اشارشىلىق قۇپياسىنىڭ اشىلماۋىنا كىنالى ءوزىمىز

استانا. قازاقپارات - - تابىل اعا، ءسىزدىڭ جاقىندا رەسەي مۇراعاتىنان اشتىق تاقىرىبىنا قاتىستى ءبىراز قۇندى دەرەك تاۋىپ كەلگەنىڭىزدى ەستىپ جاتىرمىز...

 -  ءيا. رەسەيدىڭ كەمەروۆا وبلىستىق مۇراعاتىنان ءبىراز دەرەك اقتارىپ قايتتىم. جالپى، وسى كەمەروۆا وبلىسى ءبىز ءۇشىن ورنى بولەك جەر.

سوناۋ اشارشىلىق جىلدارى ءبىر عانا اقمولا وبلىسىنان وسى كەمەروۆا وڭىرىنە 15 مىڭنان استام ادام اۋىپ باردى. جول-جونەكەي اشتىقتان، نەشە ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەر اۋرۋدان امان قالعاندارى سونداعى كومىر شاحتاسىنا جۇمىسقا ورنالاسىپ، نان تاۋىپ امان قالدى.

قانشاما بالا جەتىم قالىپ، سول وڭىردەگى بالالار ۇيىنە ورنالاستىرىلدى.

ولارعا ارنايى قازاق تىلىندە جەتىمدەر ءۇيى اشىلدى. سول ۇدەرە اۋعان حالىقتىڭ قانشاسى جولدا قالىپ، قانشاسى امان جەتكەنى بەلگىسىز. نەگىزگى ماقساتىم دا وسى بولاتىن.

شاحتاعا كىرگەندەردىڭ، شىققانداردىڭ ءتىزىمىنىڭ ىشىنەن قازاق ەسىمدەرىن زەرتتەدىم. وعان دا كوڭىلىم تولماي، اسحانادان تاماق ىشكەندەردىڭ ءتىزىمىن قاراپ كوردىم. ءبىراق ناقتى ناتيجە بولمادى. ازىق ىزدەپ جولعا شىققانداردىڭ كوبىسىنىڭ جولدا اشتان قىرىلعانى بەلگىلى بولىپ وتىر.

- جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە كەمەريەۆا وبلىسىندا ارنايى قازاق تىلىندە بالالار ءۇيى اشىلدى دەپ قالدىڭىز. كىمدەر اشىپ ءجۇر؟

-  ءتىرى قالىپ شاحتاعا جەتكەندەرى جۇمىسقا كىرىپ امان قالسا، بالالارى جەتىمدەر ۇيىنە الىندى. ولاردى جيناپ ارنايى قازاق تىلىندە بالالار ءۇيىن اشقىزعان سيەۆكرايدىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى ەحو دەگەن ادام. كەيىن نوۆو ءسىبىر ولكەسىندە اشتان قىرىلىپ قالعان قازاقتاردىڭ بالالارى ءۇشىن ءۇش بىردەي قازاقشا بالالار ءۇيىن اشادى. ارىپ-اشىپ جەتكەن جۇمىسشىلاردى باراكتار مەن جاتاقحاناعا ورنالاستىرعان دوسى ەحو بولدى. كەيىن ءوزى دە «حالىق جاۋى» دەگەن جەلەۋمەن اتىلىپ كەتتى. ىزدەپ كوردىم. ءۇرىم-بۇتاق قالماپتى، وكىنىشتى.

سول سەكىلدى ورىنبورعا تاماق ىزدەپ بارىپ قىرىلىپ قالعانداردىڭ بالالارىنا ارنالىپ تۋرا وسىنداي ەكى بالالار ءۇيى اشىلعان. «اقبۇلاق» دەگەن جەر قازىر رەسەيدىڭ قۇرامىندا قالدى. وسى بالالار ۇيىنەن كوپتەگەن دارىندى جاستار ءوسىپ شىقتى. ماسەلەن، زابيد عۇسمانوۆ ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە اتاقتى قارۋ - «كاتيۋشانىڭ» كومانديرى بولعان. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، العاش رەت گەنەرالدار مەن مارشالدارعا عانا بەرىلەتىن «نيەۆسكي» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. ايەلى زۇلقيا دا پولتاۆا قالاسىنىڭ ۇشقىشتار مەكتەبىن بىتىرگەن. ەكەۋى دە بەرلينگە دەيىن بارىپ سوعىستى امان-ەسەن اياقتاپ، ەلگە ورالادى.

