قازاقي كەلبەتىمىز بۇزىلىپ بارادى

استانا. قازاقپارات - قازىر قايدا بارساڭىز دا جاساندىلىق قۋ تۇلكىدەي بۇلاڭداپ الدىڭىزدان شىعا كەلەدى.

اقىسىنا ارينە. ءيا،  XXI عاسىردىڭ جەتىستىگى - جاساندى سۇلۋلىق، جاساندى ينتەللەكت، جاساندى جىنىس مۇشەلەرى...

اقىرى ۇرپاق جالعاستىرۋشى ءسابيىمىزدى دە دۇنيەگە جاساندى جولمەن اكەلەتىن بولدىق. پاتشالىق ەتكەن وسى جالعاندىقتىڭ سالدارىنان بۇگىندەرى قىزدى جىگىتتەن، جىگىتتى قىزدان اجىراتا المايتىن ماسقارا جاعدايعا جەتتىك.

ال ۇلتتىق بولمىسىنان وتىرىككە جانى قاس قازاقتىڭ تابيعاتى بۇگىن قانشالىقتى بۇزىلدى؟..

كەشە عانا عالامتوردان ءبىر برازيليالىق جىگىتتىڭ ءتۇرىن ازياتقا اينالدىرۋ ءۇشىن ون رەت وتا جاساتقانى جونىندەگى اقپاراتتى وقىدىم.

سويتسە ول ءوزى وقۋعا بارعان كورەياداعى ءبىر ءان توبىنا قاتتى جانكۇيەر بوپ، سونداعى جىگىتتەرگە ۇقساعىسى كەلىپتى. تەحنيكا مەن تەحنولوگيا دامىعان زامانعا ەۋروپالىقتى ازياتقا اينالدىرۋ تۇككە تۇرماعان سەكىلدى.

سۋرەتتەرىن كورىپ، تاڭ قالىستىق. بۇل ءبىر مىسال ەمەس. قازىر دۇنيەجۇزىندە ەركەك بوپ تۋىپ قىز بولعىسى كەلەتىن، قىز بوپ تۋىپ ۇل بولعىسى كەلەتىن جاندار ميلليون. مۇندايدا تابيعي بولمىستان وسىنشا جەرىنۋگە نە سەبەپ دەگەن ويعا قالاسىز.

بايقاستاپ اينالاما قاراسام، بىزدە دە سىرەسكەن جاساندىلىق. ۇلتتىق دەگەن دارداي اتاۋى بار تەلەارنانى قوسساڭىز، قازاق سەريالدارىن بەرىپ جاتادى. قازاقشاعا كادىمگىدەي قۋانىپ قالاسىز. الايدا ولاردىڭ قازاقشا سەريال دەگەن اتى بولماسا، ءبارى دە تۇنىپ تۇرعان وتىرىك: اكتەر داۋىسى دا، قيمىلى دا، رەجيسسۋراسى دا، سونداي جيىركەنىشتى. قازىرگى اندەر تۋرالى دا تالاي سىن ايتىلىپ ءجۇر. مەن ونىڭ تەك بىرەۋىنە توقتالعىم كەلەدى.

«قازاق قىزدارى، قازاق قىزدارى» دەپ ۇرانداپ، جارتىلاي جالاڭاشتالىپ بارشا جۇرت الدىندا جىنىگىپ، جۇلقىنىپ بيلەپ جاتقان قاراكوزدەردى كورگەندە وزگە تۇگىلى وزىڭىزدەن ءوزىڭىز ۇيالادى ەكەنسىز. قازاق قىزدارى ەمەس، جەتى قات جەر استىنان قاپ-قارا كيىمدەگى جەزتىرناقتار اتىپ شىققانداي قورقىنىش سەزىمىندە بولاسىز. ارينە، جالعان! ولار ساحناعا شىققاندا اينالاڭىزعا «قازاق قىزدارى ونداي ەمەس» دەپ ايعايلاعىڭىز كەلەدى. ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ نازىك جاندىسىنىڭ وبرازىن سومدايتىن انگە بۇلايشا ءۇستىرت، وسىلايشا جەڭىل-جەلپى قاراۋ، ارينە قىلمىسپەن پارا-پار ءىس.

قازىرگى جاس كۇن ۇزاعىنان اتتى ەمەس، كومپيۋتەردى تىزگىندەيدى. وندا ءورىپ جۇرگەن مالىمەتتەردىڭ 90 پايىزى شىندىققا جاناسپايدى، ويتكەنى ول بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قوعام ساناسىن جاۋلاۋعا، ۋلاۋعا ارنالعان قۇرال. وسىلايشا ۋلانعانىمىز سونشالىق، بۇگىندەرى شىندىقتى ەشكىم ەستىگىسى كەلمەيدى. ماسقاراسى سول، شىندىقتى ايتقىمىز كەلمەيتىن جاعدايعا دا جەتتىك.

