگى جىگىت بولاتىن. ويى وتە تەرەڭ ەدى. ءوزى مەنەن ءتورت-بەس جاس ۇلكەن بولسا دا ماعان اعا دا، دوس تا، ۇستاز دا بولدى.
- بىلۋىمشە ءسىز رەسپۋبليكالىق «شابىت» جازبا اقىندار فەستيۆالىندە جارقىرىپ كورىندىڭىز دە، كوپ جىلدار وسى ونەردەن قول ءۇزىپ كەتتىڭىز.
- ءيا، 1999- جىلى «شابىتقا» وبلىسىمىزدان 14 اقىننىڭ ىشىندە ىرىكتەلىپ شىعىپ، بارىپ كەلگەننەن كەيىن، ونشاقتى جىل جانۇيالىق جاعدايعا بايلانىستى ساحناعا شىقپاي كەتكەنىم راس. الايدا ارادا ءبىرشاما جىل وتكەن سوڭ اۋىلدان قىزىلوردا قالاسىنا كوشىپ كەلىپ، ءوز ورتامدى قايتا تاپتىم. مۇنداعى ايتىستىڭ ورتاسىندا جۇرگەن ءبىرقاتار جىگىتتەرمەن ارالاسىپ، 2007-2008 - جىلدارى قازاقستان ۇلتتىق ارناسى ۇيىمداستىرعان «الامان» ايتىستا باعىم جانىپ، اللا اۋىزىما ءسوز سالىپ، ۇلى ونەرمەن قايتا قاۋىشتىم.
- مەنىڭ دە، ەلدىڭ دە ءسىزدىڭ اقىن رەتىندە جاقسى تانىعان كەزى وسى تۇستار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. قاتارىڭىزدان قارا ءۇزىپ شىققاندا تاعى ءبىر حالقىڭىز ءتانتى بولىپ، ۇزاققا شابۋىڭىزدى تىلەگەن بولاتىن. الايدا ەكى-ءۇش جىل عانا الاۋلاپ تۇردىڭىز دا قايتادان ساحنادان كورىنبەي كەتتىڭىز. بۇنىڭ سىرى نەدە؟
- بۇل جەردە ەشقانداي سىر جاتقان جوق. ءبىر كورىنىپ، جۇرتتى سەلت ەتكىزىپ، ارتىنشا جوق بولىپ كەتىپ ەلدى ەلەڭدەتۋ دەگەن پيعىلدا ەمەسپىن. اللا قالاي قالايدى، سولاي بولادى. ونىڭ ۇستىنە قازىر مەنىڭ جاسىم كەلدى، ءارى ارتىمدا جاس جەتكىنشەكتەر ەرىپ كەلە جاتىر. سولارعا اعالىق ەتە الساق دەگەن نيەت قوي. الايدا مەن ايتىستىڭ اينالاسىنان الىستاعان جوقپىن.
- ايتىستان الىستاماعانىڭىزدى ەل جاقسى بىلەدى، سەبەبى ءسىز ناعىز تۇلپارلاردى باپتاپ شىقتىڭىز. سولار جونىندە ايتا وتىرساڭىز.
- دۇرىس ايتاسىڭ، مەنىڭ وسى سالاداعى بار جەتىستىگىم، شىققان شىڭىم ىزىمە ەرىپ، ۇستاز تۇتقان ىنىلەرىمنىڭ توپتى جارا شىعىپ، مارەدەن سورەگە بۇرىن جەتىپ، قۇنارلى سوزىمەن ەل قۇرىشىن قاندىرعان كەزدەرى.
تاڭدايىنا اللا تەرەڭ ءسوز سالعان نۇرمات مانسۇروۆ، شاپا شاپتا سۋىرىلىپ شىعىپ، كۇندىك جەرگە تەرسىز، ايلىق جەرگە جالعىز جەتەتىن مۇقتار نيازوۆ، جاستا بولسا باس بولىپ، ەلدىڭ جۇگىن كوتەرگەن ەركەبۇلان شىڭجانوۆ، ەرجەڭىس ابديەۆ پەن بەكارىس نۇريمانوۆتار ناق تۇلپارلاردىڭ وزدەرى بولدى دەسەم ارتىق ايتپاسپىن.
ولاردىڭ ءاربىر قۋانعان ءساتى، مۇڭايعان تۇسى جانىما قالاي باتسا، ەل الدىندا كوسىلە شاپقان كەزدەرى مەنى سولاي شەكسىز باقىتتى ەتەدى.