- زەرتتەۋشىلەرىمىز وسى زۇلماتتا قانشا ادام قايتىس بولعانىن انىقتاي الماي كەلەدى. ناقتى سانىن ءبىلۋ مۇمكىن بە؟

-  ول مۇمكىن ەمەس. ەلىمىز باس-اياعى شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە ءبىر باسىنان ءتورت بىردەي اشتىقتى وتكەردى. 1918 - جىلعى اشتىق ءبىر ميلليوننان استام ادامنىڭ ءومىرىن جالمادى. بۇل اشتىق تۋرالى كوپ ايتىلمايدى. ريەۆوليۋتسيا قارساڭىندا بولعان وقيعا. 22 - جىلعى اشتىقتىڭ دا زاردابى وتە اۋىر بولدى. قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن زۇلماتتىڭ ەڭ نەگىزگىسى وسى. ودان كەيىن 1928 - جىلى جاپپاي تاركىلەۋمەن بىرگە تاعى اشتىق باستالدى. سوسىن 1932 - جىلعى اشتىق باستالدى. بۇل زۇلمات 1935 - جىلعا دەيىن جالعاستى. 1936 - جىلى استىق شىعىپ، حالىقتىڭ اۋزى اققا جاري باستاعانداي بولعان ەدى. الايدا ول دا ۇزاققا بارمادى. كەيىن 1937 - جىلى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى اتىشۋلى ل. ميرزوياننىڭ قىرعىنى باستالدى. ونىڭ قازاق دالاسىن «حالىق جاۋلارىنان» تولىقتاي تازارتۋ ءۇشىن ستالينگە قۇپيا جەدەلحات جولداپ، ليميت سۇراعانىن بىلەسىزدەر. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ رەسپۋبليكا بويىنشا رەپرەسسيالانۋعا ءتيىس ادامداردىڭ سانىن 1-كاتەگوريا بويىنشا - 800 ادام. ولار مىندەتتى تۇردە اتىلۋى ءتيىس بولدى. 2-كاتەگوريا بويىنشا 1500 ادامدى تۇتقىنداۋ تۋرالى قوسىمشا جونىندە ۇسىنىس بەرىلدى. اشتىق، رەپرەسسيا عانا ەمەس، سول كەزدە قازاق دالاسىندا وتارشىل ساياساتقا قارسى كوتەرىلىستەر بولىپ جاتتى.

ولاردىڭ بارلىعى دا اياۋسىز قىرعىنمەن اياقتالدى. ورىنبور مۇراعاتتارىن اقتارىپ ءجۇرىپ حالىق سانىنا قاتىستى تىڭ دەرەك تاۋىپ العان ەدىم. سوندا ورىنبورلىق سالوجنيكوۆ دەگەن تاريحشىنىڭ دەرەگى بار. «كەيبىر قازاقتار ساناقشىلارعا ون بالاسى بولسا دا، ءتورت-بەس قارا دومالاق جۇرگەن شىعار» دەپ ايتپايتىن حالىق. شىندىعىن ايتپاعاننىڭ وزىندە مەن بىلەتىن قازاقتار سانى 1911 - جىلى 8 ميلليون 200000 نان بىردە-ءبىر كەم ەمەستىن» دەپ كورسەتىلگەن. سول حالىقتان قانشا قالدى؟ 1959 - جىلعى ساناقتا سول قازاقتىڭ 2 ميلليون 870 مىڭى عانا قالعانى انىقتالدى. جالپى ايتار بولساق، اسىل حالقىمىزدىڭ سانى 80 پايىزعا ازايىپ قالدى عوي.

- بىرنەشە كۇننەن كەيىن ەلىمىز ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىن اتاپ وتكەلى وتىر. ەسەسىنە اشارشىلىق قۇرباندارى نازاردان تىس قالىپ قويعان سياقتى كورىنەدى.

-  ەلىمىزدەگى اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىندى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ەكەۋى جانىمىزعا وتە ۇلكەن جارا سالعان وقيعا. ەكەۋىنەن دە حالقىمىز اۋپىرىمدەپ، ءبىر اللانىڭ قولداۋىمەن عانا امان قالدى. جەرى قۇنارلى وڭىردە تۇراتىندار قارا توپىراقتى قايناتىپ، سۋىن ءىشىپ امان قالدى. وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن ادال ءشوپتى قايناتىپ ءىشتى. سول كەزدە اشتىقتان بۇرالعان جۇرت ءارتۇرلى شوپتەردەن وتىزدان استام تاعام ءتۇرىن دايىنداعان ەكەن. مۇنىڭ بارلىعى دا تاريحي شىندىق. ۇلكەندەر ۇنەمى ايتىپ وتىرادى.

