قىزىر بابانىڭ باتاسى دارىعان كىسىلەر
قىدىر اتانى ءوز كوزىمەن كورگەن اتاقتى ادامداردىڭ ءومىرى سونىڭ ناقتى ءبىر دالەلى.
قىدىر اتانى كورگەن سونداي اتاقتى كىسىلەردىڭ ءبىرى - «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» اتانعان قىرعىز- قازاققا تەڭ جازۋشى شىڭعىس تورەقۇل ۇلى ايتماتوۆ. قالاي كورگەن دەيسىز بە؟!
1943 - جىلدىڭ اقپان ايىندا شىڭعىستىڭ شەشەسى «سۋكرا» اتتى جالعىز سيىرىن قوراسىنان ۇرلاتىپ الادى.
بالا شىڭعىس جىبىنەن بوسانىپ كەتكەن شىعار دەپ جۇگىرىپ ءجۇرىپ، اۋىلدىڭ ماڭىنان، كۇندەگى جايىلار ورىسىنەن، جاقىن ماڭداعى وي-قىردان ارى ىزدەيدى، بەرى ىزدەيدى، سيىر سول بويى جوق، تابىلمايدى.
اقىرى ۇرى العانىنا انىق كوزدەرى جەتكەن ءۇيدىڭ ءىشى قارا اسپان تاس توبەدەن توڭكەرىلىپ قۇلاعانداي كۇي كەشەدى. ەندى شە، شيەتتەي ءتورت بالانىڭ كۇن كورىپ وتىرعاندارى جالعىز سيىردىڭ قاقتاپ ساۋىپ وتىرعان جەلىنى ەمەس پە؟!
جەتىمدەردىڭ ايانىشتى ءحالىن جاقسى بىلەتىن كورشى ايەلدەر دە ۋ-شۋ بولىپ، ۇرىلاردى قارعاپ-سىلەپ، زارلاعاننان باسقا قىلار امالدارى بولمايدى. قايرات قىلار ەركەكتىڭ ءبارى قان مايداندا.
وزىنەن كىشى باۋىرلارىن باعىپ-قاعۋ موينىندا بولعان سوڭ، ون بەس جاستاعى شىڭعىستىڭ قانى باسىنا شاۋىپ، ۇرىنى قالايدا قولعا ءتۇسىرىپ، ءولتىرۋىم كەرەك دەگەن شەشىمگە ءبىرجولا تابان تىرەيدى.
سول ويمەن تەمىربەك دەگەن تراكتورشىنىڭ ۇيىنە بارىپ، بولعان جاعدايدى ايتىپ، ونىڭ مىلتىعىن وقشانتايىمەن قوسا سۇراپ الادى. ءسويتىپ، جان دۇنيەسىن ءوش الۋ مەن جەك كورۋ سەزىمى ابدەن بيلەپ العان جاس ءوسپىرىم شىڭعىس ۇرىنى ىزدەپ جالعىز ءوزى بەلگىسىز جاققا بەت الادى. تاپسا، ۇرىنى تاباندا اتىپ تاستاماق.
قالىڭ قاردى ومبىلاپ، ۇشى-قيىرسىز اپپاق دالاداعى ءار ءىزدى ءبىر شيىرلاپ، وكپەسى وشكەنشە جۇگىرە بەرەدى، جۇگىرە بەرەدى. ابدەن شارشاپ، سىلەسى قاتادى. قىستىڭ قىسقا كۇنى قاڭتارىلىپ، باتۋعا تايانادى.
سوندا دا العان بەتىنەن قايتپاي، تاڭ اتقانشا جامبىل قالاسىنا جەتىپ، ەت ساتاتىن بازاردان ىزدەپ كورمەك ويمەن ءىلبىپ باسىپ جۇرە بەرەدى، جۇرە بەرەدى. ءبىر كەزدە قارسى الدىنان ەسەك مىنگەن اق ساقالدى قاريا شىعادى. ءمان بەرمەي ءوتىپ بارا جاتقان جاسوسپىرىمگە بۇرىلعان قاريا:
- ۇلىم، بىرەۋدى ولتىرۋگە بارامىسىڭ؟ ! - دەيدى.
- ءيا، ولتىرەم!
