بەكبولات تىلەۋحان: قارا باقايىما دەيىن قازاقپىن
قازاقستاننىڭ ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى بەكبولات تىلەۋحان «ايقىن» گازەتىندە ۇلتتىق سپورتتىڭ حالىقتىڭ مادەنيەتىمەن، تاريحىمەن، ءتىپتى ساياساتى جانە ەكونوميكاسىمەن قانداي بايلانىسى بار ەكەنىن بايانداعان.
«ۇلتتىق سپورتقا قىزىعىپ تۋعانمىن...»
- ءسىزدى ءانشى، ساياساتكەر رەتىندە تانىساق تا، سپورت سالاسىنىڭ مايتالمانى رەتىندە ەلەستەتۋ قيىن. مۋزىكا، ساياسات جانە سپورت اراسىندا ءسىز ءۇشىن قانداي بايلانىس بار؟!
- ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ، ءداستۇرلى ونەردىڭ وكىلىمىن. كەشەگى اقان سەرى، ءبىرجان سال، ۇكىلى ىبىراي، مۇحيت، كەنەن سەكىلدى ساڭلاقتاردىڭ سۇرلەۋىنەن جاڭىلماعان جالعاسىمىز. اقان سەرى تاريحتا ءانشى، كومپوزيتورلىعىمەن اتى قالسا دا، سان قىرلى ونەر يەسى ەمەس پە ەدى؟ ايتالىق، اقان سەرى - اتبەگى! الدىنا قارا سالماعان قۇلاگەردەي سايگۇلىكتىڭ يەسى. قۇلاگەردىڭ جۇيرىك بولارىن جاباعىسىنان تانىپ، ناعاشىسىنىڭ قالىڭ جىلقىسى اراسىنان تاڭداپ الادى. ياعني اقان سەرى - تۇلپاردى تاي كۇنىنەن تانيتىن ات سىنشىسى، ءارى باپكەر. «ماڭماڭكەر»، «قۇلاگەر» اندەرى وسى جۇيرىك اتقا ارنالعان. ونىڭ «قاراتورعاي» ءانىن بارشا قازاق بىلەدى...
- ارينە. «قاراتورعاي، ۇشتىڭ زورعا-اي، بەيشارا شىرىلدايسىڭ جەرگە قونباي...»
- اقاننىڭ بۇل ءانى «قاراتورعاي» اتتى بۇركىتىنە ارنالعان. ءاننىڭ وسى قايىرماسى ونىڭ قىران قۇسىنىڭ مۇشكىل ءحالىن سۋرەتتەگەن. سەبەبى، حالىق دانالىعىندا «قۇس قاناتىمەن ۇشىپ، قۇيرىعىمەن قونادى» دەگەن ءسوز بار. قانشا جەردەن قىران بولسا دا، بۇركىت قارتايعاندا قۇيرىق قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالىپ، ۇشۋىن ۇشسا دا، قايىرا قونا الماي، قاتتى قينالادى ەكەن. قالىقتاپ كەلىپ قونا قالايىن دەسە، كارى بۇركىتتە قۇيرىق قاۋىرسىن جوق. قونسا - قاناتى قايىرىلىپ، دومالاپ، بىرنەشە اۋناپ ءتۇسىپ، شىر-شىر ەتەدى. اقيىق قىرانىنىڭ وسىناۋ قينالىسىنا جانى نازىك سەرى قۇستان بەتەر اۋىرسىنىپ، جىلايدى.
اقان سەرى اتتىڭ بابىن، قۇستىڭ جايىن بىلمەسە - «قۇلاگەردەي»، «قاراتورعايداي» كەرەمەت اندەر دۇنيەگە كەلەر مە ەدى؟! اقان - ساياساتتان دا سىرت قالماعان. جالپى، قوعامنىڭ الدىندا جۇرگەن ادام، مىندەتتى تۇردە ساياساتتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەدى...
ال جاۋىرىنى جەر يىسكەمەي وتكەن بالۋان شولاق اتامىز ات ۇستىندە قانداي كەرەمەت ونەر كورسەتكەن؟! ايتپەسە، ايگىلى ءانشى، كومپوزيتور ءمادي ءباپي ۇلى تەك كومپوزيتور عانا ما؟ جوق! ات قۇلاعىندا ويناعان شاباندوز، ات ۇستىندەگى ايلا-ءتاسىلدىڭ ءبارىن مەڭگەرگەن ادام بولعان. قارۋسىز-اق قاشىپ كەلە جاتىپ، وكشەلەپ قالعان قۋعىنشىنىڭ تالايىن اتتان ۇشىرىپ تۇسىرەدى ەكەن.
