جانناتتىڭ جەر بەتىندەگى بالاماسى - قاپال-اراسان

الماتى. قازاقپارات - جاز شىعا سالىسىمەن «قايدا دەمالامىز؟» دەگەن سۇراق اركىمنىڭ كوكەيىندە دوڭبەكشيتىنى راس.

قالتاسىنداعى بار قارجىسىن شەت ەلدىڭ «ءدوي» دەمالىس ورىندارىنا شاشاتىن باي-باعلاندار ءدال تۇمسىعىنىڭ استىندا «قاپال-اراسان» اتتى جەرۇيىقتىڭ بار ەكەنىن بىلە بەرمەيتىن سەكىلدى.

بىلسە دە، ونىڭ قاينار سۋى دەنساۋلىققا داۋا، جانعا شيپا ەكەنىنە ءمان بەرمەيدى. وتكەن اپتانىڭ سوڭىندا «الاش ايناسىنىڭ» ءتىلشىسى قاراكۇنگەي مەن بايانجۇرەك تاۋىنىڭ ارالىعىندا، تەڭىز دەڭگەيىنەن 975 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان «قاپال-اراسان» شيپاجايىندا ەكى كۇن بولىپ، وسى ءبىر قاسيەتتى مەكەننىڭ قادىر-قاسيەتىن تەرەڭ ءتۇيسىنىپ قايتقان ەدى.

«قاپال- اراسان» شيپاجايى. جالپى، كورىنىس 

كەشەدەن بۇگىنگە دەيىن...

تالدىقورعان قالاسىنان 100-110 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان - «قاپال-اراسان» شيپاجايى. قازىرگى اقسۋ اۋدانىنا قاراستى اراسان اۋىلىنداعى بۇيەن وزەنىنىڭ بويىندا ورىن تەپكەن بۇل شيپاجايدىڭ اتىن ءار قازاق ەستىگەن. ءبىراق، زاتىن تولىققاندى بىلەمىز بە؟ اراسان اۋىلىنىڭ اتى 1848 - جىلعا دەيىن «قاۋىلى» دەپ اتالعان. جەر استىنان اتقاقتاپ شىققان قايناردىڭ ادام اعزاسىنا شيپالىلىعى 1848 - جىلى بەلگىلى بولىپتى - مىس.

مۇندا 1850 - جىلى العاش ساۋىقتىرۋ ءۇيى سالىنىپ، 1853 - جىلدارى شيپاجاي ورنىنىڭ توڭىرەگىندەگى 53 گەكتار اۋماققا باق وتىرعىزىلعان. قاپال مينەرالدى قاينارلارىنىڭ ەمدىك قاسيەتى 1840 - جىلدارى دوكتور سۆەتايەۆ، 1868 - جىلدارى ي. سوبوليەۆسكي، 1951 -جىلى العازين سىندى بىلگىرلەر زەرتتەگەن. 1850 - جىلداردان كەيىنگى كەزەڭدە «قاپال- اراسان» شيپاجايىندا شوقان ءۋاليحانوۆ، سەمەنوۆ-تيانشانسكي، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءدىنمۇحاممەد قونايەۆ سەكىلدى نارقاسقالار دەمالىپ، ەم قابىلداعان.

ارينە، «قاپال-اراسان» شيپاجايىنىڭ تاريحىن ءبىر ماقالاعا سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، قاسيەتتى مەكەننىڭ وتكەنىن قىسقاشا حرونيكا ارقىلى بەرگەنىمىز ءجون بولار.

1850 -جىلى العاش ساۋىقتىرۋ ءۇيى سالىنعانىن ايتتىق.

1899 -جىلى ەمدەۋ ورنى رەسمي تۇردە جابىلعان.

1930 -جىلى پياتيگورسك ەكسپەديتسياسى «قاپال-اراسان» مەكەنىن زەرتتەپ، زەرتتەۋ قورتىندىسى بويىنشا 1931 - جىلى «قازاق كۋرورت» ترەسى ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ ورنى قايتادان اشۋعا شەشىم شىعاردى.