- نە ءۇشىن؟
شىڭعىس بولعان جايدى ايتادى. قاريا: - ءوش الۋ جامان نارسە. ولتىرمە! ۇيىڭە قايت! ۇرىلار ءسوزسىز جازاسىن الادى. سەن ۇيىڭە قايتىپ، ۇرىلاردى ءولتىرۋ تۋرالى ويىڭنان قايتساڭ، باقىتتى بولاسىڭ. باقىت سەنى ءوزى ىزدەپ كەلەدى. كەيىن وسى ايتقانىما كوزىڭ جەتەدى. اپاڭا دا وسىنى ايت. ساعان بىرەۋ قانداي جاماندىق قىلسا دا، سەن ونى ءولتىرۋ تۋرالى ەشقاشان ويلاما، - دەپ، ەسەگىن قىدىڭداتىپ ءوز جولىمەن كەتە بارادى.
الگى سوزدەردەن كەيىن ەس جيعان شىڭعىس سالدەن سوڭ ارتىنا بۇرىلىپ قاراسا، بەلگىسىز شال قىزارا باتىپ بارا جاتقان كۇنمەن بىرگە كوزدەن عايىپ بولىپتى.
نە قىلارىن بىلمەي، بار اشۋىن ەكى كوزىنىڭ جاسىنان العان شىڭعىس سۇيرەتىلىپ ۇيىنە قايتادى. ايدالادا ەسەك مىنگەن اق ساقالدى قاريا جولىقپاعاندا، ادام ءولتىرىپ، قولى قانعا مالىنار بولسا، بوزبالا شىڭعىستىڭ كەيىنگى بۇرالاڭ تاعدىرى نە بولار ەدى؟!
وسىدان كەيىن بولاشاق ۇلى جازۋشىنى تەرىس جولدان قايتارعان قاريانى قىدىر اتا دەمەگەندە، كىم دەيسىڭ؟!.
قىدىر اتانى كورگەن اتاقتى كىسىنىڭ تاعى ءبىرى - ديقان بابامىز ىبىراي جاقايەۆ. بۇل اڭگىمەنى جۇرت قاريانىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن. بۇل جونىندە ىبەكەڭنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى مارقۇم زاكىم جايلىباي بىلاي دەپ اڭگىمەلەيدى: «ىلگەرىدە اۋىلدا قاريالار كوپ، ءبىز سولاردىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ، كەسەسىن الىپ بەرىپ، كەبىسىن قويىپ، قىزمەت جاسايمىز، ءارى كونە، ونەگەلى اڭگىمەلەرگە قۇلاعىمىزدى سۋارىپ، سانامىزدى ساۋىقتىرىپ، كوڭىلىمىزگە توقىپ، كوكىرەگىمىزگە تۇيەمىز، قانىعامىز. سۋىرىلىپ كوپ سويلەي بەرمەيتىن ىبەكەڭنىڭ مىنا اڭگىمەسى ءوز ءومىرىنىڭ شىندىعىمەن استاسىپ جاتقاسىن با، ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى.
- ءوزىم جيدەدەن، شەڭگەلدەن ارشىپ، اتىزداپ ەككەن كۇرىشتىكتى سۋعا باستىرىپ بولىپ، جاپتىڭ باسىندا دەمالىپ وتىرعام، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن. - دەنەم دەل-سال. ءبىراق كوڭىلىم توق. كۇن كەشكىرىپ بارا جاتسا دا ۇيگە اسىقپادىم، كۇرىشكە قاراپ وتىرا تۇرعىم كەلدى. سالدەن كەيىن باتار كۇننىڭ شاپاعىنا تۇلا بويى تۇتاس مالىنعان ۇزىن بويلى، اق ساقالدى كىسىنىڭ ماعان بەتتەپ كەلە جاتقانىن اڭعاردىم. تۇپ-تۋرا كۇرىش اتىزىنىڭ ۇستىمەن كەبىسى سۋعا تيەر-تيمەس بولىپ ءجۇرىپ كەلەدى. العاشىندا اڭ-تاڭ بولىپ وتىرا بەرسەم كەرەك، جاقىنداعاندا ورنىمنان تۇردىم.
ول كىسى قارسى الدىما كەلىپ:
- شىراعىم، ىرىسىڭ وسى جەردەن بولادى، باقىتىڭ ورلەي بەرسىن! ءاۋمين! - دەدى اپ-انىق داۋىسپەن. ءسويتتى دە عايىپ بولدى. ەسىمدى جيسام: «ءاۋمين» دەپ كۇبىرلەپ تۇر ەكەنمىن. ءبىراق بۇل كورگەنىمدى وسى كەزگە دەيىن ەشكىمگە ايتقانىم جوق. ايتقانى كەلىپ، ارتىنىڭ جامان بولماعانىن كورىپ جۇرسىڭدەر عوي. مىنە، ەندى ايتۋدىڭ مەزگىلى كەلگەن، ءساتى تۇسكەن سياقتى، - دەدى ىبەكەڭ جۇمساق، جىلى جىميىپ، وزىنە دە، تاعدىرىنا دا، اللاعا دا ريزاشىلىعىن بىلدىرگەندەي.