- سوندا قالاي؟
- شاۋىپ كەلە جاتقان قالپى، جەردەن جۇدىرىقتاي تاس ءىلىپ الادى ەكەن. قازىرگى تەڭگە ىلگەن سياقتى عوي. الگى تاستى ءوز اتىنىڭ تۇياعىنا ءدال تاستايدى. سوندا قۇيعىتا شاپقان اتتىڭ تۇياعىنا ءتيىپ، وقتاي زىرقىراپ ۇشقان تاس ارتتاعى قۋعىنشى اتىنىڭ قاسقا ماڭدايىنا نەمەسە ادامنىڭ تىزەسىنە ءتيىپ كەتسە بولدى، مۇرتتاي ۇشىرادى. كوردىڭىز بە، قانداي ايلا، قانداي تاپقىر شەبەرلىك؟! ال ءبىز بىلمەيتىن، مۇلدە ۇمىتىلعان تەڭدەسسىز شەبەرلىكتەر قانشاما؟! جالپى، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىندەگى ەشبىر تۇلعانى ۇلتتىق سپورتتان ءبولىپ قاراي المايمىز.
- ەگەر مۋزىكا تابيعي دارىنىڭىزدى، ساياساتكەرلىك كەزىندە قايسارلىعىڭىزدى تانىتسا، سپورت الەمىندەگى قايراتكەرلىك ءسىزدىڭ قانداي قاسيەتتەرىڭىزدى اشادى؟
- بۇل جەردە «اشىلادى، اشىلمايدى» دەپ تولعانىپ جاتار جاي جوق. اباي ايتادى: «ءىسىم ءونسىن دەسەڭ، ونىڭ رەتىن تاپ». رەتتى، جۇيەلى، جوسپارلى جۇمىس قاشان دا ناتيجەسىن بەرەدى. ال اتا-بابا اماناتىنا ادالدىق سول جولدا تەر توگۋگە ماجبۇرلەيدى. ماجبۇرلىك دەگەن ءسوزدى ءارقالاي تۇسىنۋگە بولادى، ماسەلەن، بىرەۋدەن قورقىپ ماجبۇرلەنۋ بار. امانات الدىنداعى ماجبۇرلىك - اناعۇرلىم قاستەرلى دە قاسيەتتى ۇعىم.
- جالپى ۇلتتىق سپورت ويىندارىنا قىزىعۋشىلىق قايدان پايدا بولدى؟
- ونداي قىزىعۋشىلىق مەندە اياق استىنان پايدا بولعان جوق، مەن وعان قىزىعىپ تۋعانمىن. اتانىڭ بەلىنەن، انانىڭ قۇرساعىنان شىققاننان بويىمىزدا، قانىمىزدا بولعان. ءوزىمىزدى قارا باقايىمىزعا دەيىن قازاقپىز دەپ ەسەپتەيمىز. اللاعا شۇكىر، اۋىلدى جەردە وستىك. اۋىل - ۇلتتىق سپورتتىڭ تۇنىپ تۇرعان ورداسى. مىسالى، بالا كەزىمىزدە ۇيگە اۋىز سۋدى تايعا مىنە سالىپ، بوشكە تيەلگەن شانانى تاقىمعا سالىپ، تارتا جونەلەتىنبىز. مۇنى سپورت ەمەس دەپ كىم ايتادى؟ شۋ اساۋدىڭ جالىنا جابىسىپ، باتىرلىق كورسەتپەسەك تە، تاي-جاباعىنى باس ءبىلدىرىپ ۇيرەتتىك. قانىمىزدا بار بولماسا، سونى اتقارا الار ما ەدىك؟
الاشتىڭ اقىن-جىراۋلارى شىعارمالارىنىڭ ەڭ عاجابى - اتقا، جىلقىعا قاتىسسىز ءبىر نارسە جوق. اقتامبەردى جىراۋ تولعاۋىنداعى: «كۇلدىر دە، كۇلدىر كىسىنەتىپ، كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەنبىز» دەپ باستالاتىن شۋماقتار بارلىعىنا تانىس. ال «جاۋعا شاپتىم تۋ بايلاپ، شەپتى بۇزدىم ايعايلاپ» دەگەندەي، جىرلاردا ەرلىك، باتىرلىق ايتىلعانىمەن، اتقا بايلانىستى قانشاما كەرەمەت تەڭەۋلەر بار؟! «جولبارىستاي شۇباردى، تاڭداپ ءبىر مىنەر مە ەكەنبىز»، «ور قويانداي جۇگىنتىپ، اش كۇزەندەي بۇگىلتىپ»، - دەيدى. ارعىماقتى «وت باسار ورنى وتاۋداي»، «ور قويانداي قاباقتى، قيعان قامىس قۇلاقتى، سارى مىسىقتاي ازۋلى، ساپتىاياقتاي ەرىندى» دەپ سۋرەتتەيدى. وسىنداي تەڭەۋلەر اقتامبەردى جىرلارىندا باستان-اياق كەزدەسەدى. ال «جونى ءبىر جالپاق جوتاداي، موينى ءبىر جۋان بۇقاداي، بالۋاننان نوكەر بارلاتىپ، كۇرەسكە سالار ما ەكەنبىز» دەگەنى قانداي؟! وسى كەرەمەتتەردى جان-تانىممەن ءتۇسىندىم، ءتۇيسىندىم ءارى انىق سەزىندىم.