جاقىندا بارناۋىلدىڭ مۇراعات مۇراجايىندا 20 كۇن بولدىم. سول جەردەن ادامنىڭ توبە شاشى تىك تۇراتىن قورقىنىشتى دەرەكتەرگە كەزىكتىم. دارىگەرلەردىڭ ماسكەۋگە قان جىلاپ وتىرىپ جازعان حاتتارىن الدىم. اشتىققا ۇرىنعاندار قىزدارى مەن ايەلىن سويىپ جەۋگە دەيىن بارعان. تاعى ءبىر حاتتا اشتىققا ۇرىنعان ادامنىڭ ەسى اۋىپ كەتەتىنى ايتىلادى. ونداي جاندار ەشتەڭەگە قارامايدى. جولىندا نە كەزدەسەدى، سونى كەمىرۋگە دەيىن بارادى. ءشىرىپ كەتكەن شوشقالاردى جەپ نەشە ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىراپ ولگەنى تۋرالى ايتىلادى.

سول كەزدە جازىلعان عوي مەلدەشوۆتىڭ حاتى. ول ستالينگە حات جازادى: «رەسەيدەن ادام اۋدارماڭدار، قازاقستاندا اشتىق باستالدى. اۋىپ كەلگەندەر دە اشتىققا، ادام ەستىمەگەن ازعىندىققا بارىپ جاتىر. ءبىر عانا ورال گۋبەرنياسىنىڭ 4 ۋەزىنىڭ وزىندە 300 گە جۋىق ادامدى سويىپ جەدى. قابىردى اشىپ جەۋگە دەيىن باردى» دەپ.

- بىلاي قاراساق، وتىزىنشى جىلدارداعى اشتىق جالپى حالىقتىق سيپات العان سەكىلدى. مۇنداي زۇلماتتى ۋكرايندار، ءازىربايجاندار باستان وتكەردى. ءبىراق ەشقايسىسى دا ءدال قازاق سەكىلدى ويسىرىپ قالعان جوق. كەڭەستىك جۇيە تەك قازاق حالقىنا عانا تىزە باتىرعان سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى. الدە ولاي ەمەس پە؟

- تۋرا سولاي بولدى. ويتكەنى قازاق حالقى وزگەگە ۇقسامايتىن اساۋ حالىق ەدى. ەكاتەرينانىڭ ءبىر ءسوزى بار: «قازاق دەگەن تاعى حالىق ەكەن. قىلىشىن سۋىرسا، قارسىلاسىنىڭ باسىن الماي تىنبايدى. ولاردى ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەگەنگە دەيىن جاۋلاستىرۋ ارقىلى عانا الۋعا بولادى» دەگەن.

ونىڭ ۇستىنە قازاق دالاسى شەكسىز بايلىق ورداسى، وقىعان ساۋاتتىلارى كوپ بولدى. ماسەلەن، الاش ارىستارى كەڭەس وداعىنىڭ كۇللى دامۋ جولىن، باعدارلاماسىن جاساپ بەردى. احاڭ، دوسمۇحامەدوۆ ءبىر توپ شوعىر جۇلدىز باستاعان الاش ارىستارى كەرەك بولسا، زاڭدارىنا دەيىن جازىپ بەردى. الايدا وسى جوبانى ولار كەرىسىنشە، قانقۇيلى ساياسات جولىندا پايدالاندى. دەرەكتى وزدەرى پايدالانۋ ءۇشىن حالىقتىڭ قايماقتارىن قۇرتۋ كەرەك بولدى. 1937 - جىلى تىپتەن اۋىلدى جەرلەردەگى بەس-التى ادامدى اۋزىنا قاراتا بىلگەن ادامداردىڭ ءوزىن الىپ كەتتى. سول كەزدە ادامدار جاتاردا ءبىر-بىرىمەن باقۇلداسىپ جاتاتىن حالگە جەتكەن عوي. «تاڭعا دەيىن امان جەتەمىز بە؟!» دەپ. بۇل بارلىق حالىققا ءتان بولدى. ويتكەنى «قارا ماشينا» تۇندە جۇرەتىن بولعان. اۋىل، ۇيلەردى ارالاپ جۇرەتىن، شامى جانىپ تۇرعان ۇيگە باسىپ كىرىپ ءۇش-ءتورت ادام اڭگىمەلەسىپ وتىرسا بولدى «جاۋ» دەپ تيەپ الىپ كەتەتىن بولعان.

