شەتەلدەگى اعايىندارعا قولداۋ كورسەتۋ ەكى باعىتتا جۇرگىزىلۋگە ءتيىس - تالعات ماماشايەۆ

استانا.قازاقپارات - دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشايەۆپەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنامىز.

- تالعات اسىل ۇلى، ەل اراسىندا دا، ۇكىمەتتە دە سوڭعى كەزدە كوشى- قون قاعيدالارىنا ەنگىزىلەتىن جاڭا وزگەرىستەر جايىندا جاعىمدى پىكىرلەر ايتىلا باستادى. سۇحباتىمىزدى قازاق ءۇشىن اركەز وزەكتى بولىپ كەلگەن بۇل ۇدەرىس نەگە توقتاپ قالۋعا دەيىن باردى دەگەن سۇراقتان باستاساق.. .

- سوڭعى جىلدارى كوشى- قون ماسەلەسىندە كوپتەگەن كەمشىلىكتەر مەن ولقىلىقتاردىڭ ورىن العانى راس. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە كوشى- قوندى بيزنەسكە اينالدىرعان ءبىر وڭباعانداردىڭ، سالاداعى ابدەن اسقىنعان جەمقورلىقتىڭ ناتيجەسى ەدى. ولاردىڭ ماقساتى - الىستاعى اعايىندى اتاجۇرتقا ءتيىمدى قونىستاندىرۋ ەمەس، وسى ىسكە مەملەكەت تاراپىنان ءبولىنىپ جاتقان مول قارجىنى تالان- تاراج ەتىپ، ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانۋ بولدى. بۇل ماسەلەگە جاۋاپتى ادامدار «ەلدىڭ وبالىنا قالام- اۋ، كوشى- قون توقتاپ قالسا نە بولادى؟ » دەپ ويلانعان جوق.

 سونىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىڭ ميلليونداعان قارجىسى جەكە ادامداردىڭ جەمساۋىنا ءتۇسىپ، ەل ءۇشىن ەشقانداي پايدا اكەلمەدى. كوشى- قون مەكەمەلەرىندەگى قىزمەتكەرلەر قىتاي، موڭعوليا، وزبەكستانداعى اعايىندارمەن سىبايلاسىپ، قازاقستانعا كوشىپ كەلمەگەن ادامداردىڭ اتىنا راسىمدەپ، قانشاما قارجىنى جەپ قويدى. ءتىپتى مەملەكەت باسشىسى كوشى- قونداعى تارتىپسىزدىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى جويۋ جونىندە تىكەلەي تاپسىرما بەرگەنىن دە بىلەسىزدەر. ءبىراق پرەزيدەنت «كوشتى توقتاتىڭدار» دەگەن جوق قوي، «ونى تۇزەتىڭدەر، ءتارتىپ ورناتىڭدار» دەدى.

الايدا ءبىزدىڭ بيلىكتەگى «شاش ال دەسە باس الاتىن» كەيبىرەۋلەر ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىندايمىز دەپ، ۋلاپ- شۋلاپ، اياق استىنان زاڭنىڭ جاڭا جوباسىن جاساپ، كوشتى توقتاتۋعا دەيىن باردى. پارلامەنتتە ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ ءمينيسترى ەربولات دوسايەۆ سول جوبانى تانىستىرىپ، «ورالماندارعا بەس جىلعا دەيىن ازاماتتىق بەرمەۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىسىن ايتقان كۇنى مەن 31- ارناعا سۇحبات بەرىپ: «بۇل نە دەگەن باسسىزدىق؟ ! ءيا، قاتەلىكتەردىڭ بار ەكەنى راس، تۇزەۋ كەرەك (سول كەزدە جامبىل، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا كوپتەگەن بىلىقتار اشىلىپ جاتتى) . ايىپتىلار جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس. ءبىراق ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى دەمەكشى، بىرنەشە وڭباعاننىڭ ارەكەتى ءۇشىن كوشتى توقتاتىپ، سىرتتاعى بۇكىل 5 ميلليون اعايىننىڭ كوز جاسىنا قالۋعا بولمايدى» دەپ ايتقانمىن. سىرتتاعى اعايىن دا سول كەزدە ۇلكەن الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ: «ءبىزدىڭ سەنگەنىمىز دە، قورعانىمىز دا قازاقستان ەدى عوي! سوندا بارار جەر، باسار تاۋىمىزدىڭ قالماعانى ما؟ !» دەپ وزدەرىنىڭ ءبىراز رەنىشتەرىن بىلدىرگەن.. .

- نە دەسەك تە، اللا اقىرىن بەرسىن، قازىر كوشى- قونعا، سىرتتاعى اعايىننىڭ اتاجۇرتقا ورالۋىنا دەگەن كوزقاراس جاقسى جاعىنا قاراي وزگەرىپ جاتىر. بۇل ءوز- وزىنەن بولعان جوق قوي.