بابا مۇراسىن وزىڭە ءسىڭىرىپ، جۇرتقا جەتكىزۋدە تۇنعان سىر بار. جىردى جان دۇنيەڭمەن قابىلداپ، سونىڭ ىشىنە كىرمەسەڭ، قابىلداماساڭ، بويىڭا ءسىڭىرىپ بارىپ، پاش ەتپەسەڭ، «ەت جۇرەكسىز، ەرىننىڭ ايتپا ءسوزىن» دەگەندەي، جۇرەكتەن شىقپاعان، سىڭبەگەن نارسە جۇرەككە جەتپەيدى. «كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ» دەگەندە، كۇلدىرەي كىسىنەپ تۇرعان كۇرەڭدى كوز الدىما ەلەستەتە الامىن. مىنە، كوردىڭىز بە، ماسەلەنىڭ ءتۇپ-توركىنى قايدا جاتىر؟ وسىنداي بولعاندىقتان، ۇلتتىق سپورتقا دەگەن قىزىعۋشىلىق بويىمىزدا و باستان بار دەپ ايتا الامىز.
«ات ۇستىنەن ساداق اتا الاتىن ادام تاپپادىق...»
- ال قازىرگى قازاق قوعامىندا ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنە دەگەن شىنايى كوزقاراس قانداي؟
- ءتىپتى تاماشا دەر ەدىم. وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن قانشاما جارىستار وتكىزىلدى. حالىقارالىق تۋرنيرلەر، بايقاۋلار ۇيىمداستىرىلدى. ەگەر قوعامداعى كوزقاراس دۇرىس بولماسا، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولماسا كوكپاردان، اۋدارىسپاقتان قايداعى ازيا چەمپيوناتى؟! حالىقارالىق بۇركىتشىلەر فەستيۆالىن وتكىزۋ قايدا؟! جاستار، جاسوسپىرىمدەر، ەرەسەكتەر اراسىندا ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن جەكە-جەكە چەمپيوناتتاردى قالاي جاسايتىن ەدىك؟! بيىلعى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن وتكەن چەمپيونات شىن مانىندە شىڭىنا جەتتى. ويتكەنى وسى چەمپيوناتقا 14 وبلىس پەن استانا، الماتى قالالارىنان، بارلىعى 16 كوماندا تۇگەل قاتىستى. بۇل دەگەنىڭىز - بۇرىن-سوڭدى بولماعان جەتىستىك. ون التى كوماندانىڭ تۇتاسا، ساپ تۇزەپ تۇرۋىنىڭ ءوزى كەرەمەت قوي! بۇل جەتىستىككە جەتۋگە «نۇر وتان» پارتياسى قولداۋ كورسەتۋدە. ال «سامۇرىق-قازىنا» ءال-اۋقات قورىنىڭ دەمەۋشىلىگى قانداي؟! قاجەتتى قارجىنى ۋاقىتىندا ءبولىپ، كومەك قولىن اياماي-اق جاتىر. قازاقستان سپورت ىستەرى جانە دەنەشىنىقتىرۋ اگەنتتىگى جانىنان ۇلتتىق سپورتقا مەملەكەتتىك جاتتىقتىرۋشىلار دا بەلگىلەنگەن.
- سوندا ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىن دامىتۋدا ەشقانداي كەدەرگى جوق دەگىڭىز كەلە مە؟
- ەندى كەدەرگى مۇلدە جوق ەمەس. ەڭ باستى كەدەرگى - كەشەگى كەڭەس كەزىنەن، ءارىسى عاسىرلار بويى ءسىڭىپ قالعان، «ءوزىڭدى قور، وزگەنى زور» تۇتقان قۇلدىق سانا! وزىنىكىن مەنسىنبەۋ، وزگەنىكىن دارىپتەۋ. كوكپارعا جابايى ويىن سياقتى توسىرقاي قاراۋ. «اتتىڭ جالىندا، اتاننىڭ قومىندا جۇرگەن» اتا-بابامىزدىڭ داستۇرىنە دەگەن قۇرمەتتىڭ كەمدىگى كوزگە كورىنىپ تۇرادى. باسقا ەشقانداي كەدەرگى بايقالمايدى. رەسمي ورىنداردان تەك قولداۋ مەن كومەك كوردىك.
