ءبىز ءۇشىنشى سورتتاعى ەلمىز بە؟

ايتپەسە ۇيدەن اياق اتتاپ شىعا سالىسىمەن بىزدەر بولىنىسكە تۇسە باستايمىز.
ماسەلەن، بانكتى مىسالعا الالىق.
ول تاپقان تابىسىنا قاراي تۇتىنۋشىلارىن ءبولىپ قاراستىرىپ، ءارقايسىسىنا ءارقالاي قىزمەت كورسەتەدى، ال ورنىقتى تىركەۋى جوق، «قارا تىزىمدەگىلەردى» مۇلدە ادام قۇرلى كورمەيدى. تىركەي بەرسەڭىز وسى سەكىلدى قوعامدا فاكت كوپ.
دەمەك، السىزدەردى ازۋلىلار بۇرە سالاتىن تابيعي فاكتور بارىنە ورتاق زاڭدى دا، كونستيتۋتسيانى دا مىسە تۇتپايدى. ونداي كورىنىستەر حالىقارالىق ساياسي ارەنادا دا ءجيى ورىن الادى.
«ءۇشىنشى مەملەكەتتەر» دەگەن تەرمينگە يە ەكونوميكالىق-ساياسي احۋالى وسال ەلدەر، كوبىنە كۇشتى دەگەن قوس تاراپتىڭ اسكەري، ەكونوميكالىق قاقتىعىس الاڭىنا اينالىپ شىعا كەلەتىنىن بۇگىنگى وقيعالار-اق كورسەتىپ بەرىپ وتىر. «الاش ايناسى» وسى ماسەلەنى سالماقتاپ كورگەن ەدى.
وركەندەدىك، وندىك، سانامىز ءوستى دەگەن مىنا عالامدانۋ زامانىنداعى ادامزاتتىڭ دامۋىنا قاتىستى مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستىڭ قۇل يەلەنۋشى قۇرىلىم دەڭگەيىنەن ءارى اسا الماي جۇرگەندىگى، اشى دا بولسا شىندىق.
قازىر قاي مەملەكەتتى الىپ قاراستىرساڭىز دا ونداعى ازاماتتاردىڭ اسا باي، باي جانە كەدەي بوپ توپقا بولىنەتىندىگىنىڭ كۋاسى بولاسىز. ارينە، مەملەكەتتەردىڭ باسىم بولىگىندە كەدەي ادام كوپ.
مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستا دا وسى قۇبىلىس قايتالانادى. اسا باي دەگەن ءبىرىنشى الەم -ا ق ش. سوندىقتان دا بۇگىندەرى ونىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بوپ تۇر. ول باسقالاردى حالىقارالىق زاڭعا باعىنۋعا شاقىرادى، بۇزعانىن سانكتسيامەن، ءتىپتى اسكەري جولمەن جازالايدى.
ال ونىڭ وزىنە ەشكىمنىڭ قۇزىرەتى جۇرمەيدى. ءجاي باي دەگەن ەكىنشى الەم - ەۋروپالىق وداققا مۇشە مەملەكەتتەر. ونىڭ وزدەرى ا ق ش-تىڭ ايتاعىمەن جۇرەدى. بۇل ەكەۋىنەن كەدەيلەۋ، جەر شارىنداعى قالعان مەملەكەتتەر ءۇشىنشى سورتقا جاتقىزىلادى.
ءۇشىنشى سورت بولعانى ءۇشىن دە ايىپتى ەلدەردە ءبىرىنشى جانە ەكىنشى سورتتاعىلار ويىنا كەلگەنىن ىستەۋگە قۇزىرلى. مىسالى، يراك. حالىقارالىق قاۋىمداستىق يادرولىق قارۋى بار دەگەن جەلەۋمەن مىڭداعان جىلداردىڭ تاريحىن ءوز قويناۋىندا ساقتاعان ەجەلگى باعدات شاھارىنىڭ كوزىن ءبىر ساتتە جويىپ جىبەردى.