كەيبىر اۋدانداردىڭ حاتشى-ماشينيستكاسىنا دەيىن الىپ كەتكەن عوي. ناقتى دەرەگى ءالى بەلگىسىز. ونى ءبىلۋ مۇمكىن دە ەمەس. ال س س س ر بويىنشا 1936-1938 - جىلدارداعى ۇلكەن تازالاۋدا 5-10 ميلليون ادام تۇتقىندالعان. تاعى ءبىر دەرەكتەردە (قالامگەر ۆ. موچالوۆتىڭ كىتابىندا) «ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا وداق بويىنشا 15,2 ميلليون ادام ولسە، 1937-1938 - جىلداردا 8-12 ميلليون قازاق قىرىلدى» دەپ جازادى. سەبەبى ماسكەۋدەن تۇسكەن ءليميتتى ورىنداۋ كەرەك بولدى. ۇلتشىلى بار، شەتەلدىڭ تىڭشىسى بار، قوعامعا قاسىرەت اكەلەتىن دىنشىلدەرى بار، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ناسيحات جۇرگىزدى دەگەن جەلەۋمەن اتىپ-اسىپ جاتتى. ەشكىمگە قاراعان جوق. ءبىر عانا بەلومور كانالىندا 11 ميلليون تۇتقىن بولدى. ءبىر مەملەكەتتىڭ حالقى دەسە دە بولادى. ءبىر قىزىعى سول، 11 ميلليون تۇتقىننىڭ ىشىندە 37 ميليتسيا جۇمىس جاساپتى. قالعانى ەسەپشىسى، ارحيتەكتورى، نەبىر عالىمدارى تۇتقىنداردان بولعان.

1938 - جىلى جەلتوقسان ايىندا ستالين قازاق دالاسىن پروكۋرورلاردان تازارتۋ تۋرالى قاۋلى شىعاردى. بارناۋىلدا بىردە-ءبىر پروكۋرور قالمادى. بارلىعىن تيەپ اپارىپ نوۆوسىبىردە اتقىزىپ جىبەردى. سونىمەن قاتار زاڭ قىزمەتكەرلەرى، ميليتسيالار دا قامالىپ جاتتى. ءبىز «ۇشتىك» دەيمىز عوي، ورىنبوردىڭ مۇراعاتتارىنان «ەكىلىكتىڭ قاۋلىسى» بويىنشا اتىلعان ادامدار تۋرالى دەرەكتەر تاپتىم. بۇل بۇرىن ايتىلماعان. وسىنداي شەشىممەن 20 مىڭ چەكيست اتىلىپ كەتىپتى. وسىنداي مەملەكەتشىل تۇلعالاردىڭ ىشىندە تالاي دارىندى ازاماتتارىمىز اتىلىپ كەتتى. ماسەلەن، قازاق ا س س ر-نىڭ زاڭىن جاساعان ايتيەۆ اتىلدى. العاشقى قازاق پروكۋرورى ەسقارايەۆ تا وسىلاي وپات بولدى.

- ەندى نەگە وسى زۇلماتتى «گەنوتسيد» دەپ مويىنداتا الماي وتىرمىز؟ كىم كەدەرگى؟

- ەشكىم ەمەس، ءوزىمىز كەدەرگى بولىپ وتىرمىز. ءبىراز دۇنيەنىڭ بەتىن اشتىق. دەرەك بار. عالىمدار جينالىپ قول قويىپ، حالىقارالىق سوتقا بەرەيىك دەسەك، ەشكىم قوزعالمايدى. رەسەيدەن باسى ارتىق ەشتەڭە داۋلاپ وتىرعان جوقپىز. جەر، قۇن داۋىنا بارمايىق. تەك قازاقتىڭ قىرعىنىن قۋعىن-سۇرگىنمەن حالىقارالىق سوتقا بەرىپ، گەنوتسيد رەتىندە مويىنداتىپ الايىق.