- وسى ۇلتتىق ويىنداردىڭ بۇلشىق ەتتى عانا ەمەس، ادامنىڭ ويىن ءوسىرىپ، حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن جاڭعىرتۋدا ءرولى بار ما؟
- بار بولعاندا قانداي! قاراڭىز، ءبىز كوپ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان ايىرىلىپ قالدىق. كوبىنىڭ اتى بار دا، زاتى جوق.
- مىسالى، قانداي؟
- «جامبى اتۋ» ، ياعني ات ۇستىنەن ساداق اتۋ. قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قولىنان تۇسپەگەن، ءتىپتى، قازاقتى قازاق ەتىپ تانىتقان سار ساداقتى وسى كەزدە تەك مۇراجايدان عانا كورەسىز. 17 ميلليون حالقىمىزدىڭ اراسىنان ات ۇستىنەن ساداق تارتا الاتىن ىرىمعا ءبىر ادام تاپپادىق. ساداق تا جوق، جامبى دا جوق، ءبىراق، «جامبى اتۋ» دەگەن ءسوز بار. ساكەن سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسىن وقىعان ادام جامبى اتۋدىڭ قانداي ونەر ەكەنىن جاقسى بىلەدى. سۋرەتتەر ساقتالعان دەگەندەي. ال جامبى اتۋدىڭ ءوزى مۇلدە ۇمىتىلعان.
- ەندى وسى ءتول ونەرىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋعا بولا ما؟
- ارينە. ءبىز سونى قولعا الدىق. مىنا، ىرگەلەس وتىرعان موڭعوليا جۇرتى اتا مۇرانى ساقتاۋدا كوش ىلگەرى كەتكەن. موڭعول حالقى ۇلتتىق ساداق اتۋدان قول ۇزبەگەن. كۇرەس سپورتشىلارىنان كەيىنگى قادىرلەيتىنى - ساداقشى-مەرگەندەرى. ساداقتىڭ ءۇش تۇرىنەن بىردەي جارىس وتكىزىپ، جىل سايىن چەمپيوندىقتى ساراپقا سالادى. سۇرمەرگەندەرى الەمدىك جارىسقا جولداما الادى. نەگىزى، دۇنيەجۇزىندە ۇلتتىق ساداق اتۋدى دامىتقان ەلدەر سانى 40 تان اسادى، ولاردىڭ ىشىندە، قىتاي، ا ق ش، كورەيا، جاپونيا بار. ولاردىڭ اراسىندا جىل سايىن وسى سپورت تۇرىنەن الەمدىك سايىس تۇراقتى وتكىزىلىپ تۇراتىنىن ەندى ءبىلىپ جاتىرمىز.
ءبىراق بىلتىردان بەرى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا كۇش سالۋدامىز. «جامبى اتۋ» فەدەراتسياسى قۇرىلىپ، جۇمىس باستالدى. موڭعوليادان باتگەرەل ميچير ەسىمدى ۇلتى - موڭعول، ءوز ەلىنىڭ بىرنەشە دۇركىن چەمپيونى، الەمدىك جارىستاردا ولجا سالعان مەرگەندى شاقىرتتىق. مامىر ايىندا ميچير جامبىل وبلىسىنىڭ مەركە اۋدانىندا وقۋ-جاتتىعۋ وتكىزىپ، جىگىتتەرىمىزدى ات ۇستىنەن جامبى اتۋعا ۇيرەتتى.
قازىر - اتتىڭ ۇستىنەن نىساناعا ءدال تيگىزبەك بىلاي تۇرسىن، اتتان قۇلاپ قالماي شاۋىپ جۇرگەنگە ءماز بولاتىن زامان. ەردىڭ قاسىنان تاس قىلىپ ۇستاپ، 200 مەتر قۇلاماي شاپسا، جاۋ شاۋىپ كەلگەندەي دۇرديەتىندەردى كورىپ ءجۇرمىز.