- ۇستازدىڭ الدىنان شىققان، ۇستاز كورگەن دەپ جاتامىز. ءسىز شاكىرتتەرىڭىزدى ارنايى ۇيىرمە نە مەكتەپ قۇرىپ تاربيەلەدىڭىز بە؟
- جوق، مەن ەشقانداي تەوريالىق تۇرعىدان ساباق بەرىپ، ۇستازدىق ەتكەن جوقپىن. ءبىراق ايتىسقا قابىلەتى بار بالالاردى جيناپ، ۇيگە شاقىرىپ، ءشاي ءىشىپ وتىرىپ ورتالارىنا ءتورت قاتار ولەڭ قۇراپ تاستايتىنمىن. سودان ولار ورتاسىنا جەمتىگى تۇسكەن ارىستاننىڭ الاندارىنداي جان-جاعىنان تالاي تۇسەتىن. بىرىنەن ءبىرى اسىپ، ەكىنشىسى سوزدەن توسىپ وزىمىزبەن-ءوزىمىز ارقا جارقا بولاتىنبىز. كەيىن ۇلكەن ساحنالارعا اياق باسا باستاعان كەزدە بارلىعىمىز بىرگە دايىندالىپ، ايتىسقا شىعادى دەگەن اقىنعا جان-جاقتان جابىلىپ، قايراپ، شىڭدايتىنبىز. مىنە، وسىلايشا ابدەن پىسىپ شىققان اقىن ساحنادا ەركىن كوسىلەتىن. اللاعا شۇكىر، سودان مول تاجىريبە جيناعان ىنىلەرىم ۇلكەن بەلەستەرگە شىقتى.
- بالاعا اكە، شاكىرتكە ۇستاز سىنشى دەيدى. ءىزباسارلارىڭىزدىڭ قايسىسى جۇيرىك دەر ەدىڭىز؟
- مەن ەشقايسىسىن بولە جارمايمىن. ءبىرى قۇمدا، ءبىرى تاستا، ءبىرى سازدا شاباتىن شىن جۇيرىكتەر.
- ايتىستاعى ءادىلقازىلاردىڭ جازبا اقىن بولعانىنا كەيبىرەۋلەردىڭ كوڭىلى تولماي ءجۇر. وعان قالاي قارايسىز؟
- سۋىرىپ سالما اقىن بولا ما، جازبا اقىن بولا ما، بارلىعىنىڭ كوزدەگەن مۇددەسى بىرەۋ- اق، ول- تىڭدارمانىنىڭ قۇرىشىن قاندىرۋ جانە ونەگەلى ءسوز قالدىرۋ. دەگەنمەن ايتىستا ءادىلقازىلاردىڭ بۇرىن وسى سۋىرىپ سالما ايتىسىندا جۇرگەن مايتالمان ارداگەرلەرى باسىم بولسا دەيمىن. ال ءسوزدىڭ قۇرىلىمى، تەرەڭدىگىنە باعا بەرەتىن ءبىر نە ەكى جازبا اقىنى وتىرعانىنىڭ ارتىقتىعى جوق.
- ايتىس تىڭدارماندارى قارتايىپ بارا جاتىر دەپ ويلامايسىز با؟
- جوق، ءسوز تۇسىنەر، ويى تەرەڭ، قيالى ۇشقىر ايتىستىڭ جاناشىرى بولىپ جۇرگەن جاستار وتە كوپ. ونى ايتىس ءوتىپ جاتقان زالداردان ۇنەمى بايقايمىن.
- بۇرىنعى اقىنداردىڭ ايتىسىنىڭ كوبى ۇزاققا بارماي ءبىر ەكى كەزەكتەن سوڭ سوزگە توقتاپ، ات مىنگىزىپ، شاپان جاۋىپتى دەگەنىن ەستيمىز. ال قازىرگى اقىندار ءبىر-ءبىرىن مويىنداماي جاتادى. وسىعان قاراپ ايتىس ۇساقتالىپ بارا جاتقان جوق پا دەگەن وي تۋادى.