- ارينە! تىرشىلىكتە ەش نارسە ءوز- وزىنەن بولمايدى. بۇعان ءبىرىنشى كەزەكتە كوشى- قون سالاسىنداعى مەملەكەت باسشىسى بەلگىلەگەن ستراتەگيالىق مىندەت، بۇكىل حالىق بولىپ بىلدىرگەن قوعامدىق پىكىر وڭ ىقپال ەتتى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدار، تانىمال قوعام قايراتكەرلەرى، اقىن- جازۋشىلار، شەتتەگى اعايىندار، قاراپايىم قاتارداعى ازاماتتار پىكىر ءبىلدىرىپ جاتتى جانە ولار جەردە قالعان جوق. ءتىپتى ت م د كەڭىستىگىندە كورىنە باستاعان ساياسي احۋالدىڭ دا اسەرى بولعان شىعار.

وسى جەردە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قوعامداعى ورنى مەن رولى جايىندا دا ايرىقشا ايتا كەتكەنىم دۇرىس بولار. سەبەبى بارلىق قازاق ءتىلدى باسىلىمدار، راديو مەن تەلەارنالار ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەلەر تۇرعىسىنان اسا ماڭىزدى سانالاتىن وسى كوشى- قون ماسەلەسىندە ايرىقشا بەلسەندىلىك تانىتىپ، تىڭدار قۇلاق بولسا، اركىمگە دە وي سالاتىن تالاي قۇندى پىكىرلەر جاريالادى. بۇعان ءبىزدىڭ دە قوسقان ۇلەسىمىز قوماقتى بولدى دەپ انىق ايتا الامىن. ءبىز ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى جانە بەدەلدى باسىلىمدار - «ەگەمەن قازاقستان» ، «ايقىن» گازەتتەرىندە بىرنەشە رەت ۇلكەن- ۇلكەن ماقالالار، سۇحباتتار، ارنايى بەتتەر ۇيىمداستىرىپ، ءوز ويلارىمىزدى ورتاعا سالدىق. قاۋىمداستىقتا بىرنەشە رەت دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزىپ، اشىق پىكىرتالاستار ۇيىمداستىردىق.

 وسىنىڭ ءبارى ۇكىمەتتەگىلەردىڭ قۇلاعىنا جەتكەن بولۋى كەرەك. ەكىنشى جاعىنان ەلباسى دا: «مەن سەندەرگە ءتارتىپ ورنات دەگەندە، كوشتى توقتاتىڭدار دەگەم جوق قوي! مىنالارىڭ نە سەندەردىڭ؟ قاتتى كەتىپ قالدىڭدار» دەگەن شىعار، بۇگىن كوشى- قون ماسەلەسىندە ۇكىمەت تاراپىنان جاعىمدى جاڭالىقتار ەستىلە باستادى.

- 20 - مامىر كۇنى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ الەۋمەتتىك- مادەني دامۋ كوميتەتىندە «ىشكى جانە سىرتقى كوشى- قون پروبلەمالارى تۋرالى» ماسەلە ارنايى قارالدى. وعان ءسىز دە قاتىستىڭىز. قانداي ۇسىنىستار ايتىلدى؟

 -  ءبىز كوشى- قوننىڭ ەڭ ماڭىزدى ءتۇرى -  تاريحي وتانىنا ورالۋ ماقساتىنداعى كوشى- قون ەكەنى، ول تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭىندا ناقتى اتاپ كورسەتىلگەنىن ايتتىق. ءبىراق ەلىمىزگە ەڭبەك كوشى- قونىمەن كەلۋشىلەرگە قويىلاتىن شارت- تالاپتاردى بۇگىنگى زامان تالاپتارىنا ساي قايتا قاراپ، جەتىلدىرۋ كەزىندە ەتنيكالىق، ياعني ورالماندار كوشىنە ەشقانداي زيان كەلمەۋى ءتيىس. ويتكەنى كوشى- قوننىڭ بۇل تۇرلەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ زاڭمەن بەكىتىلگەن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، وزىندىك شارت- تالاپتارى بار.

 وركەنيەتتى ەلدەر كوشى- قوننىڭ بۇل ەكى تۇرىنە ەكى ءتۇرلى كوزقاراسپەن قارايدى، ەڭبەك كوشى- قونىنىڭ تالاپتارىن بارىنشا قاتايتىپ، ال ەتنيكالىق كوشى- قونعا كەرىسىنشە، ەرەكشە جەڭىلدىكتەر جاساپ كەلەدى. وسى تۇرعىدان، بىزدە ەڭبەك كوشى- قونىنىڭ شارت- تالاپتارىنا وزگەرىس ەنگىزگەندە، وعان ەتنيكالىق كوشى- قوندى قوسىپ جىبەرۋ مۇلدەم اقىلعا سىيمايدى. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا ەتنيكالىق كوشى- قونمەن كەلەتىن ورالماندارعا قاجەتتى جەڭىلدىكتەر تولىق جاسالۋى ءتيىس.