- ءسويتىپ، ميچير مەرگەننىڭ وقۋى بوسقا كەتپەدى مە؟
- ەڭ عاجابى سول: ومىرىندە ساداق ۇستاپ كورمەگەن باۋىرلارىمىز اينالاسى از كۇننىڭ ىشىندە جامبى اتۋدان الدىنا جان سالمايتىن مەرگەندەرگە اينالدى. ەس بىلگەننەن قولىنان ساداعى تۇسپەگەن باتگەرەل ميچيردىڭ ءوزى تاڭ-تاماشا قالدى. جامبى اتۋدا شاكىرتتەرى ۇستازدارىنان اسىپ ءتۇسىپ جاتىر. سەبەپ نە؟
مەرگەندىك قاندارىندا تۇنىپ تۇرعان عوي. گەنەتيكالىق جادىن ءتۇرتىپ، وياتىپ جىبەرگەنى سول ەدى، بۇرق ەتە قالدى. قۇيعىتىپ كەلە جاتقان ات ۇستىندە ساداعىن شىرەنە تارتقاندا، نىسانانىڭ ورتاسىنا ءدال تيگىزەتىن قايىرجان دۇيسەكوۆ سياقتى جىگىتتەر امان بولسا، كەلەشەكتە ولار قازاق اتىن الەمگە ايگىلەيتىنى انىق.
جامبى اتۋدى قولعا العالى، ءوزىمىز دە ساداق تۋرالى ءبىلىمىمىزدى كوتەرە باستاعاندايمىز. ساداقتىڭ ادىرناسى قايسى، جاعى قايسى، بەلى قايسى؟ وقتىڭ جەبەسى قانداي بولادى، ماساعى قانداي بولادى؟ قورامساق دەگەن نە، جاي دەگەن نە؟ ەندى-ەندى ايىرىپ، تانىپ جاتىرمىز. باتگەرەل ميچير ايتادى: «ءار مەرگەن وقتى ءوزى جاساپ الۋعا ءتيىس. مەن شاكىرتتەرىمە وق جونۋدى ۇيرەتەمىن. وق قانشالىقتى ءتۇزۋ جاسالسا، ناتيجە دە سوعان بايلانىستى بولادى». قازاقتىڭ «انا كورگەن تون پىشەر، اكە كورگەن وق جونار» دەگەن اتالى ءسوزى وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. وقتى ءتۇپ-ءتۇزۋ ەتىپ جونۋ - ۇلكەن ونەر ەكەن.
بۇرىن باتىرلار جىرىندا كوپ كەزدەسەتىن «قورامساققا قول سالدى، قول سالعاندا مول سالدى» دەگەندى اسا تۇسىنە بەرمەيتىن ەدىك. ەندى ۆەنگريانىڭ اتاقتى ساداقشى مەرگەنى، ات ۇستىنەن ساداق اتۋدان گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا اتى تىركەلگەن كاششاي لايوشتىڭ ساداق اتقانىن كورىپ، «قول سالعاندا مول سالدىنى» تۇسىندىك. سويتسەك، باتىرلارىمىز ساداق ۇستاعان قولىنىڭ ءار ساۋساق اراسىنا ءبىر-ءبىر جەبەدەن قىستىرىپ، جەدەل-جەدەل اتادى ەكەن عوي. قايتا-قايتا قورامساققا قول سالىپ جاتپايدى. ال ات ۇستىنەن ساداقتى شاپقان اتتىڭ ءتورت اياعى جەردەن تەڭ كوتەرىلگەن ساتتە اتادى. سول ءۇشىن مەرگەن اتپەن ءبىر جان، ءبىر ءتان بولىپ كەتۋى كەرەك. اتتىڭ ءتۇزۋ شابۋىنىڭ ءوزى ماڭىزدى. وسىنىڭ ءبارى جاۋگەرشىلىك زاماندا قالىپتاسىپ، كەيىنگى بەيبىت كەزەڭدە سپورتتىق باسەكەگە اينالعان.
كەزىندە بولىپ-تولىپ وتىرعان داۋلەتتى ادامدار «انا جامبىنى كىم اتىپ تۇسىرسە، قىزىمدى سوعان بەرەم» دەپ جار سالادى. ءسويتىپ، تەگى مەن اتى بەلگىسىز قايمانا قازاق بايدىڭ قىزىن الىپ كەتىپ جاتادى. تاربيەلەپ وسىرگەن سۇلۋ قىزىن كىم الدەبىرەۋگە جايدان-جاي بەرە سالادى؟ ماسەلە - مەرگەن ادام تەگىن ادام ەمەس. ونىڭ دەنساۋلىعى مىقتى. ميىنىڭ جۇمىس ىستەۋ كوورديناتسياسى كۇشتى، قيمىلى ەپتى، اقىلى وزىق. باسىنان قاتتى سوققى العان، ميى شايقالعان كىسى ەشقاشان مەرگەن بولا المايدى.