ۇلتتىق قۇقىمىزدى قورعايىق. بۇل ەسكى داۋدى قوزدىرۋ ءۇشىن ەمەس، كەلەشەكتە وسىنداي قاتەلىكتى بولدىرماۋ ءۇشىن قاجەت. كەرەك بولسا، قازاقتى قىناداي قىرعان گولوشەكين گەنوتسيدىن مەكتەپتىڭ قازاقستان تاريحى پانىندە اشىق تۇردە جازا الماي كەلەمىز.

شىنىن ايتاتىن بولساق، ءتول تاريحىمىزداعى قاسىرەتتى جىلدار تۋرالى اقپاراتتار مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ وزىندە ماردىمسىز جازىلعان. كەڭەس وكىمەتى قولدان ۇيىمداستىرعان اشارشىلىقتا قازاقتار سەكىلدى كوپ قىرىلعان ۋكرايندەر بۇل تراگەديالىق كەزەڭدەردى حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعارىپ، باسقا ەلدەرگە كورسەتىپ، ونى مويىنداتۋعا ءماجبۇر. ءبىز بولساق بۇل ناۋبەتتى جىلداردى وسكەلەڭ ۇرپاققا تولىق جەتكىزە الماي وتىرمىز.

زۇلمات زاماننىڭ زاردابى

 بۇگىندە كەيبىر الاش تاقىرىبىن زەرتتەۋشىلەر ۇلت ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەن ۇلى تۇلعالارىمىز بەن قايمانا قازاقتىڭ باسىنا زۇلمات بوپ تونگەن پاتشالىق رەسەيدىڭ ساياساتىنا قاتىستى ايتىلماعان، جازىلماعان دۇنيەلەر ءالى بارشىلىق ەكەنىن ايتىپ ءجۇر.

كوپتەگەن قۇجاتتار جوعالىپ كەتكەن. تىپتەن كەيبىر ساراپشىلار كەزىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە، اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى قۇجاتتاردىڭ قاساقانا تۇردە بۋدا- بۋداسىمەن وتقا جاعىلعانىن ايتادى. قازاق بايلارىن تاركىلەۋگە قاتىستى 32 ءىس ءىزىم- قايىم جوعالعان. بۇل ءىس باسىندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ سۇراۋى بويىنشا الدىرىلعان ەكەن.

كەيىن سول مەكەمەدە جاتىپ جوق بولىپ كەتكەن. مۇراعات قورىنىڭ باسىم بولىگى 1929 - جىلى ەل استاناسىن قىزىلوردادان الماتىعا كوشىرىلگەن كەزدە جوعالعان دەگەن دەرەك بار. راس بولسا، سول كەزدە اسا قۇپيا دەگەن ون جاشىك ءىس-قۇجاتتار ۇرلانعان. ورىنبوردان قىزىلورداعا اپارا جاتقان كەزدە دە 1937-38 - جىلدارى ەلدە جۇرگىزىلگەن قۋعىن-سۇرگىن ساياساتىنا قاتىستى جۇزدەگەن جاشىك مۇراعات قولدى بولىپتى. بىلاي قاراساڭ، قاساقانا قولدان ۇيىمداستىرىلعان شارا ما دەرسىڭ؟

ال ساقتالىپ قالعان از-ماز دەرەكتىڭ وزىنە قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولماي وتىر. زەرتتەۋشىلەر الىس-جاقىن شەتەل مۇراعاتىنان تام-تۇمداپ دەرەك جيناپ كەلگەنى بولماسا، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتتارى زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ءالى تولىق ايقارا اشىلعان جوق. تەك بىرەن-ساران زەرتتەۋشىلەر عانا بولماسا، تاريحشىلارعا ءالى مۇمكىندىك بەرىلمەي وتىر.