ءبىراق ارتىنان مۇنان ەشقانداي دا يادرولىق قارۋ تابىلمادى. وسى وقيعا ءامىر جۇرگىزۋشى مەملەكەتتەردىڭ جازالاي الاتىندىعىن، ال ولاردىڭ قاتەلىگى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك جوقتىعىن اڭعارتتى. سول سەكىلدى تىپ-تىنىش وتىرعان مەملەكەتتەردە قولدان توڭكەرىس ۇيىمداستىرىپ جىبەرۋ دە ۇستەم كۇشكە تۇك تۇرمايدى. مۇنداي ساياسي ويىندارىنا اتاۋ بەرىپ تە جاتادى: «قىزعالداقتار توڭكەرىسى»، «بارقىت توڭكەرىسى» جانە ت. ب. ونداعى نەگىزگى ماقسات قوسىمشا تابىس قاجەتتىلىگى ەكەنى، قازىر ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس.
كەشەگى تاريحتاعى يمپەريالىق پيعىلىن كەز كەلگەن دامىعان مەملەكەت رەسمي تۇردە داتتايدى. دۇرىس بولمادى دەپ وتكەن جۇيەنى، بايىرعى ساياساتكەرلەردى جاماندايدى. ءبىراق، شىنتۋايتىندا، ولار يمپەريالىق مۇددەدەن ەشقاشان باس تارتپايدى، كەرىسىنشە ونى جوعالتىپ المايىن دەگەن نيەتتە ىزگىلىكتەن جۇرداي بولۋ تۇسۋدە. كەشەگى سوتسياليستىك جۇيەدەگى ماسكەۋ دە ءوز وداقتاستارىنا باسقىنشىلىق كوزقاراستا بولدى.
ءبىراق ونى «بىرىگىپ دامۋ» دەگەن يدەولوگيامەن مەيىلىنشە بۇركەمەلەپ وتىردى. وسى جاعىنان العاندا، ХХІ عاسىردا دا ءبىز سورتتىق بولىنىستەن قۇتىلا الماعان سەكىلدىمىز. بۇگىندەرى ۋكرايناداعى وقيعادان حالىقارالىق قۇقىقتان باستاپ، جەكە ازاماتتىڭ قۇقىعىنا دەيىن اياۋسىز تاپتالىپ جاتقاندىعىنىڭ كۋاسى بوپ وتىرمىز. ۋكراينانىڭ بارلىق كىناسى - ءۇشىنشى سورتتا بولۋى.
سىبايلاس جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان كيەۆ بيلىگى مەملەكەتتى دەفولتىق جاعدايعا اكەلىپ سوقتى. ال جان-جاقتان اش قاسقىرداي انتالاعان جۋان بىلەكتىلەر بۇل مۇمكىندىكتى بوس جىبەرگىسى كەلمەيتىنىن بايقاتتى.
تاياۋدا مينسكىدە وتكەن حالىقارالىق ساياسي ءبىر كونفەرەنتسيادا رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك دۋما وكىلى ۆلاديمير پليگين: «الەمنىڭ ءامىر ەتۋشى جانە وعان قۇلدىق ەتۋشى مەملەكەتتەر بوپ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بولاشاعى جوق. قازىر الەم تىعىرىققا كەپ تىرەلدى. سوندىقتان كوپ ەل ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتتى، سالت-ءداستۇردى ساقتايتىن، ءوزارا تۇسىنىستىككە نەگىزدەلگەن كوپپوليارلىق الەمنىڭ ستراتەگياسىنىڭ قۇرىلۋى اسا وزەكتىلىك تانىتۋدا. ەندىگى ينتەگراتسيا بارلىعىنىڭ تەڭدەي دامۋىنا باعىتتالۋى كەرەك. ونسىز، ياعني كەمسىتۋشىلىك نورماسى بار باسقا ەكونوميكالىق بىرلەستىكتەر وسپەيدى، كەرىسىنشە قۇردىمعا كەتە بەرەدى» دەپ ۇلكەن ماسەلە كوتەرگەن. بۇل دا جەر شارىنداعى ەلدەردىڭ سورتقا بولىنەتىندىگىن ايعاقتايتىن عىلىمي فاكت.
جالپى، قازاقستان قاي سورتقا جاتادى؟ ءبىز ءۇشىنشى سورتتاعى ەلمىز بە؟ بۇل ساۋالعا ماماندار پىكىرىمەن جاۋاپ ىزدەپ كورۋگە تىرىستىق.