الەمدە ۇلكەندىگى جاعىنان توعىزىنشى ورىن الاتىن وسىنشا كەڭ جەردى قورعاعان ءبىزدىڭ بابالارىمىز وسال بولسا، مۇنشا جەرگە يە بولار ما؟ ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋدا ۇلتتىق سپورتتىڭ رولىندە ءمىن جوق. ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋ ءۇشىن بۇدان ارتىق نە بولۋى مۇمكىن؟!
ەكونوميكاسى كۇشەيگەن ەلدىڭ سپورتى دا داميدى
- كونە گرەكيادا وليپيادالىق ويىندار كەزىندە كەلىسىم كۇندەرىن جاريالاۋ ءداستۇرى بولعان. ياعني جارىس كەزىندە سوعىسۋعا، جانجالداسۋعا تيىم سالىنادى. سىزدەر وتكىزگەن ۇلتتىق سپورت ويىندارىندا دا ەلدەردى جاقىنداستىرۋ ءتارىزدى بيىك ميسسيا بار ما؟
- ارينە، مۇنداي ماقسات سپورت تۇرلەرىندە بۇرىننان بار، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق سپورتتا وتە كۇشتى كورىنەدى. مۇنداي سالاعا كەۋدەمسوقتىق، تاكاپپارلىق، وزىمشىلدىك جات. ءبىز بارىنشا كەڭ بولۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، كوكپاردى، اۋدارىسپاقتى نەمەسە جامبى اتۋدى تەك قازاققا عانا ءتان ونەر، قازاققا عانا ءتان ءداستۇر دەپ ايتۋ اقىماقتىق دەر ەدىم. ايتالىق، ءبىر ادامنىڭ ون بالاسى بولىپ، ونىڭ ءبىرى «مىنا كىسى تەك مەنىڭ عانا اكەم» دەسە، سول بالا ناعىز اقىماق اتانار ەدى. سەبەبى، ول شال - ءبارىنىڭ دە اكەسى. سول سياقتى، كوكپار قازاققا دا، وزبەككە دە، تاجىككە دە - ورتاق دۇنيە. كوشپەلى حالىقتىڭ مۇراسى.
- ءبىراق سول مۇرانى كىم كوبىرەك اسپەتتەپ، كىم كوبىرەك دامىتا الادى؟
- بۇل تۇرعىدا تۇركى دۇنيەسىندەگى ۇلتتىق سپورتتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعانىمىز راس. كوكپاردىڭ دا، اۋدارىسپاقتىڭ دا شتاب- پاتەرى - استانا قالاسىندا. ويتكەنى، ەڭ باستىسى - بىزدە تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك ورناعان. بۇل - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ جەمىسى. قۇدايدىڭ بەرگەن ىمىرالى، بەرەكەلى جاعدايى بار.
ەكىنشىدەن، بىزدە اللانىڭ بەرگەن ريزىعى مول. ەكونوميكالىق قۋاتىمىز جارىس وتكىزۋگە تولىعىمەن جەتەدى. كەيبىر ەلدەردە باپكەرلەر بولعانىمەن، قاراجاتتارى جوق. ال مىسالى، تۇركيادا سپورتشىلار تاپشى بولسا، قىرعىزداردا تۇراقتىلىق جوق. اۋعانىستان جاعدايى تاعى بەلگىلى. سوندىقتان وسىندايدا ۇلتتىق سپورتتىڭ تىزگіنىن ۇستاۋعا ءناسىپ ەتكەن اللاعا شەكسىز شۇكىرلىكتەر ايتامىز.
- قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن وليمپيادالىق ويىندار قاتارىنا قوسۋعا بولاتىنى ءجيى ايتىلادى. ەگەر بوس ارمانداردى ىسىرىپ قويىپ، وسى ماسەلەگە شىنايى، وبەكتيۆتى تۇردە قاراساق، قانداي ۇلتتىق سپورت ءتۇرىن قاي ۋاقىتتا الەمدىك سايىستار تىزىمىنە قوسۋعا بولادى؟
- ەشقانداي بوس ارمانعا ورىن جوق. مىسالى، جاپوننىڭ سۋموسىن، دزيۋدوسىن الىڭىز. نەگىزىندە بارلىق سپورتتىڭ ءتۇپ-تامىرى - ەتنيكالىق سپورت تۇرلەرىندە جاتىر. ساداق تا - ەتنيكالىق، ءبىراق وليمپيادالىق سپورت ءتۇرى. گرەك-ريم كۇرەسى دە سونداي. بۇل جەردە قاي ەلدىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي الەۋەتى كۇشەيسە، سول ەلدىڭ سپورتى داميدى. «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ ۇلى سويلەيدى» دەگەن وسى. قازاق ەكونوميكالىق قۋاتى كۇشەيگەن كەزدە تۇركىتەكتەس حالىقتاردىڭ ىشىندە ونىڭ ءسوزى - ءسوز، سپورتى - سپورت بولادى. مويىندالادى.