وسىنداي سالعىرتتىقتىڭ كەسىرىنەن اسا قۇپيا تۇردە جۇزەگە اسىرىلعان جىمىسقى ساياساتتىڭ كىلتىن تابۋ ءالى مۇمكىن بولماي وتىر. ناقتى قانشا قازاقتىڭ قىرىلعانى دا بەلگىسىز. ستاتيستيكالىق دەرەكتەر اركەلكى. زەرتتەۋشىلەر دە باس-باسىنا دەرەك ايتىپ، ايدى اسپانعا شىعارىپ ءجۇر. ءتورت بىردەي اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىن، كامپەسكە زۇلماتىنان كەيىن قازاقتاردىڭ سانى 1 ميلليونعا جەتپەي قالعانىن ايتۋمەن شەكتەلىپ ءجۇرمىز. دەموگرافتاردىڭ كوپشىلىگى 1913 - جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ءالھامدۋ-ليللا، 6 ميلليون قازاق بارمىز» دەگەن پىكىرىنە سۇيەنەدى دە، ناقتى عىلىمي تالداۋعا قۇمارتپايدى. دەموگراف-عالىم ماقاش ءتاتىموۆتىڭ ەسەبى بويىنشا، 1897 - جىلى قازاقتىڭ سانى 4 ميلليون 400 مىڭ بولسا، 1959 - جىلى سول قازاقتىڭ 2 ميلليون 870 مىڭ عانا قالعان. كەيىن بەلگىلى عالىم تابىل قۇلياس ورىنبور مۇراعاتتارىن اقتارىپ ءجۇرىپ، حالىق سانىنا قاتىستى تىڭ دەرەك تاۋىپ كەلگەنىن ايتقانى بار. «ورىنبورلىق سالوجنيكوۆ دەگەن تاريحشىنىڭ دەرەگىندە «كەيبىر قازاقتار ساناقشىلارعا ون بالاسى بولسا دا، ءتورت-بەس قارا دومالاق جۇرگەن شىعار دەپ ايتپايتىن حالىق. شىندىعىن ايتپاعاننىڭ وزىندە مەن بىلەتىن قازاقتار سانى 1911 - جىلى 8 ميلليون 200000-نان بىردە-ءبىر كەم ەمەستىن» دەپ كورسەتىلگەن. مەنىڭشە، ناقتى دەرەك وسى بولۋى ءتيىس. ويتكەنى 1900 - جىلدىڭ سەناتتىڭ قاۋلىسىندا قازاقتاردىڭ سانى 8 ميلليون 200 مىڭ دەپ كورسەتىلگەن. بۇل - بۇلتارتپايتىن دەرەك.

قازاق ول كەزدە رەسەيدىڭ وتارى بولدى. نەعۇرلىم مول ءتۇسىم جيناۋ ءۇشىن ادام سالىعىن ءاربىر جاندى ءتۇرتىپ وتىرىپ ەسەپكە الىپ وتىردى. ول كەزدە سالىق جيناۋشىلار قازاقشا ءبىلىپ كەلەتىن. ساناقشىلار دا ءاربىر اۋىلدا قونىپ جاتىپ حالىقتىڭ ەسەبىن جۇرگىزدى. سالىق ءۇشىن ءبارى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، «مۇراعاتتاردان 1897 - جىلى لەيپتسيگ قالاسىندا باسىلىپ شىققان الەمدەگى 200 مەملەكەتتىڭ حالقىنىڭ سانى كورسەتىلگەن دەرەك تاۋىپ الدىم. سوندا قازاقتار وزبەكتەردەن ەكى جارىم ەسە كوپ» دەگەن دەلىنگەن. بۇگىن كەرىسىنشە بولىپ وتىر. وزبەكتىڭ سانى -  30 ميلليون ال ءبىز ءىس جۇزىندە 75-80 ميلليون بولار ەدىك» دەيدى ول.

قازاققا زۇلمات اكەلگەن تەك اشارشىلىق قانا ەمەس. ساياسي رەپرەسسيا، كامپەسكە، جەر اۋدارۋ سەكىلدى جىمىسقى ساياسات ارالاستى. تەك ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وزىندە 370 مىڭ ادام قازاق وپات بولدى دەلىنەدى. ول تۇگىلى 1916 - جىلعى اشتىق پەن امانگەلدى يمانوۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە قانشا قازاق قازا تاپقانى دا جۇمباق قالىپ وتىر. 1929-32 - جىلداردىڭ ارالىعىندا قازاقتار 372 رەت كوتەرىلىسكە شىققان ەكەن. قۋعىننان قاشىپ كورشى ەلدەرگە اۋىپ كەتكەن قانشا قازاق بار ەكەنىن دە بىلمەيمىز. بار بىلەتىنىمىز باس-اياعى 20 - جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا قازاقتىڭ 80 پايىزى ادام قولىمەن جاسالعان ءتۇرلى ساياساتتىڭ قۇربانى بولعانى. شامامەن، 1,5-2 ميلليوندايى شەتەلگە كەتتى، كوبى جولدا قىرىلىپ قالدى دەگەن ءسوز.