- وسى پىكىر ەل اراسىندا كوپ ايتىلىپ ءجۇر. اقىندارىمىز ۇساقتالىپ كەتتى، سوزگە توقتامايدى، ءوزىن زور ساناپ، قارسىلاسىن قالجىراتامىن دەپ وتىرادى. ال بۇرىنعى اقىندار ءتورت اۋىز سوزگە توقتاعان، مىناداي بولىپ كوپ ايتىسپاعان دەگەندەي اڭگىمە كوپ. الايدا ۇمىتپايىق اعايىن، ۇزاق ايتىس بولماعان دەگەن قاتە پىكىر، دەسە دە ءوزىڭ ايتىپ وتىرعانداي كەزىندە ءبىر اۋىز سوزگە توقتاپ، ىرىلىك ەتكەن ايتىستار ەل جۇرەگىندە. بۇنداي ايتىستا جەڭىلگەنىن مويىنداۋ، قارسىلاسىن مىقتى ساناۋ، جول بەرۋ بۇگىندە دە بار. ال مايدالانۋ دەگەن اڭگىمە بولەك.
جالپى ءبىز وسى مايدالانۋدى نەگە ايتىستان عانا ىزدەيمىز. ءوزىڭىز ايتقانداي كەسەك-كەسەك سويلەپ، سوزىمەن داۋ توقتاتىپ، ءبىتىم جاساپ، تەكتىلىك كورسەتىپ جاتقان اقساقالدارىمىز كوپ پە ءبىزدىڭ قازىر؟ ءبىر اۋىز سوزگە توقتاپ، استىنداعى بۇرىنعىنىڭ اتى جيپىن، بۇرىنعىنىڭ شاپانى ەڭ قىمبات كوستوم شالبارىن بەرىپ جىبەرىپ جاتقاندار بار ما؟ بار بولسا دا نەكەن-ساياق. ءوزىڭىز قاراڭىزشى، كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان قازىرگى كوپتەگەن اقساقالدار جوعالعان قويىنان، مىنگەن كولىگىنەن، ىشكەن شارابىن ايتۋدان اسا الماي جاتىر. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى ەلباسىن سىناپ، قازىرگى ساياساتقا ارالاسىپ، اناۋ دۇرىس ەمەس، مىناۋ دۇرىس ەمەس دەپ وتىرادى. كوپتەگەن انالارىمىزدا سول. شاشتارىن قيىپ، شالبارلانىپ جۇرگەندەردىڭ تالايىن كوردىم. بىرەۋگە باسۋ ايتپاق تۇگىلى اجىراسىپ جاتقان ەكى جاستى بىتىستىرەتىندەر ساناۋلى-اق قالدى. استىنداعى جالعىز اتىن سويماق تۇگىل ۇيىنەن نان اۋىز تي دەي المايتىنداي بولىپ مايدالانعانىمىزدى نەگە ايتپايسىز؟
قوعامىمىز وسىنداي جاعدايدا تۇرعاندا ءسوز مارجانىن تەرىپ، كەسەك-كەسەك سويلەپ جۇرگەن اقىندارىمىزعا نەگە مايدالانىپ كەتكەن دەپ شۇيلىگەدى كەيبىرەۋلەر. تۇسىنبەيمىن. اقىن دا وسى قوعامنىڭ تاربيەسىن الىپ وتىرعان ادام ەمەس پە؟ قايتا سول اقىندارىمىز قانشا ىرىلىك كورسەتىپ جۇرگەنىن بىلسە ەكەن.
- سىر وڭىرىندەگى اقىندارعا جاعداي جاسالىپ جاتىر ما؟
- جاسالىپ جاتىر. ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى بيلىككە دە، كاسىپكەرلەرگە دە العىستان باسقا ايتار وكپەمىز جوق. جاس اقىنداردى شىڭداۋدا، قولداۋدا كورسەتىلىپ جاتقان كومەكتەر شاش ەتەكتەن. بىلتىرعى «التىن دومبىرانىڭ» يەگەرى مۇحتار نيازوۆقا وبلىس اكىمىنىڭ قولداۋىمەن ءۇي بەرىلۋى مۇمكىن. بۇنىڭ ماسەلەسىن قازىردە قاراپ جاتىر. مۇحتارعا كاسىپكەرلەر جاس اقىنداردى تاربيەلەيتىن مەكتەپ اشىپ بەردى. بۇدان ارتىق نە كەرەك؟
ەندى وسى قالىپتاسقان اقىنداردى مەكتەپ وقۋشىلارىمەن كوپتەپ كەزدەستىرسە، بۇدان ءارى ايتىستىڭ جەتىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزە بەرسە نۇرلانا بەرەرىمىز ءسوزسىز. سىر ەلى جىر ەلى دەمەي مە، ءالى تالاي ساڭلاقتار شىعادى بىزدەن.