1959 جانە 1973 - جىلى جاڭا عيماراتتار سالىندى. (1959 - جىلى سالىنعان عيماراتتىڭ قىزىقتى تاريحىنا توقتالاتىن بولامىز)

1982 -جىلى 500 ورىندىق 5 قاباتتى كورپۋس پايدالانۋعا بەرىلدى.

1992 -جىلى رەسپۋبليكالىق اۆتوموبيل جولدارى مينيسترلىگى 150 ورىندىق شيپاجاي كەشەنىن سالىپ ءبىتىردى.

تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك قيىنشىلىق كەزەڭىندە «قاپال-اراسان» ساناتوريى جابىلىپ قالىپ، تەك 2000 - جىلداردان باستاپ، عيماراتتاردى قالپىنا كەلتىرۋ، كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە باستادى.

2002 -جىلدان شيپاجاي دەمالۋشىلاردى قابىلداي باستادى.

بۇگىن...

بۇگىنگى «قاپال-اراسان»

كەڭەستىك كەزەڭدە ءبىر مەزگىلدە 500 دەن اسا تىنىعۋشىنىڭ قابىلدايتىن شيپاجاي نەبىر قيىندىقتاردى باسىنان وتكەردى. شيپاجايدى بىلاي قويىپ، وسى قاسيەتتى مەكەن ورنالاسقان اۋىلدىڭ ءوزىن ساقتاپ قالۋ وڭاي بولماعان. اراسان اۋىلىنىڭ اقساقالدارىنىڭ ايتۋىنشا، 5 مىڭ حالىق تۇرعان ىرگەلى ەلدىمەكەندە بۇگىندە بار بولعانى 2300 دەي عانا ادام تۇرادى. ونىڭ ءوزىن شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىز تولىقتىرىپ وتىر. كولحوز-سوۆحوز تاراپ، ءىرى شارۋاقوجالىقتار تۇرالاپ قالعان سوڭ، اۋىل ازاماتتارى جۇمىس ىزدەپ، جەردىڭ جانناتىنداي قۇت مەكەندى تاستاپ كەتە بارعان.

ءبىر مەزەتتە 500 دەمالۋشىنى قابىلدايتىن 1973 - جىلى سالىنعان شيپاجاي عيماراتى تالان-تاراجىعا ءتۇسىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتكەن. قۇداي وڭداپ، جاناشىر ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا 1992 - جىلى سالىنعان اۆتوموبيل جولدارى مينيسترلىگىنە قاراستى (كەڭەستەر وداعى تۇسىنداعى) 150 ورىندىق شيپاجاي عانا ساقتالىپ قالعان. كەيىننەن اتالمىش وردانى بيزنەسمەن ازاماتتار ساتىپ الىپ، بارلىق جۇمىستى دوڭگەلەتىپ اكەتىپتى.

قازىر 150 ورىندىق «قاپال-اراسان» شيپاجايى زامانعا لايىق جۇمىس جاساپ جاتىر. مۇندا بۋىن، بۇيرەك، باۋىر جانە اس قورىتۋ ورگاندارىنىڭ، نەسەپ جولدارىنىڭ كەسەلدەرى، گينەكوليا جانە ۋرولوگيالىق اۋرۋلارى ەمدەلەدى. ەمدەۋ ءۇشىن تابيعي مينەرالدى، حلورلى-سۋلىرات- ناترييلى تەرمالدى سۋ كوزدەرى پايدالانىلادى. سونداي-اق، ساناتوريدە بالنەولدەۋ جانە فيزيوەمدەۋ بولىمدەرى، ارناۋلى ۆاننالار مەن شيپالى بالشىق، ت. ب. كابينەتتەر جۇمىس ىستەيدى. ولار وسى زامانعى مەديتسينا اپپاراتتارمەن، ارناۋلى دارمەكتەرمەن جابدىقتالىپتى.