1921-22 - جىلدار مەن 1931-32 - جىلدارداعى اشارشىلىققا قاتىستى مۇراعات ماعلۇماتتارىن سالىستىرۋعا مۇمكىندىك تۋسا، تالاي دۇنيەنىڭ بەتى اشىلار ەدى دەيدى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر. ماسەلەن، كامپەسكە باستالاردىڭ الدىنداعى مۇراعات قۇجاتتارىنا سۇيەنەتىن بولساق، قازاق دالاسىندا 44 ميلليونداي مال باسى بولعان. كەيىن سول مالدىڭ ءبارىن حالىقتان كۇشپەن تارتىپ الدى. ەڭ سوڭىندا مۇنىڭ ارتى 1931-33- جىلدارى اشتىققا ۇلاسىپ، سايىن دالادا 4 ميلليونعا جەتەر-جەتپەس قانا تۇياق قالعان. كامپەسكە بولماعاندا قازاقتىڭ جالپى تۇرمىسى تىم قۇرىعاندا كورەيا مەن مالايزيانىڭ بۇگىنگى تىرشىلىگىندەي كۇن كەشكەندەي بولار ەدىك.

ابايسىزدا جوعالىپ، يا بولماسا قولدان جوعالتۋدىڭ سالدارىنان ءالى كۇنگە دەيىن اق-قاراسى انىقتالماي كەلە جاتقان دۇنيەلەر بۇلار عانا ەمەس. جالپى، 1937-1938 - جىلدارى 100 مىڭنان اسا ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. سولاردىڭ 25 مىڭى بىردەن اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. سولاردىڭ قاتارىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، ساكەن سەيفۋللين سەكىلدى ارىستارىمىز كەتتى. الايدا «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى» دەمەكشى، قۋعىن مەن ازاپتان امان قالعان الاش ارىستارى تۋرالى دەرەكتەر ايتىلىپ ءجۇر. باسىندا مۇنداي دەرەكتەردى ءوز زامانىندا قازاققا قامقور بولعان ارىستاي ازاماتتاردى ساعىنعان حالىقتىڭ ارمانىنان تۋىنداعان ءاپسانا بولار دەگەن تۇسىنىككە سالىپ ونشا ءمان بەرمەي كەلدىك. الايدا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءوزىنىڭ «مەن ماعجاندى كوردىم» دەۋى نەگە تۇرادى؟ باۋكەڭ قالدىرعان قولجازبادا «1948 - جىلى مەن سىبىردەگى 59-بريگادا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدىم. كەزەكتى اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزىپ جۇرگەن كەزىمدە نۋ ورماننىڭ اراسىندا وتقا جىلىنىپ وتىرعان ءبىر توپ ادامدى كورىپ، ماڭىنا جاقىندادىم. كيگەن كيىمدەرى ءبىرتۇرلى، ءاسىلى سوتتالعاندار بولۋى كەرەك. ولاردان وزگەشەلەۋ، باسىندا تۇلكى تىماعى بار ءبىر ادام 10-15 مەتردەي جەردە ءوز الدىنا جىلىنىپ وتىر ەكەن. تەگىندە قازاق سياقتى. مەن سوعان جاقىنداپ كەلىپ، قازاقشا اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ سالەم بەردىم. ول مەنىڭ سالەمىمدى ەرنىن جىبىرلاتىپ قانا قابىلداپ، تۇرىمە ودىرايا قارادى دا، ۇندەمەي وتىرا بەردى. «بۇل نە قىلعان ادام؟» دەپ ءوز ويىمدى جيناپ العانشا، ول تەرىس قاراپ وتىرعان كۇيىندە: «ماعان جاقىنداما، بالەم جۇعىپ كەتەدى، -  دەدى. سول كەزدە بارىپ مەنىڭ ەسىمە ماعجان ءتۇسىپ، ونىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتا باستادىم. ول ءسال ءجىبىپ «مەنىڭ جاعدايىم قيىن عوي، ماعان جاقىنداماعانىڭ دۇرىس بولادى. شاماڭ كەلسە، مەنى ەلگە جەتكىز، -  دەدى. مەن ونىڭ قازاقتىڭ اقيىق اقىنى ماعجان ەكەنىن ءبىلىپ، شامام كەلسە، كومەكتەسكىم كەلدى دە، «مەن ون شاقتى كۇننىڭ كولەمىندە قايتا ورالامىن. سول كەزدە دايىن بولىپ تۇرىڭىز، -  دەدىم. ون شاقتى كۇننەن كەيىن ۋاقىتىم بولماي، قايتىپ كەلە المادىم. ءبىر ايدان كەيىن كەلسەم، تۇرمەنىڭ باستىعى ماعان ونىڭ مال ايداپ ءجۇرىپ، سۋعا كەتىپ قايتىس بولعاندىعىن ايتتى!» دەلىنگەن.