- ياعني الەمگە كىمنىڭ ءامىرى كوبىرەك جۇرەدى، سول ەلدىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرى دە ۇستەم بولادى عوي؟
- مىسالى، ءۇندى ەلىنىڭ راگاسى - اسا كۇردەلى مۋزىكالىق تۋىندى. سيمفونيادان ءجۇز ەسە كۇردەلى. تاڭعى راگا، تۇسكى راگا، كەشكى، تۇنگى راگا دەپ، ونى شىنايى شەبەرلەر سان تۇرگە ءبولىپ وينايدى. ءبىراق ول موتسارتتىڭ، بەتحوۆەننىڭ تۋىندىلارى سياقتى مويىندالمايدى.
- نەگە؟
- ويتكەنى، ءۇندىستان - گەرمانيا سياقتى اسا قۋاتتى ەل ەمەس. ەۋروپا مۋزىكاسىنىڭ مويىندالۋى - سول ەلدەردىڭ الەمدىك قۋاتىنىڭ كۇشتىلىگىندە. مىسالى، افرو-امەريكالىق پوپ-مۋزىكانىڭ دۇنيە سيقى جوق. ءتۇپ نەگىزى - گيبريد بىردەڭە. ءبىراق امەريكانىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق قۋاتى ولار تۋدىرعان مۋزىكانى الدىعا شىعاردى. يتاليانىڭ كەرەمەت دەگەن مۋزىكاسى ءازىربايجاننىڭ مۋزىكاسىنىڭ ورامىنا جەتپەيدى، «قولىنا سۋ قۇيۋعا» جارامايدى. ءبىراق يتاليا الەۋەتتىلىگى ارقاسىندا ءوز مۋزىكاسىن الەمگە تاراتتى.
سول سياقتى، قازاقتىڭ الەم ەكونوميكاسى الدىنداعى سالماعى ارتپاسا، كوكپاردى دا ەشكىم ەلەي قويمايدى. كوكپار، اۋدارىسپاق مويىندالسىن دەسەك، مەملەكەتىمىز كۇشتى بولۋى كەرەك. جاپوننىڭ الەمدى تاڭعالدىرعان تەحنولوگياسى مەن اۆتوكولىگى ونىڭ سۋموسىن، دزيۋدوسىن العا شىعاردى. ياعني سپورتىنىڭ الدىندا - «تويوتاسى»، كومپيۋتەرلەرى تۇر.
ۇلتتىق سپورت ويىندارى دا وسىلاي داميدى. ءبىزدىڭ ەلدە دە ءبىرقاتار شارالار جاسالىپ جاتىر. پارلامەنت ماجىلىسىندە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ تالقىلانۋعا الىنۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن جەڭىس دەر ەدىم. مەنىڭ ونەر سالاسىنان، ءتۇرلى قىزمەتتەردەن جيناعان تاجىريبەلەرىمنىڭ قىزىعىن وسى ۇلتتىق سپورت كورىپ وتىر دەۋىمە بولادى.
- وسى جەكسەنبىدەگى اۋدارىسپاقتان ازيا چەمپيوناتىنا ايەلدەر قاتىستى ما؟ جالپى، ايەلدەردى ۇلتتىق سپورت تۇرىنە تارتاسىزدار ما؟
- قازىر الەمدىك سپورتتىڭ شىڭىنا «فورمۋلا-1» شىقتى. بۇل اريستوكراتيالىق ويىن سانالادى. كولىكپەن جارىس. وسى دودانىڭ ۇزدىگى شۋماحەردى بىلمەيتىن ادامدار نەكەن-ساياق. ءبىراق بۇل سپورت ءتۇرىنىڭ الىپ بارا جاتقان كەرەمەت ەشتەڭەسى جوق. كادىمگى قاڭقا تەمىرلى كولىكتەر. ءبىر ەرەكشەلىگى: تەك وسى سپورت تۇرىنە ايەل بالاسى اتتاپ باسپاعان. سەبەبى، ساعاتىنا 300 شاقىرىم جىلدامدىقپەن جۇيتكيتىن كولىكتىڭ بۇرىلىستارداعى پايدا بولاتىن قىسىمىنا ايەل دەنساۋلىعى مەن جۇيكەسى شىدامايتىنى انىقتالعان. الەم بويىنشا ەرەكشە دارىپتەلەتىنى دە سوندىقتان دەلىنەدى.