- وي جارىقتىق-اۋ، ءسىزدىڭ ول كورگەنىڭىز قىدىر بابا عوي، - دەپ كوپشىلىك ىبەكەڭنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، ءتاۋ ەتكەنىن كوزىم كوردى. كەيىن «ىبىراي تۇبەگى» اتانعان سول جەر ەلگە ىرىس، بەرەكە، ابىروي-اتاق اكەلدى».
ال ەندى ءبىر ەمەس، ەكى مارتە قىزىر بابا كوزىنە كورىنگەن ادام ول - جەتىسۋ وڭىرىندەگى «جۇگەرى پاتشاسى» اتانعان ەكى مارتە ەڭبەك ەرى، الماتى وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانى «وكتابردىڭ 40 جىلدىعى» اتىنداعى كەڭشار باسشىسى نيكولاي گولوۆاتسكي. قىزىر بابا ول كىسىگە ماسكەۋدەن كەلە جاتقان ساپارىندا كورىنسە كەرەك.
بۇل تۋرالى بەلگىلى جۋرناليست نۇرجامال تەگىنباي قىزى بىلاي باياندايدى: "كەشكى الاڭ-ەلەڭ ۋاقىت بولسا كەرەك، الماتىدان جاركەنتكە كەتىپ بارا جاتقان جولداعى باسشي اۋىلىنا جەتە بەرگەن تۇستاعى تەكتۇرماس دەگەن جەردەن وتە بەرگەندە، جول بويىندا قول كوتەرىپ تۇرعان اقساقالدى بايقاپ قالادى. قولىندا ۇلكەن قابى بار ەكەن. كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىپ اقساقالدى بايقاپ قالعان نيكولاي نيكيتيچ جۇرگىزۋشىسىن توقتاتىپ، جولدا تۇرعان اقساقالدى الا كەتۋىن وتىنەدى. جۇرگىزۋشى بولسا، باستىعىنىڭ بۇل سوزىنە اڭ-تاڭ قالىپ، جول بويىنان ەشكىمدى كورمەگەنىن ايتىپ اقتالادى. وعان باستىعى كونبەي، كولىكتى توقتاتىپ، ەسىكتى اشسا، جول جيەگىندەگى جاڭا عانا كورىنىپ، قولىن كوتەرىپ تۇرعان اقساقال عايىپ بولىپ كەتەدى.
جۇرگىزۋشى «كورمەدىم» دەيدى. گولوۆاتسكي مارقۇم «كوردىم» دەيدى. سونىمەن داۋلاسۋدى دوعارىپ، جاركەنتكە قاراي جۇيتكي بەرەدى. قويبىن اسۋىنا جاقىنداي بەرگەندە ماناعى اقساقالدان اۋمايتىن شال تاعى دا قول كوتەرەدى. جۇرگىزۋشىمەن ءسال داۋلاسىپ بارىپ، گولوۆاتسكي ەسىك اشسا، كادىمگى اقساقال كەيىپتەگى كىسى قول بەرىپ امانداسىپ، باتاسىن بەرەدى.
باتا بەرىپ بولعان سوڭ، كولىكتىڭ ەسىگىن اشىپ «وتىرىڭىز» دەي بەرگەندە، «بالام، مىناۋ ساعان امانات» دەپ قولىنداعى ءبيداي تولى قابىن تاستايدى دا، ءوزى عايىپ بولىپ كەتەدى. جۇرگىزۋشى باسشىسىنىڭ قىلىعىنان زارە-قۇتى قالماي قورىقسا دا، باستىعى اۋىلعا امان-ەسەن جەتكەن سوڭ، ەرتەسىنە مەشىتكە بارىپ، كورگەن-بىلگەندەرىن يمامعا ايتىپ بەرەدى. يمام بۇل كورىنگەن قىزىر بابا ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، سۇيىنشىسىنە قۇداي جولىنا مال سويىپ، ەلگە اس بەرۋى جونىندە اقىل-كەڭەس بەرەدى. قازاقتىڭ ورتاسىندا ءوسىپ، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن قادىرلەي بىلەتىن گولوۆاتسكي يمامنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي، اۋىل اقساقالدارىن جيىپ اس بەرىپ، باتالارىن الادى. سول جىلدان باستاپ گولوۆاتسكي باسقارعان شارۋاشىلىقتىڭ تاسى ورگە دومالاپ، جەرىنە قۇت دارىپ، حالقىنا باق-داۋلەت قونادى. بۇل ەندى دالا اڭىزىنداي كورىنگەنمەن، مۇندا ءبىر تىلسىم سىردىڭ بارى انىق».