ءسويتىپ تابيعاتىنان جانى جالعاندىققا قاس قازاقتىڭ بۇ زاماندا مىنەز-قۇلقى دا، بولمىسى دا قاتتى وزگەرە باستاعان. وسى قالپىمىزبەن ارىنداي بەرسەك، باتىستىڭ ءىرىپ-شىرىگەن قۇندىلىقتارىن بىزدە قالىپتى دەپ قابىلدار كۇن دە الىس ەمەس سەكىلدى. وندايلاردىڭ شەت-جاعاسىن كورىپ، ءبىلىپ تە ءجۇرمىز. ءبىراق بىلمەگەن، كورمەگەن كەيىپ تانىتامىز. باسىمىز قوسىلا قالساق، كەشەگى قازاقتىڭ تاماشا ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن ايتىپ، ءبىز ءالى دە سوندايمىز دەپ مارقايامىز. ءسويتىپ وتىرىك ايتقانىمىزعا ەشقايسىمىز ۇيالمايمىز، ويتكەنى ول جالعاندىق بارىمىزگە ۇنايدى. ادەت دەمەكشى، ودان دا ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەلىك.

قازىر كونسەرتكە بارا قالساق، ءبىر تىزەمىزدى ەكىنشىسىنە مىنگەستىرىپ وتىرا قالامىز. اراسىندا قۇر شاپالاق سوعامىز. ال شىنتۋايتىندا اتا-بابامىز قول شاپالاقتاپ قوشەمەت بىلدىرمەگەن. جالپى، مۇسىلمان قاۋىمى ءاندى جۇرەكپەن تىڭداپ، اۋەزبەن ىلەسىپ باسىن شايقاپ، بويىن قوزعاپ وتىراتىن بولعان. اراسىندا تامسانىپ، «پاح، شىركىن، بەۋ» دەپ قوشامەت-قولپاشىن بىلدىرگەن. كەرەك جەردە، قيقۋلاپ، ارقالانىپ، رۋحتانىپ تا وتىراتىن. قازىر وسىنىڭ ءبارىن ۇمىتا باستادىق. تامسانۋ دەگەندى «كومپليمەنتكە» ايىرباستاپ جىبەردىك. قازاقتا كىسى كوزىنە ماقتامايدى، بۇل ۇيات قىلىق بوپ سانالادى. سوندىقتان قىسقاشا تامسانۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولعان. ءبىراق قازىرگى قازاق «كومپليمەتتىڭ» نوقتاسىن شەشىپ جىبەرگەندە، ونى توقتاتا الماي ابدەن اۋرەگە تۇسەمىز...

ءبىر پىكىر

بولات بوپاي ۇلى، جازۋشى-ەتنوگراف:

-  قازىر جەلكىلدەپ تۇرعان جاستى عالامدانۋمەن ەلىمىزگە دەندەپ ەنىپ جاتقان جالعان قۇندىلىقتاردان امان الىپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى -  ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن تاريبە. سوندىقتان ۇلتتىق قۇندىلىق مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ كوتەرەر تۋى، جاۋدان قورعانار قالقانى بولۋى ءتيىس. مۇنى ەلباسىمىز دا تالاي جەردە ايتىپ ءجۇر. ءبىراق بۇل باعىتتاعى ءىس-قيمىلىمىز سايابىر. بۇل دۇرىس ەمەس، ارينە.

تاعى ءبىر جاعىنان، سايىن دالادا اۋناپ-قۋناماي، جەرىنىڭ سۋىن اياعىمەن كەشپەي، اعارعان تاۋىن ءوز كوزىمەن كورمەي، قۇلىنداي تەبىسىپ قاتارىمەن وسپەي كىشكەنتايىنان ءتورتبۇرىش قابىرعادا كومپيۋتەرگە «ءمىنىپ وتىراتىن» جاستان ۇلتجاندى ادام شىعادى دەپ ەش ويلاۋعا بولمايدى.

تابيعاتىمەن تالاسىپ وسپەگەن بالادان قورقۋ كەرەك. وندايلارعا جۇقپا مىنەز تەز جۇعادى. جاساندىلىققا بەيىم بولادى. ءسويتىپ ولار كەز كەلگەن ءناپسىنىڭ الدىندا تەز سىنعىش كەلەدى. سوندىقتان كەز كەلگەن اتا-انا بالا تاربيەسىنە مۇقيات بولۋى ءتيىس. ونىڭ ءارقايسىسى - ەرتەڭگى ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى. بالادا تۋما، تەكتى مىنەزدى ساقتاۋ ءۇشىن كىشكەنەسىنەن ۇلتتىق تاربيەمەن سۋسىنداتىپ، اتقا وتىرعىزىپ رۋحتاندىرىپ، قيقۋلاتىپ، سايىن دالانىڭ توسىندە ەمىن-ەركىن جۇگىرتىپ، قازاقتىڭ سۋسىنىمەن، ۇلتتىق تاعامدارىمەن تاماقتاندىرىپ ءوسىرۋ كەرەك. ويتكەنى كىشكەنە كەزىندە جاقىن بولعان دۇنيەدەن ادام ۇلكەيگەندە دە الىسقا كەتە المايدى. ال قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن تاريبەسى اقيقاتقا، ارعا، ابىرويعا نەگىزدەلگەن...

ءسوز سوڭى

اباي حاكىم «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس...» دەگەن ولەڭىندە:

«اللا ءىشىمدى ايتقىزباي بىلەدى ويلا،

بەندەسىنە قاستىقپەن كىنا قويما.

راسپەنەن تالاسپا ءمۇمين بولساڭ،

ويلا، ايتتىم، ادامدىق اتىن جويما!..» دەلىنەدى. ءبىزدىڭ دە ەلىكتەگىش ۇرپاققا «راسپەن تالاسپا» دەگىمىز كەلەدى.

«الاش ايناسى»