- وركەنيەتتى ەلدەردەگى ەتنيكالىق كوشتى ۇيىمداستىرۋدىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار جانە ولاردى تاجىريبەگە ەنگىزۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

- دامىعان مەملەكەتتەر ەتنيكالىق كوشتى ەڭ الدىمەن شەتەلدەردە ۇيىمداستىرادى. ياعني اتاجۇرتقا قونىس اۋدارعىسى كەلەتىندەر تۋرالى الدىن الا مالىمەت جيناپ، قۇجاتتارىن دايىندايدى، ازاماتتىق الۋ ماسەلەسىن شەشىپ، ورنالاساتىن جەرىن، تۇراتىن باسپاناسىن، ىستەيتىن جۇمىسىن انىقتايدى. وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارى شەشىلگەن سوڭ، كوشىرىپ اكەلەدى. بىزدە بۇلاردىڭ بىردە- بىرەۋى الدىن الا شەشىلمەيدى. قازاقستانعا قالاي، قايتىپ كوشۋگە بولادى، قانداي وبلىستارعا ورنالاسقان ءتيىمدى دەگەن ماسەلەلەردى الدىن الا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى مۇلدەم جۇرگىزىلمەيدى. كوشى- قون مەكەمەلەرى ورالماندار ءوز كۇشتەرىمەن شەكارادان ءوتىپ، قازاقستاننىڭ ءبىر وڭىرىنە تۇراقتى تىركەلگەننەن كەيىن عانا ولارمەن جۇمىس ىستەۋدى باستايدى. ورالماندار كوشىنە بايلانىستى قيىندىقتاردىڭ كوبى وسىنداي جاعدايدان تۋىندايدى. 

سوندىقتان ورالماندار كوشىن ەڭ الدىمەن شەتەلدەردە ۇيىمداستىرۋ قولعا الىنۋى ءتيىس. بۇعان زاڭدىق- قۇقىقتىق تۇرعىدا تولىق مۇمكىندىك بار. ياعني «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭدا ورالماندار كوشىن شەتەلدەردە ۇيىمداستىرۋ قازاقستان ەلشىلىكتەرىنىڭ مىندەتى ەكەندىگى اتاپ كورسەتىلگەن. ءبىراق بۇل جۇمىستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرىمىزگە ءالى كۇنگە ارنايى شتات، قاجەتتى قارجى بولىنگەن ەمەس. ەندى وسى ماسەلەنى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، ورالماندار كوپ كەلەتىن ەلدەردىڭ تاشكەنت، نوكىس، بايان- ولگيي، بىشكەك، ءۇرىمجى سياقتى قالالارىندا كوشى- قوننىڭ شاعىن وكىلدىكتەرىن اشۋدى ويلاستىرعان ءجون.

 -  بىزدە سوڭعى جىلدارى ىشكى جانە سىرتقى كوشى- قونعا قاتىستى زاڭ مەن ەرەجەلەر، باسقا دا قۇجاتتار ءجيى وزگەرەتىن بولدى. ونىڭ ۇستىنە، سول وزگەرىستەر بىرەۋ قۋىپ بارا جاتقانداي اتۇستى، اسىعىس دايىندالادى. ەڭ وكىنىشتىسى، كوشى- قون تۋرالى زاڭنىڭ تالاپتارىن مەملەكەتتىك ۇيىمدار تولىق ورىندامايدى. سالادا قوردالانعان تۇيتكىلدەردىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتقان جوق پا؟

 -  ونىڭىز راس. كەدەنشىلەر ءوز كودەكسىن، سالىق كوميتەتى ءوز كودەكسىن، كوشى- قون پوليتسياسى ءوز قاۋلىسىن، تولەم تولەيتىن ورىندار ءوز ەرەجەلەرىن بەكىتىپ الىپ، جۇمىستارىن سونىڭ نەگىزىندە اتقارادى. ەكى ورتادا «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭ دالادا قالادى. سوندىقتان ءبىرىنشى كەزەكتە «كوشى- قون تۋرالى» زاڭنىڭ بۇلجىماي ورىندالۋىن قولعا الۋ كەرەك. مىسالى، بۇگىنگى تاڭدا شەتەلدەن كەلگەن اعايىننىڭ ەڭ قيىن ماسەلەسى -  قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الۋ. مۇنىڭ سەبەبى مىنادا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 13.06.2013 - جىلعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭ شىعارۋ اكتىلەرىنە وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنا سايكەس، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى №523 بۇيرىق شىعارعان.