سونداي-اق، ريەۆماتيزم، مەتابوليزم، قان تامىرلارى سىرقاتتارىمەن اۋراتىن ادامدار سىرقاتىنا داۋا تابۋدا. ماماندار تىرەك-قوزعالىس مۇشەلەرى (ارتريتتەر پەن پوليارتريتتەر، وستەوحوندروز، راديكۋليت) ، جۇيكە جۇيەسىڭ، جۇرەك-قانتامىر، اس قورىتۋ اعزالارى اۋرۋلارىن، بايىرعى سوزىلمالى جانە كاسىپتىك ينتوكسيكاتسيالاردى ەمدەۋ جانە الدىن الۋ ەم شارالارى جاسالاتىنىن دا باسا ايتتى. شيپاجايدىڭ قىزمەتكەرلەرى دەمالۋشىلارعا كۇنىنە 4 ۋاقىت تاماق ازىرلەيدى. وسى ساپارىمىزدا تىنىعۋشىلاردىڭ اس مازىرىنە دەگەن ريزاشىلىعىن وتە كوپ ەستىدىك.

«قاپال- اراسان» شيپاجايى. كورىنىستەر.

شيپاجايدا دىنمۇحاممەد قونايەۆ 18  جىل دەمالعان

اراسان سۋى قۇرامى جاعىنان بولعارياداعى «باني»، «ۆەلينگراد»، چەحوسلاۆاكياداعى «يانسكي لازنە»، گرۋزياداعى «تسحالتۋبو» شيپاجايلارىنىڭ سۋىنان ءبىر مىسقال كەم ەمەس. ەمگە داۋالىعى تۇرعىسىنان العاندا يۋگوسلاۆيا، ۆەنگريا، يتاليا، فرانسيا سەكىلدى الەمگە بەلگىلى ەلدەردىڭ اتاقتى شيپاجايلارىنان اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپايدى. مۇنى قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى دىنمۇحاممەد قونايەۆ جەتە تۇسىنگەن. سودان بولار، دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى 1975 - جىلدان باستاپ، 1993 - جىلعا دەيىن 18 جىل بويى وسى شيپاجايدىڭ تۇراقتى دەمالۋشىسى بولعان.

قازىر اۋىلدىڭ كونەكوز قاريالارى دىنمۇحاممەد قونايەۆ جايلى ءتۇرلى قىزىقتى ەستەلىكتەردى مايىن تامىزىپ تۇرىپ اڭگىمەلەيدى ەكەن. ماسەلەن، اكاشوۆ سەيداحمەت اقساقال ديماش احمەت ۇلىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن تامسانا اڭگىمەلەپ بەردى.

سەيداحمەت مولداحمەت ۇلى، اۋىل اقساقالى:

-  مەن «قاپال-اراسان» شيپاجايىنىڭ شارۋاشىلىق ءبولىمىن كوپ جىل باسقاردىم. ءدىنمۇحاممەد احمەت ۇلى ءار جاز سايىن وسىندا دەمالۋعا كەلەتىن. تالاي قىزىقتى ساتتەردىڭ كۋاسى بولدىم. ول كىسىنىڭ قاراپايىمدىلىعى سونشالىق، اۋىل تۇرعىندارىمەن ەتەنە ارالاسىپ، جۇرە بەرەتىن. قاسىندا جەكە دارىگەرىنەن وزگە ەشكىم دە بولماۋشى ەدى.

 1986 - جىلى بولۋ كەرەك، ديماش اقساقال كەلەدى دەگەن سوڭ، ۇزاق توستىق. تۇنگى 11 شاماسىنا دەيىن كەلمەگەن سوڭ، ۇيگە كەتتىم. ەرتەڭگىسىن جۇمىسقا كەلە جاتسام، قارسى الدىمنان ديماش اعا شىعا كەلدى. تۇندە كەلىپتى. مەن امانداسىپ ەدىم: «سەيجان، (مەنى اۋىل تۇرعىندارى وسىلاي اتايدى) جۇمىسقا بارا جاتىرسىڭ با؟» دەدى. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن داستارحان باسىندا تانىسىپ ەدىك. ول كىسى مەنىڭ اتىمدى قالاي ەسىندە ساقتاپ قالعانىنا تاڭمىن. ويتكەنى، جىلىنا مەن سەكىلدى مىڭداعان اداممەن كەزدەسەدى عوي.