ورازالى سابدەن، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- بۇگىنگى تاڭدا جەر شارى بويىنشا جانتۇرشىگەرلىك قيانات جيىلەپ كەتتى. بۇل - اقيقي فاكت. ال وسىندايدا ادىلدىك ورناتۋى ءتيىس حالىقارالىق ينستيتۋتتار - بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى جانە تاعى باسقاسى ءۇنسىز نەمەسە شاراسىز. ويتكەنى ولار ۇستەمدىك ەتۋشى ءبىر مەملەكەتتىڭ قارۋىنا اينالدى. سوندىقتان وسى حالىقارالىق ينستيتۋتتاردى رەفورمالاۋ وزەكتىلىك تانىتۋدا. بۇل ماسەلەنى مەملەكەت باسشىسى ن. نازاربايەۆ تا حالىقارالىق فورۋمداردا ءاردايىم كوتەرىپ وتىرادى.
نەگىزىنەن، ىزگىلىك ءۇشىن جەر شارىنداعى ادامزات قاۋىمى بىرىگىپ، ينتەگراتسيالانىپ، ىمىرادا ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، قازىر كەرىسىنشە جايت ورىن الىپ جاتىر، بارلىعىمىز ءبولىنىپ اۋرەمىز.
ارينە، بۇل دۇرىس ەمەس. جالپى، ادامدى، مەملەكەتتى سورتقا ءبولۋ دۇرىس ەمەس. الايدا سونى بىلە تۇرا، بولاشاقتان گورى ءوز قارىنىنىڭ قامىن ويلاعان مىقتى دامىعان ەلدەر ءوزارا تارتىسقا ءتۇسىپ، دۇنيەنى ءبولىپ-جارىپ جاتقان جايى بار. بۇعان دا نۇكتە قويىلاتىن ۋاقىت بولادى. ويتكەنى قازىر زامان كۇرت ءارى جىلدام وزگەرىپ جاتىر.
مۇندايدا، ارينە، بىزگە ساقتىق كەرەك. تەرەڭ ستراتەگيا مەن سىندارلى ءىس-قيمىلدار جاساۋ قاجەت. ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە ءتۇبىرى ءبىر تۇركى جۇرتىمەن بىرىگىپ، ورتالىق ازيا حالقى بوپ دامۋىمىز كەرەك. الايدا بۇل يدەيا كەيىنگى كەزدەرى تومەنشىكتەپ قالدى. ونى ءالى دە العا تارتۋىمىز كەرەك.
كەڭەس سمانوۆ، ساياسي-ەكونوميست:
- «ءۇشىنشى ەلدەر» دەگەن وتكەن عاسىردىڭ قويناۋىندا قالىپ كەتكەن، ەسكىرگەن تەرمين. ول ك س ر و مەن ا ق ش-تىڭ قىرعي-قاباق سوعىسى كەزەڭىندە حالىقارالىق ساياسات ءتىلى قولدانىسىندا العاش رەت پايدا بولعان. ساياسات تانۋشىلار ول كەزدە الەمدى ۇشكە بولگەن: ءبىرىنشى الەم - كاپيتاليستىك ەلدەرمەن جانە ناتو-مەن وداقتاستار؛ ەكىنشى الەم - ۆارشاۆا كەلىسىم شارتىنداعى، كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلىعىنداعى سوتسياليستەر ەلدەر؛ ءۇشىنشى الەم - ەكى الەمگە ەش قاتىسى جوقتار. كەيىننەن «ءۇشىنشى ەلدەر» دەگەن اقىرىن دامۋشى جانە كەدەي مەملەكەتتەر دەگەن تۇسىنىكتىڭ ءسينونيمى رەتىندە قولدانىلا باستادى. قازىر حالىقارالىق تاجىريبەدە بۇل تەرميندى پايدالانۋ دۇرىس ەمەس، ول دورەكىلىك بوپ سانالادى. سوندىقتان بۇل تەرميندى قولدانۋعا تىيىم سالىنعان. الايدا بۇگىندەرى اراكىدىك بۇل تەرمين پايدالانىلىپ قالادى.
قازىرگى حالىقارالىق تۇسىنىكتە قازاقستان دامۋشى مەملەكەتكە جاتادى. 2050 - جىلعا دەيىن الەمدەگى ەڭ مىقتى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ تۋرالى امبيتسيالىق ماقساتىمىز دا بار. ءبىراق ول ءۇشىن ەكونوميكالىق الەۋەت جەتكىلىكسىز، ەڭ الدىمەن، ساياسي رەفورمالار جاسالۋى كەرەك دەپ سانايمىن. اسىرەسە، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جولىن كەسۋ، ەكونوميكالىق تابىستى ءتيىمدى پايدالانۋ تەتىگىن جەتىلدىرۋ باعىتىندا.