 بۇل بۇيرىق بويىنشا ورالماندار تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الۋ ءۇشىن وزدەرى كەلگەن ەلدەن جازباشا رۇقسات قاعاز جانە سوتتالعانى نە سوتتالماعانى تۋرالى انىقتاما اكەلىپ، ونى ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كونسۋلدىق قىزمەت دەپارتامەنتىنە كۋالاندىرۋى قاجەت. وسىعان بايلانىستى، مىناداي سۇراق تۋادى: سوڭعى ون بەس- جيىرما جىلدا قازاقستاننان شەتەلدەرگە بىرنەشە ميلليون ادام كوشىپ كەتتى. وسى ادامداردىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ ۇكىمەتىنە بارىپ، «ءبىز شەتەلگە كوشەتىن ەدىك، جازباشا رۇقسات بەرىڭدەر» دەپ تالاپ قويدى ما؟ ! نەمەسە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، «سوتتالماعانىمىز تۋرالى انىقتاما بەر» دەپ سۇرادى ما؟ ! جوق، ەشكىم دە قازاقستاننان مۇنداي قاعاز سۇراعان ەمەس! ال ەگەر سونداي تالاپ قويىلسا، قازاقستاننىڭ ۇكىمەتى مەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بار جۇمىستارىن جيناپ قويىپ، وسىنشاما ادامعا جازباشا رۇقسات پەن سوتتالماعانى تۋرالى انىقتامانى بەرە الار ما ەدى؟ ! وزگە مەملەكەتتەر دە قازاقستانعا كوشەتىن قازاقتارعا مۇنداي انىقتاما مەن جازباشا رۇقساتتى ەشقاشان بەرگەن ەمەس جانە بولاشاقتا دا بەرمەيدى!

سوندىقتان بۇل تالاپتى جويىپ، شەتەلدەردەن كەلەتىن ۇلتى قازاق ازاماتتارىنا قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋ ءۇشىن وزدەرى كەلگەن ەلدەن جازباشا رۇقسات قاعاز بەن سوتتالماعانى تۋرالى انىقتاما اكەلۋدى تالاپ ەتكەندى توقتاتۋ كەرەك. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، كوشى- قون مەكەمەلەرى قازاقستانعا جاڭادان كەلگەن اعايىنعا «تۇراقتى تىركەلەتىن مەكەنجايدى ءوزىڭ تاۋىپ كەل، ورالمان مارتەبەسىن الاتىن قۇجاتتارىڭدى سودان كەيىن عانا قابىلدايمىز» دەيدى. ال قازاقستاندا ەشقانداي تانىسى نە تۋىسى جوق، شەتەلدەن ەندى عانا كەلگەن كىسى تۇراقتى تىركەلەتىن مەكەنجايدى قايدان تابادى؟ دەمەك، بۇل دا اقىلعا سىيمايتىن تالاپ. سوندىقتان جاڭادان كەلگەن ورالمانداردىڭ تۇراقتى تىركەلۋ ماسەلەسىن بەيىمدەۋ ورتالىقتارى ارقىلى جەرگىلىكتى كوشى- قون مەكەمەلەرى شەشۋى كەرەك.

سونداي- اق «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭدا شەتەلدىك قازاقتاردىڭ قازاقستانعا وقىپ، ءبىلىم الۋعا كەلۋى دە كوشى- قوننىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە كورسەتىلگەن. ءبىراق كوشى- قوننىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ دە جۇيەگە تۇسپەگەن كوپ ماسەلەسى بار. مىسالى، قازاقستانعا وقۋعا كەلگەن شەتەلدىك قازاقتار قۇجاتتارىن كۋالاندىرا الماي، ۆيزاسىن سوزا الماي، قازاقستاننان ءبىر شىعىپ كەتسە قايتىپ كەلە الماي، ازاماتتىققا قۇجات وتكىزە الماي اۋرە- سارساڭعا تۇسەدى. بولاشاقتا بۇل ماسەلە دە ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىلىپ، وڭتايلى شەشىلەتىن بولۋى ءتيىس.

جالپى، بىزدە كوشى- قون ماسەلەسىن جان- جاقتى جانە جۇيەلى تۇردە زەرتتەپ، ساراپتاما جاساپ، تالداپ- تالقىلاپ وتىرۋ، الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق تۇرعىدان وتە ماڭىزدى بۇل ءىستى مەملەكەت مۇددەسىنە ساي ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋ جاعى تىم كەنجە قالعان. ءتىپتى باسقانى بىلاي قويعاندا، كوشى- قوننىڭ قانداي تۇرلەرى بار، ولاردىڭ ءبىر- بىرىنەن ايىرماشىلىقتارى قانداي، بۇل جونىندە قانداي ەرەكشە جاعدايلار كەزدەسەدى دەگەن سياقتى قاراپايىم ماسەلەلەردىڭ ءوزى تولىق انىقتالماعان. دەمەك، كوشى- قوننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، زەرتتەپ، تالداپ، ساراپتامادان وتكىزىپ وتىرۋ ماسەلەسى قولعا الىنۋى كەرەك.