- ايتىس جاناشىرلارى، دەمەۋشىلەرى دەپ كىمدەردى اتاپ ايتار ەدىڭىز؟
- ايتىستىڭ ەڭ ءبىرىنشى جاناشىرى دا، دەمەۋشىسى دە، قولداۋشىسى دا، تىڭداۋشىسى دا قازاق دەر ەدىم. ايتىس، ايتىس بولا ما، القالاعان ەل، قاۋمالاعان جۇرت، قۇرمەتتەگەن حالقىم بولماسا. ايتىس، ايتىس بولا ما، ءسوز قاسيەتىن تىڭدارمانىڭ ۇقپاسا. سوندىقتان ەڭ نەگىزگى دەمەۋشى دە، قولداۋشى دا وسى ەل. سونىمەن قاتار ايتىس تىزگىنىن قولىنا العان «نۇر وتان» پارتياسىنا العىسىمدى ايتار ەدىم. ايتىس جوعارىدا ءجۇرسىن ەرمانداي، بەكبولات تىلەۋحانداي ازاماتتار بار جەردە بايراعىن بيىك تىگە بەرەدى. ال سىر وڭىرىندە وبلىس اكىمى باستاعان بيلىك وكىلدەر، مارات سارسەنبايەۆ سەكىلدى كاسىپكەرلەر قولداپ تۇرعاندا دامي بەرەتىنى ءسوزسىز. سول سياقتى سپورتتىڭ دا، ونەردىڭ دە، ەلدىڭ دە جاناشىرى ىرزاقۇل نۇرتايەۆ اعامدى ايرىقشا ءبولىپ ايتار ەدىم.
«جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسىسىن» دەيدى، شىندىعىندا ىرزەكەڭ سىر ايتىسىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ادام. مۇنىسىن قانشا جاسىرىن ۇستاپ، ەلگە جاريالاۋىن قالاماسا دا، تەكتى تۋعان ۇلدارىڭنىڭ تۇعىرلى ءىسىن ايتۋ كەرەك. ول ەل ىشىندە جۇرگەن جاس اقىنداردى ايتىسقا تارتىپ، قولداۋ كورسەتىپ، دەمەۋشىلىك جاساۋدا الدىنا جان سالعان جوق. ءتىپتى شايىرلاردىڭ جىرلارىن، ەسكى اڭگىمەلەر مەن اقىنداردىڭ «دەپتى، دەگەن ەكەن» دەگەندەرىن ءسوز ەتىپ، تالاي اقىنعا ۇلگىلى اڭگىمە ايتىپ، سارالى جولدار كورسەتتى. سىردىڭ اقىنى سىرتتا سايىسقا شىققاندا ۇيدە وتىرىپ تاقىمىن قىسىپ، جانكۇيەر بولىپ كەلەدى. ءتىپتى، ايتىستان ورالعان اقىندارىمىزدىڭ قايىرىمدارىن ايتىپ، وزا شاپقان جەرى مەن كەم تۇسكەن جەرىن دە ەسكەرتىپ، سول كەزدە بىلاي دەپ جىبەرگەنىڭ دە دەپ تەرەڭنەن اڭگىمە قوزعاي كەتەدى.
مىنە، وسىنداي تۇلعالى ازاماتتار تۇرعاندا، قاسيەتتى قازاعىم باردا ايتىستان اسقار تاۋلار دا الاسارىپ قالا بەرەدى.
- ەراسىل، جاناسىل اتتى ەكى باتىر تاربيەلەپ وتىرسىز. ءىزىڭىزدى باسقانىن قالايسىز با؟
- بالانىڭ الداعى ءومىرىن، كىم بولاتىنىن اللا عانا بىلەدى عوي. ءبىراق ەراسىلىمنىڭ ولەڭ سوزگە جاقىندىعى بار. ەگەر ايتىس ساحناسىنان كورىنىپ جاتسا ارينە قۋانامىن. ءبىراق باستىسى يمان ءجۇزدى، مەيىرىمدى بولسا بولعانى.
- ايتىس جاناشىرلارىنا نە ايتار ەدىڭىز؟
- ايتىس جاناشىرى ايتىستان التىن جاۋقارلارىڭدى تەرە بەرىڭدەر دەيمىن.
- ۋاقىت ءبولىپ سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
ساكەن الداشبايەۆ
kazaitys.kz