سول سياقتى، كوكپار، اۋدارىسپاق تاريحىندا ايەل زاتى مۇلدە بولماعان. شىندىعىندا، ولار ايەل بالاسى تابيعاتىنا ساي كەلەتىن، ءسۇيسىنىپ اينالىساتىن سپورت تۇرىنە كەلە دە قويمايدى. الداعى ۋاقىتتا دا ءدال وسى ات ۇستىندەگى سپورت تۇرلەرىنە ونداي جوسپار ەنگىزۋگە مۇددەلى ەمەسپىز. بۇل جەردە ايەلدەردىڭ كەرەمەت ءرولى بار.
- قانداي؟
- تاربيەلەپ وتىرعان ۇلدارىن كوكپارعا، اۋدارىسپاققا الىپ كەلىپ كورسەتىپ، «مىنە، ناعىز ازاماتتار اينالىساتىن ونەر، وسىلارداي بول» دەپ تاربيەلەسە، قازاق قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ ناعىز ۇلكەن پاتريوتتىعى بولار ەدى.
جالىقپاي ءجۇزۋدى ۇناتامىن...
- ءوزىڭىز سپورتتىڭ قاي تۇرىمەن اينالىساسىز؟
- جاسىمنان سپورتتان الىس كەتپەدىم. بوز كىلەمدە ءبىراز بەلدەسكەنىم بار جانە جامان كۇرەسكەنىم جوق. قازاقشا كۇرەسپەن، سامبومەن اينالىستىم. سامبودان الەم چەمپيونى، كەزىندەگى داڭقتى بالۋان ايباتىر ماحمۇدوۆپەن بىرگە جاتتىققان كەزىمىز بار. اسىقتى دا ءتاپ-ءتاۋىر وينايمىن. اتقا ءمىنىپ سەرۋەندەۋدى تۇراقتى ماشىققا اينالدىرعالى تالاي جىل بولدى. بۇل دا - سپورت. ءبىراق وسىنىڭ بارىنەن سۋعا ءجۇزۋدى وتە جاقسى كورەمىن. ماقتانعانىم ەمەس، ءبىر دەگەندە، ءبىر جارىم، ەكى شاقىرىم توقتاۋسىز ءجۇزىپ بەرە الامىن. جالىقپاي ءجۇزۋدى ۇناتامىن.
- ۇلتتىق سپورت سايىستارىن دا قازىرگى فۋتبولدان ءوتىپ جاتقان الەمدىك چەمپيونات سياقتى كوپشىلىكتىڭ ۇيقىسىن قاشىراتىنداي دارەجەگە كوتەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟
- «تىڭداماسا ءسوز جەتىم» دەگەن سياقتى، جۇرت تاماشالاماسا، كورمەسە، قىزىقپاسا، ۇلتتىق سپورت تا جەتىمسىرەيدى. ونىڭ دامۋى جانكۇيەردىڭ ىقىلاسىنا بايلانىستى. جانكۇيەردىڭ ۇلتشىلدىعىنا تىرەلەدى. ۇلتتىق سپورتقا، اتا-بابا اماناتىنا دەگەن قۇرمەتىنە بايلانىستى. ال اتا-بابا اماناتىنا دەگەن قۇرمەت - تەك تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋىمەن كەلەتىن جاعداي. ال تاريحي سانا قالىپتاسۋى ءۇشىن باستى كەرەگى - ناسيحات. ۇلتتىق سپورتتى مەرزىمدىك باسىلىمداردا ءجيى جاريالاپ، كىتاپ، ەنتسيكلوپەديا شىعارۋ قاجەت. باستى ناسيحاتتى ءبىز - ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعى جاساۋى ءتيىس. سول ماقساتتا بيىلعى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن جىلقى تاريحىن، ۇلتتىق ونەردى، ات سپورتى تۇرلەرىن قامتىعان كولەمدى ەڭبەكتى جارىققا شىعارماقپىز. وسى يگىلىكتى شارۋاعا ءبىرتالاي بىلىكتى ازاماتتار كوپ ۋاقىتتان بەرى جۇمىلا كىرىسىپ جاتىر.
- ءوزىڭىز قازىرگى الەمدىك فۋتبول چەمپيوناتىن كورەسىز بە؟ قاي كوماندانىڭ جانكۇيەرىسىز؟
- ارينە، الەمدىك فۋتبول دوداسىن كورىپ جاتىرمىن. ناقتى ءبىر كومانداعا شىن جانكۇيەر بولىپ وتىرعانىم شامالى. ءبىراق ونەر رەتىندە فۋتبولدى جاقسى باعالايمىن. برازيليا مەن ارگەنتينا سياقتى مىقتى كوماندالاردىڭ تارتىسىن جىبەرمەي تاماشالايمىن.
سۇحباتتاسقان: ايجان كوشكەنوۆا