- سىرتتاعى قانداستارىمىزدىڭ اتامەكەنگە كوشىپ، قونىستانۋىن بارىنشا ءتيىمدى جۇرگىزۋدە باسقا قانداي كەمشىلىكتەر بار دەپ ويلايسىز؟

- كوشى- قونعا قاتىستى ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - بۇل سالامەن تۇراقتى اينالىساتىن ارنايى مامانداردىڭ ازدىعى. وسى جۇمىستى ۇيىمداستىراتىن بىلىكتى ماماندار دايىنداۋ بىزدە ءالى كۇنگە قولعا الىنباعان. بولاشاقتا بۇل ماسەلە دە ەرەكشە نازاردا بولعانى ءجون. وسى ورايدا ورالمانداردى بەيىمدەۋ جانە ىقپالداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە ولارعا العاشقى كۇننەن باستاپ قازاقستاننىڭ «كوشى- قون تۋرالى» زاڭى مەن باسقا دا ەڭ قاجەتتى زاڭدارىن جان- جاقتى تانىستىرۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك.

 ەڭ الدىمەن ورالمان مارتەبەسىن العان ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى ەرەكشە ءتۇسىندىرىلۋى قاجەت. ورالمان مارتەبەسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دە بارىنشا ناقتىلانۋى ءتيىس. ولارعا قارجىلاي جانە باسقا دا ءتۇرلى كومەكتەر بەرىلگەندە، بۇل جونىندە ناقتى كەلىسىمشارت جاساۋ ماسەلەسىن دە ويلاستىرعان دۇرىس. سونداي- اق ورالماندارعا كوشى- قون جۇمىستارىمەن ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ عانا اينالىساتىنى ەسكەرتىلگەنى ءجون. بۇگىنگى تاڭدا كوپتەگەن داۋ- دامايلى ماسەلەلەر وسىنداي ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەۋىنەن تۋىنداپ وتىر.

- بىزدە كوشى- قون ۇدەرىسىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن، بۇل ماسەلەگە تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن ارنايى ۇكىمەتتىك مەكەمەنىڭ جوقتىعى دا «سەن سالار دا، مەن سالار، اتقا جەمدى كىم سالار» جاعدايىن تۋىنداتىپ وتىرعان جوق پا؟

- شىنىندا دا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ەتنيكالىق كوشى- قون، ياعني ورالماندار ماسەلەسىمەن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ، ىشكى ىستەر، ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ مينيسترلىكتەرى اينالىسادى. بۇل قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ 2013 - جىلعى 16 - قاڭتارداعى №466 جارلىعىندا اتاپ كورسەتىلگەن. سونداي- اق ورالماندار ماسەلەسىنە سىرتقى ىستەر، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىكتەرىنىڭ، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردىڭ دە تىكەلەي قاتىسى بار. ءبىراق بۇل مينيسترلىكتەر مەن اكىمشىلىكتەردىڭ كوشى- قون جونىندەگى جۇمىستارىن ءبىر ورتالىقتان كىمنىڭ ۇيلەستىرىپ وتىراتىنى ءالى كۇنگە بەلگىسىز. سوندىقتان پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ نەمەسە پرەمەر- مينيستر كەڭسەسىنىڭ ءبىر بولىمىنە كوشى- قون سالاسىنداعى جۇمىستاردى ۇيلەستىرىپ وتىرۋ جۇكتەلسە دۇرىس بولار ەدى.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 14 - ناۋرىزىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ جانىنان «ورالمانداردى جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىن بەيىمدەۋ مەن ىقپالداستىرۋ تەتىگىن جەتىلدىرۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبى» قۇرىلدى. وعان بىرنەشە وبلىستىق، استانا جانە الماتى قالالارىنىڭ اكىمدىكتەرى مەن رەسپۋبليكالىق قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى كىردى. بۇل ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبى قىزمەتىنىڭ ماقساتى - ورالمانداردى بەيىمدەۋ جانە ىقپالداستىرۋ ورتالىقتارى (و ب ى و) مەن ورالمانداردى ۋاقىتشا ورنالاستىرۋ ورتالىقتارى (و ۋ و و) جۇمىستارىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ بويىنشا شارالار كەشەنىن ايقىنداۋ.