بۇل اڭگىمەنىڭ شۋى باسىلماي جاتقاندا ساكەن سەيفۋللينمەن ماگادان لاگەرىندە تۇتقىندا بىرگە بولعان يۆان مۋدروۆ ەسىمدى ادام بەلگىلى بولدى. ايتۋىنشا، ول ماگاداندا ساكەنمەن وتە جاقسى بايلانىستا بولىپتى. ەندى مۋدروۆتىڭ ءوزىن سويلەتەيىك: «جاس كۇنىمدە قاراعاندى كومىر شاحتاسىندا ەڭبەك ەتتىم. كەزەكتى جەر استىندا جارىلىس بولىپ، شاحتاداعى اپاتتىڭ كىناسى مەنىڭ موينىما ءىلىندى. 1939 - جىلى ماۋسىمنىڭ 5 ى كۇنى قاراعاندى وبلىستىق سوتىنىڭ وتىرىسى ءوتتى. ون جىلعا سوتتالىپ، ماگاداندا بولدىم. جاقسى قورعاۋشى تابىلىپ، مەرزىمىمنەن بۇرىن، 1940 - جىلى بوستاندىققا شىقتىم. سول جىلى ماگاداندا كەلبەتتى، ورتا بويلى، ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن قازاقتىڭ ساكەنىمەن تانىستىم. 25 جىلعا «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالعان ەكەن. ءبىراق ءوزى جايلى كوپ ەشتەڭە ايتپايتىن. تانىسقاننان كەيىن ءبىراز ۋاقىت وتكەندە «قازاق قاشىپ كەتتى» دەگەندى ەستىدىم. 1940 - جىلدىڭ ورتاسىنا تامان ءساۋىر ايىندا ساكەننىڭ ءمايىتى كوپىردىڭ استىنان تابىلدى. بۇرىنعى گوركي اتىنداعى اۋىلدان 500 مەتر قاشىقتىقتا جەر قويناۋىنا ءوز قولىممەن تاپسىردىم».

شىعىس قازاقستان وبلىسى ماقانشى اۋدانى قارابۇلاق اۋىلىنداعى جانسۇگىروۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ ۇستازى، زەرتتەۋشى مەدەت دۇتبايەۆا 2010 - جىلى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى كارەليادا تۇرمەدە جاتقانىندا وعان سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت ارقىلى مۇستافا شوقاي كەلىپ، الىپ كەتپەك بولعان. ءبىراق «مەن مۇنداعى باۋىرلارىما كەرەكپىن» دەپ ۇسىنىستان باس تارتقان. ءمىرجاقىپ سول كەزدە تۇرمەدە قيىندىق شەگىپ جاتقان تۇركى-قازاق باۋىرلارى ءۇشىن ورىس-قازاق سوزدىگىن جازىپ، قۇراستىرىپ جاتقان كەزى ەكەن» دەگەن مالىمەت تاراتتى. كەيىن ەل اراسىندا «ءمىرجاقىپ قاماۋدان بوساپ، التاي قازاقتارىنىڭ اراسىنا بارىپ پانالاپتى» دەگەن سىبىس تاعى شىقتى. اقىن سۇراعان راحمەت ۇلىنىڭ دا الاشتىڭ ارىسى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنا وتە قاتتى ۇقساس، ءبىر قۇپيا ادام 60-جىلدارعا دەيىن ولگەي ايماعىندا ءومىر سۇرگەندىگىن ايتقانى تاعى بار. تابىل قۇلياس تا كەزىندە الاش زيالىسى 1947 - جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ نوۆوسىبىردەگى لاگەردە جازۋشىلاردىڭ بولمەسىندە قازاقتارعا ورىسشا-قازاقشا قۇجاتقا كومەكتەسىپ جۇرگەنىن كوردىم دەگەن ادام تۋرالى جازعانىن بىلەمىز. قالاي بولعاندا دا بۇل دەرەكتەر تەرەڭىرەك زەرتتەۋدى، زەردەلەۋدى قاجەت ەتەتىن جايت.

اۆتورى: تابىل قۇلياس، جازۋشى

دايىنداعان جۇلدىز ءبايدىلدا

«ايقىن»