وسى مىسالدارعا قاراپ وتىرىپ-اق قىدىر اتانىڭ جاي اڭىز كەيىپكەرى ەمەس، قينالىپ-قىسىلعاندا ادام كوزىنە كورىنەتىن اق ساقالى بەلىنە تۇسكەن اق تاياقتى اۋليە قارت ەكەنىنە امالسىز مويىنسۇناسىز. قىدىر اتا ادامنىڭ وڭىندە عانا ەمەس، تۇسىندە دە ايان بەرەدى. وعان مىسالدار كوپ. ماسەلەن، قورقىتتىڭ قوبىزدى قالاي جاساعانىن تۇسىندىرەتىن بىرنەشە نۇسقا بەلگىلى. ونىڭ بىرىندە اق ساقالى بەلىنە تۇسكەن، اق تاياعى كوك تىرەگەن اۋليە قارت ايان ارقىلى ءمالىم ەتكەن.
- ۋا، قورقىت، تۇر! - دەيدى اۋليە.
- سەن ءبىر اسپاپ جاسا. اسپابىڭ التى جاسار اتاننىڭ جىلىگىندەي بولسىن، شاناعى قارا باقىرداي بولسىن، كونى ارۋانانىڭ باۋىر تەرىسىنەن بولسىن، تيەگى ورتەكەنىڭ مۇيىزىنەن بولسىن، ىشەگى بەستى ايعىردىڭ قۇيرىعىنان بولسىن. اسپابىڭنىڭ اتى قوبىز بولسىن. سول قوبىز قيالىڭا - قانات، جولىڭا - شىراق، جانىڭا اراشا بولار!
قورقىت وسىنداي ايان ەستىپ ويانعاندا، كوكىرەگى كۇيگە تولىپ، كومەيىنەن ساز ساۋلاعانداي حالدە ويانادى. اۋليەنىڭ ايتقان شارتتارىن تۇگەل ورىندايدى. اسپاپ دايىن بولعاندا، كوكىرەگىن كەرنەگەن ساز قوبىزىنا كوشىپ، ونىڭ سارىنىنا ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، ەسكەن جەل - ءبارى سۇتتەي ۇيىپ، تىڭدايدى.
اداسقانعا - جول، بارلاۋشىعا - باعدار بەرەتىن قىدىر جان- جانۋار، قۇس كەيپىندە دە كورىنىس بەرۋى مۇمكىن. ماسەلەن، اكادەميك قانىش ساتبايەۆ سارى ارقا توسىنەن كەن كوزىن ىزدەپ جۇرگەندە سىلاڭداعان ءبىر قىزىل تۇلكى الدىنا ءتۇسىپ الىپ، جەلە-جورتىپ وتىراتىن بولعان.
تۇلكى تىمىسكىلەپ، ايالداعان جەردى قازىپ كورگەندە مىندەتتى تۇردە قازىنالى جەرگە كەزىككەن. قازاق جەرىنىڭ مينەرالدى بايلىقتارىن ىزدەستىرۋدە اكادەميككە باعىت-باعدار بەرگەن قىزىل تۇلكى ەكەنىن ول كىسى ءوز اۋزىمەن ايتقان كورىنەدى. قانىش تۋرالى رومان جازعان جازۋشى مەدەۋ سارسەكە دە وسى جايدى ەسكە سالىپ وتەدى. ءسۇيىنبايدىڭ، جامبىلدىڭ قىزىل جولبارىسى دا وسى قاتاردان ورىن السا كەرەك. ايتا بەرسەك، مىسال كوپ...
قازاقتىڭ «قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر» ، سونداي-اق «قىدىر اتا جار بولسىن» ، «قىدىر اتا قولداسىن» دەگەن باتا-تىلەكتەرى تەگىن ايتىلماعانىنا جوعارىداعى ءبىز كەلتىرگەن ومىردە بولعان مىسالدار ناقتى دالەل.
اۆتور: تاشەنوۆ تورەعالي
«ايقىن»