مۇنداي ءىس- شارالاردىڭ قولعا الىنۋى وتە ماڭىزدى. ويتكەنى قازىرگە دەيىن كوشى- قونداعى قيىندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسىنداي بەيىمدەۋ ورتالىقتارىنىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردە مۇلدەم بولماۋى نەمەسە جەتكىلىكسىزدىگىنەن تۋىنداپ وتىر. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، مۇنداي ورتالىقتار وڭتۇستىك قازاقستان، ماڭعىستاۋ سياقتى ءبىر- ەكى وبلىستا عانا بار. سونىڭ سالدارىنان الىستان كەلگەن اعايىندار العاشقى كەزدە نە تۇراتىن، نە تۇراقتى تىركەلەتىن جەر تابا الماي، اۋرە- سارساڭعا تۇسەدى. ال بۇدان بىلاي بۇكىل ەلىمىز بويىنشا ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن، ءبىر جۇيەمەن جۇمىس ىستەيتىن بەيىمدەۋ ورتالىقتارى اشىلسا، ورالمانداردىڭ كوپ ماسەلەسى ءوز- وزىنەن رەتتەلىپ، وڭاي شەشىلەتىن بولادى. تەك بۇل ماسەلەنى تىم سوزا بەرمەي، تەز ارادا قولعا الۋ كەرەك.

- مۇندا ناقتى قانداي ماسەلەلەر ەسكەرىلگەنى ءجون؟

 -  ەڭ ءبىرىنشى ايتارىم، بەيىمدەۋ ورتالىقتارى قازاقستاننىڭ ۇلكەندى- كىشىلى بارلىق قالا، وبلىس، اۋدان ورتالىقتارىندا بولۋى ءتيىس. قازاقستاننىڭ جاعدايىندا مۇنداي ورتالىقتار ءۇشىن ءتۇرلى جاتاقحانالار، بوس تۇرعان ۇيلەر مەن عيماراتتاردى پايدالانعان ءتيىمدى. بۇدان بۇرىنعى «نۇرلى كوش» سياقتى ۇشان- تەڭىز قارجى شىعارىپ، جاڭادان ۇيلەر سالۋ ءتيىمسىز دەپ ويلايمىز. ول جەمقورلىقتىڭ جاڭا ءبىر تۇرىنە اپارىپ ۇرىندىرۋى مۇمكىن. ورالماندار بۇل بەيىمدەۋ ورتالىقتارىندا التى ايدان ءبىر جىلعا دەيىن عانا تۇرۋعا قۇقىلى بولۋعا ءتيىس.

وسى مەرزىم ىشىندە ولار تۇراقتى تىركەلۋ، ورالمان مارتەبەسىن الۋ، ازاماتتىققا قۇجات وتكىزۋ، ءتۇرلى ماماندىقتاردى وقىپ- ۇيرەنىپ، تۇراقتى جۇمىس جانە تۇراقتى تۇراتىن باسپانا تابۋ ماسەلەسىن ءبىرجولاتا شەشىپ، سودان كەيىن بەيىمدەۋ ورتالىعىنا كەلەتىن كەزەكتى ورالماندارعا بوساتىپ بەرۋى كەرەك. بۇل رەتتە ورالمانداردىڭ بەيىمدەۋ ورتالىعىنا ءبىر كىرىپ الىپ، سوسىن ودان سان جىلدار بويى شىقپاي، داۋ شىعارىپ، وتىرىپ الاتىن جاعدايلارعا جول بەرىلمەۋى قاجەت. بەيىمدەۋ ورتالىقتارىنىڭ سانى، ولارعا ورنالاساتىن ورالمان وتباسىلارىنىڭ مولشەرى وبلىستىق، قالالىق جانە اۋداندىق اكىمدىكتەردىڭ شەشىمىمەن بەلگىلەنىپ، ولاردىڭ جۇمىسى سول اكىمدىكتەردىڭ تىكەلەي باقىلاۋىندا بولۋعا ءتيىس.

- ارينە، بۇگىنگى تاڭدا شەتەلدەردە تۇراتىن بارلىق قانداستارىمىزدىڭ اتاجۇرتقا بىردەن كوشىپ- قونىستانۋى مۇمكىن ەمەس جانە ونداي ماقسات تا قويىلىپ وتىرعان جوق. ءبىراق ولار تاريحي وتانىنىڭ قامقورلىعى مەن قولداۋىنان تىس قالماۋى كەرەك قوي! ەندەشە، قازاقستان سىرتتاعى اعايىنعا وسى قولداۋدى قالاي كورسەتۋى كەرەك؟

 -  مەنىڭشە، شەتەلدەگى اعايىندارعا قولداۋ كورسەتۋ ەكى باعىتتا جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. ونىڭ ءبىرىنشىسى -  الىستاعى اعايىندارعا سول وتىرعان ەلدەرىندە ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، انا ءتىلىن، مادەنيەتى مەن سالت- ءداستۇرىن ساقتاپ، دامىتا بەرۋ ءۇشىن مادەني- رۋحاني سالادان قامقورلىق جاساۋ. بۇل جۇمىسپەن نەگىزىنەن، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى اينالىسادى. ال ەكىنشىسى -  سىرت جەرلەردەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ ورالمان رەتىندە اتامەكەنگە ءبىرجولاتا كوشىپ كەلۋىنە جاعداي جاساۋ.