كەرەك دەرەك
جەر جارىنداعى مەملەكەتتەردىڭ حالقىنىڭ تاپقان تابىسىنا قارايعى ءبولىنىسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنا كەتەلىك.. .
ءبىرىنشى مەملەكەتتەر: اندوررا؛ ارۋبا؛ اۆستراليا؛ اۆستريا؛ بەلگيا؛ بەرمۋد؛ ۆاتيكان؛ ۇلى بريتانيا؛ گەرمانيا؛ گيبرالتار؛ گۋام؛ گونكونگ؛ دانيا؛ يسلانديا؛ يرلانديا؛ يتاليا؛ كانادا؛ كۋۆەيت؛ ليحتەنشتەين؛ ليۋكسەمبۋرگ؛ موناكو؛ نيدەرلاندى؛ نورۆەگيا؛ نورماند ارالدارى؛ ب ا ءا؛ كايمانوۆ ارالدارى؛ كاتار؛ سان-مارينو؛ سينگاپۋر؛ ا ق ش؛ فينليانديا؛ فرانسيا؛ فرانتسۋز پولينەزياسى؛ شۆەتسيا؛ شۆەيتساريا؛ جاپونيا
ەكىنشى مەملەكەتتەر: امەريكاعا قاراستى ساموا، انتيگۋا جانە باربۋدا ارالدارى؛ ارگەنتينا؛ باگامى؛ باحرەين؛ باربادوس؛ بوتسۆانا؛ برۋنەي؛ چيلي؛ كوستا-ريكا؛ حورۆاتيا؛ كيپر؛ چەح رەسپۋبليكاسى؛ ەستونيا؛ فارەر ارالدارى؛ گرەتسيا؛ گرەنلانديا ارالى؛ گرەنادا؛ ۆەنگريا؛ يزرايل؛ وڭتۇستىك كورەيا، لاتۆيا؛ ليۆان؛ ليۆيا؛ ماكاو، قىتاي؛ مالايزيا؛ مالتا؛ ماۆريكي؛ مەكسيكا؛ نيدەرلاندى؛ انتيل ارالدارى؛ جاڭا كالەدونيا؛ جاڭا زەلانديا؛ سولتۇستىك ماريان ارالدارى؛ ومان؛ پالاۋ؛ پاناما؛ پولشا؛ پورتۋگاليا؛ پۋەرتو-ريكو؛ ساۋدوۆايا ارابيا؛ سەيشەل ارالدارى؛ سلوۆاك رەسپۋبليكاسى؛ سلوۆەنيا؛ يسپانيا؛ سەينت-كيتس ي نيەۆيس، سولت. لۋسيا، تايۆان؛ ترينيداد جانە توباگو تەرريتوريالارى؛ ۋرۋگۆاي؛ ۆەنەسۋەلا؛ ۆيرگين ارالدارى.
ءۇشىنشى مەملەكەتتەر: البانيا؛ الجير؛ بەلورۋسسيا؛ بەليز؛ بوليۆيا؛ بوسنيا جانە گەرتسەگوۆينا؛ برازيليا؛ بولگاريا؛ قىتاي (شياڭگاڭ ەسەپكە الىنبايدى)؛ كولۋمبيا؛ دومينيكان رەسپۋبليكاسى؛ ەكۆادور؛ ەگيپەت؛ سالۆادور؛ فيدجي؛ گابون؛ گۆاتەمالا؛ گوندۋراس؛ يران؛ يامايكا؛ يوردانيا؛ قازاقستان؛ ليتۆا؛ ماكەدونيا؛ مالديۆى؛ مارشاللوۆ ارالدارى؛ ميكرونەزيا؛ ماروككو؛ ناميبيا؛ ناۋرۋ؛ پاراگۆاي؛ پەرۋ؛ فيليپپينى؛ رۋمىنيا؛ رەسەي فەدەراتسياسى؛ وڭتۇستىك افريكا؛ س. ۆينسەنت جانە گرەنادينا؛ سۋرينام؛ سۆازيلەند؛ سيريا اراب رەسپۋبليكاسى؛ تايلاند؛ تونگا؛ تۋنيس؛ تۇركيا؛ تۇركمەنيا؛ ۆانۋاتۋ؛ باتىس جاعالاۋ گازا سەكتورى؛ يۋگوسلاۆيا... (ءتورتىنشى مەملەكەتتەردىڭ ءتىزىمى بار).
اۆتور: كامشات ساتيەۆا
«الاش ايناسى»