د. قونايەۆ جايلى مۇنداي اڭگىمەلەر كوپ. ءتىپتى، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءار قايسىسىنىڭ ۇيىندە سول كەزدەگى مەملەكەت باسشىسىمەن تۇسكەن تاريحي سۋرەتتەر ساقتاۋلى ەكەن. قازاقتىڭ سۇيىكتى ۇلى ديماش اقساقال 1993 - جىلى تامىز ايىنىڭ باسىندا ەڭ سوڭعى رەت وسى دەمالىس ورنىنا كەلەدى. سول جولى بيىل جاسى 22 جاسقا اياق باسقان ادىلەت اتتى بالانىڭ تۇساۋىن كەسەدى. وسى شيپاجايدان شىعىپ، الىپ ازامات الاكولگە ات باسىن بۇرىپتى. امال نە، اراعا تۋرا ون كۇن سالىپ، سول الاكولدە ديماش اقساقالدىڭ الىپ جۇرەگى ماڭگىلىككە سوعىسىن توقتاتتى. دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى ءومىرىنىڭ سوڭىندا «قاپال-اراسان» شيپاجايىنا نەگە كەلدى ەكەن؟ بالكىم، ءوزى وتە جاقسى كورگەن تاريحي مەكەنمەن قوشتاسقىسى كەلگەن شىعار- ءا!.

ديماش اقساقالدىڭ شاعىن تۇراعى.

سەيداحمەت مولداحمەت ۇلى اقساقال اسقازان مەن كوز اۋرۋلارىنا شيپا بولاتىن بۇلاقتىڭ سۋىن تانىستىرۋ ۇستىندە.

ءبىر عيمارات تاريحى

جوعارىدا «1959 - جىلى سالىنعان عيماراتتىڭ قىزىقتى تاريحىنا توقتالاتىن بولامىز» دەگەن ەدىك. 1959 - جىلى (سۋرەتتە) سالىنعان مىنا عيماراتتىڭ تاريحى 1886 - جىلعا بارىپ تىرەلەدى. 1886 - جىلى اسكەريلەر ءبىر قاباتتى دەمالىس ورنىن تۇرعىزىپتى.

 1886 - جىل مەن 1959 - جىلدىڭ اراسى...

شوقان ءۋاليحانوۆ، سەمەنوۆ-تيانشانسكي، ءىلياس جانسۇگىروۆتەردىڭ تابانى ءتيىپ، ەم قابىلداعان وردا وسى ءۇي. ءبىراق، ول كەزدە ءبىر قاباتتى عانا بولعان. 1959 - جىلى سول ءبىر قاباتتى عيماراتتىڭ ۇستىنە ەكىنشى قابات سالىنادى.

1982 - جىلى سالىنعان 500 ورىندىق 5 قاباتتى كورپۋس. زامان تۇرالاتقان بۇ عيماراتتىڭ قالپىنا كەلەر كۇنى تۋار ما ەكەن.

روزا باعلانوۆا، بيبىگۇل تولەگەنوۆا باستاعان جەزتاڭداي انشىلەرىمىز ءبىر كەزدەرى وسى ساحنادا ءان ايتقان.

ەرتەڭ... ءھام «الاش ايناسىنىڭ» ءتۇيىنى

سەيداحمەت مولداحمەت ۇلى اقساقال وتكەن كەزەڭدەردى ەسكە العاندا اۋىر كۇرسىنەدى. سونان سوڭ ويلانىپ وتىرىپ: «قولدا باردى باعالامايمىز» دەدى. «بۇل جەرگە اۋەجاي سالماق بولىپ ەدى. ول دا اياقسىز قالدى» دەدى تاعى دا ءبىر ماسەلەنىڭ شەتىن شىعارىپ. ول كىسى بۇگىنگى 150 ورىندىق شيپاجايدىڭ حالىق يگىلىگىنە جاراپ جاتقانىنا شۇكىرشىلىك ەتەدى. وسى ءبىر مەكەمەنىڭ اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ قيىندىعىنا قاراماي، جۇمىس جاساپ تۇرعانىنا رازى. ءبىز دە ريزا بولدىق. ويتكەنى جەر بەتىندە جانناتتىڭ بالاماسى بولسا، ول - قاپال-اراسان! مەنىڭ سوزىمە سەنبەسەڭىز، ءوزىڭىز بارىپ كوزبەن كورىڭىز...

اۆتور: قانات بىرلىك ۇلى