- جالپى، شەتەلدەردە تۇراتىن قازاق دياسپوراسىن قولداۋ بويىنشا قانداي ناقتى باعدارلاما نەمەسە جوسپارلى ءىس- شارالار بار؟

- تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا 1 ميلليوننان اسا قانداسىمىز اتاجۇرتقا ورالىپ، ولاردىڭ 940 مىڭنان استامى قازاقستان ازاماتى اتانعان بولسا، وسىنىڭ ءبارى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىن قولداۋ جونىندە دەر كەزىندە ناقتى باعدارلامالار جاساپ، ونىڭ زاڭدىق- قۇقىقتىق نەگىزىن دۇرىس قالىپتاستىرا ءبىلۋىنىڭ ناتيجەسى ەكەنى ءسوزسىز! ەڭ العاش قازاقستان ۇكىمەتى 1992 - جىلى 23 - قىركۇيەكتە «شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىن قازاقستاندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» №791 قاۋلى قابىلداعان ەدى. بۇل قاۋلىنىڭ پايداسى ۇشان- تەڭىز بولدى. سوڭعى جيىرما جىلدا «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭ بىرنەشە رەت جەتىلدىرىلىپ، قابىلداندى. ول الىستاعى اعايىنداردىڭ اتاجۇرتپەن بايلانىس جاساپ، قونىس اۋدارۋىنا بارىنشا كەڭ جول اشتى.

 بۇلاردىڭ اراسىندا 1996 - جىلدان باستاپ قاتارىنان ەكى رەت قابىلدانعان «شەتەلدەگى وتانداستاردى قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ» ماڭىزى ەرەكشە بولدى. بۇل باعدارلامادا الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە تۇراتىن قازاق دياسپوراسىنا مادەني- رۋحاني، وقۋ- ءبىلىم، كوشى- قون جانە باسقا دا سالالاردان قولداۋ كورسەتۋدىڭ جولدارى ايقىندالىپ، ول جۇمىستارمەن اينالىساتىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ مىندەتتەرى ناقتى انىقتالىپ، بەلگىلەنگەن بولاتىن.

 سوڭعى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى -  پرەمەر- ءمينيستردىڭ ورىنباسارى گۇلشارا ءابدىحالىقوۆانىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس، شەتەلدەردە تۇرىپ جاتقان قازاق دياسپوراسىن قولداۋ بويىنشا «مادەني- گۋمانيتارلىق جول كارتاسىن» ازىرلەۋ جونىندە ناقتى ءىس- شارالار جوسپارىن دايىنداۋ قولعا الىندى. مۇنداي يگىلىكتى ءىس -  قازاقستاننىڭ ءوزى ءۇشىن دە، شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسى ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى. ويتكەنى شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ قازاقستانمەن بايلانىس جاساۋىندا، اسىرەسە، الىستاعى اعايىنداردىڭ ورالمان رەتىندە اتاجۇرتقا قونىس اۋدارۋىندا كوپتەگەن قيىندىقتار مەن كۇردەلى ماسەلەلەر بار ەكەنىن ايتتىق. ولاردى رەتتەۋدىڭ ءبىر جولى -  قازاق دياسپوراسىنا قولداۋ كورسەتۋدىڭ ءبىر جۇيەگە تۇسكەن، ءبىرتۇتاس ناقتى باعدارلاماسىن جاساۋ. وسى ماسەلەنىڭ قولعا الىنۋى -  ءبارىمىز ءۇشىن قۋانىشتى جاڭالىق! بۇل قۇجات الىستاعى اعايىنعا دەگەن قامقورلىقتىڭ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە ناقتى جول اشارى داۋسىز.

-  مەملەكەتتەر ءوز دياسپورالارىنا قولداۋ كورسەتۋدەن نە ۇتادى، مۇنىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىندىرە كەتسەڭىز!

 -  جالپى، كەز كەلگەن ەلدىڭ سىرتتاعى ءوز دياسپوراسىنا قولداۋ كورسەتۋى -  ەڭ الدىمەن سول ەلدىڭ ءوزى ءۇشىن وتە قاجەت جانە ءتيىمدى ەكەنىن ايتا كەتكىم كەلەدى. ياعني ءاربىر مەملەكەت سىرتتاعى ءوز دياسپوراسىنا ويداعىداي قولداۋ جاساپ، ونىڭ الەۋەتىن ءوز ەكونوميكاسىنا ءتيىمدى پايدالانا بىلگەندە عانا بارىنشا دامىپ، جان- جاقتى وركەندەيدى. سول سەبەپتى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءبارى دە بۇل ماسەلەگە ايرىقشا كوڭىل بولەدى.

 مىسالى، وزىمىزبەن كورشى رەسەي 1999 - جىلى «رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ شەتەلدەگى وتانداستارعا بايلانىستى مەملەكەتتىك ساياساتى تۋرالى» زاڭ قابىلداپ، ارنايى قارجى ءبولىپ، الىس- جاقىن شەتەلدەردەگى وتانداستارىنا قولداۋ جاساۋدى جان- جاقتى جۇزەگە اسىرا باستادى. يزرايل مەملەكەتى شەتەلدەگى يەۆرەي مادەني ورتالىقتارىنا جان- جاقتى كومەك كورسەتەدى. وڭتۇستىك كورەيا الماتىدان ءبىر مادەنيەت سارايىن ساتىپ الىپ، كورەي مادەني ورتالىعىنا اينالدىردى. گەرمانيا قازاقستانداعى جانە باسقا دا ەلدەردەگى نەمىس مادەني ورتالىقتارىنا ناقتى كومەك بەرۋدە.

 تۇرىك رەسپۋبليكاسىندا دا دياسپوراعا قاتىستى بارلىق ماسەلە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلگەن. ءتىپتى تۇركيانىڭ دياسپورامەن اينالىساتىن مەكەمەسىنىڭ جىلدىق بيۋدجەتى 100 ميلليون ا ق ش دوللارىنا تەڭ، قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى -  170 ادام. ال ءازىربايجاندا دياسپورا جونىندە تىكەلەي پرەزيدەنتكە قارايتىن مەملەكەتتىك كوميتەت بار. وندا جۇزگە جۋىق قىزمەتكەر جۇمىس ىستەيدى، قاجەتتى قارجى دا تولىق قازىنادان بولىنەدى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى دا مۇنداي ماسەلەگە ايرىقشا كوڭىل بولۋدە. مىسالى، سوڭعى كەزدە قازاقستاننىڭ وزىندە بىرنەشە قىتاي مادەني ورتالىقتارى اشىلدى.

 دەمەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا شەتەلدەردەگى ءوز دياسپوراسىنا جان- جاقتى، ناقتى قولداۋ جاساۋعا ءتيىس. سول ارقىلى شەتەلدەردەگى باسىم كوپشىلىگى كاسىپكەرلىك پەن بيزنەستى جاقسى مەڭگەرگەن اعايىننىڭ الەۋەتىن ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ «قازاقستان -  2050» ستراتەگياسىندا بەلگىلەگەن جالپى ۇلتتىق مۇراتتارعا قوسىلاتىن جاڭا كۇش رەتىندە پايدالانۋىمىز كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوش تۇزەلىپ، ۇلتتىق مۇراتتارعا قۇيىلاتىن ءتيىمدى ينۆەستيتسياعا اينالۋى ءتيىس. ويتكەنى قازاقستانعا كەلەتىن ءاربىر قازاق تەك قانا تۇرعىن سانىنىڭ ارتۋى ەمەس، ول -  ەڭ الدىمەن ەڭبەك كۇشى، ۇلتتىق وي- سانا مەن سالت- داستۇرلەردى تاسىمالداۋشى جانە وسىناۋ اسا قاجەتتى ەكونوميكالىق، رۋحاني قۇندىلىقتاردى ەسەلەي دامىتۋشى وراسان زور كۇش.

 وسى تۇرعىدان ءماجىلىستىڭ الەۋمەتتىك- مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ وتىرىسىندا «ىشكى جانە سىرتقى كوشى- قون پروبلەمالارى تۋرالى» ماسەلە ارنايى قارالىپ، وندا ۇكىمەتكە كوشى- قون ماسەلەلەرى بويىنشا ءبىرىڭعاي وكىلەتتى ورگان قۇرۋ، حالىقتىڭ كوشىپ- قونىستانۋ ۇدەرىسىن ۇنەمى بولجاپ- باقىلاپ وتىرۋ، ورالماندارعا قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ مەرزىمىن ءبىر جىلعا دەيىن قىسقارتۋ، ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وقۋ مەرزىمىن ازاماتتىق الۋ بويىنشا قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋ مەرزىمىنە جاتقىزۋ، تۇراقتى تىركەۋدى وڭتايلاستىرۋ، ورالمانداردى جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىن بەيىمدەۋ مەن ىقپالداستىرۋ تەتىگىن جەتىلدىرۋ جونىندە ۇسىنىستار قابىلداندى. ەندى بۇلاردىڭ ءبارى تەز ارادا قارالىپ، جۋىق ارادا زاڭعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلسە، ءبارى دە رەتكە كەلەدى دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان قۇتماعامبەت قونىسباي

«ايقىن»