مۇرات اۋەزوۆ: - مەن ءوزىمدى قازاق تىلىنە «ورالمانمىن» دەپ ەسەپتەيمىن

استانا. قازاقپارات - وسكەمەندە وتكەن مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى كوشەنىڭ مەرەكەسىنە زاڭعار جازۋشىنىڭ ۇلى مۇرات اۋەزوۆ كەلىپ قاتىسقان ەدى.

ونىڭ سول ساپارىندا كەزدەسىپ، بىرنەشە سۇراق قويعانبىز.

قىتاي ءتىلىن اكەمنىڭ اقىلىمەن وقىدىم

- ءسىز ماماندىق تاڭدايتىن تۇستا اكەڭىز مۇحتار اۋەزوۆ «قىتاي ءتىلىن تاڭدا، وندا قازاق تاريحىنا بايلانىستى قۇندى جازبالار كوپ» دەگەن ەكەن. بىلۋىمىزشە، اكە اقىلىن تىڭداپ، شىعىستانۋشى بولىپسىز. ەگەر اكەڭىزدەن نۇسقاۋ بولماسا، قاي سالاعا كەتەر ەدىڭىز؟

-  جالپى، مەن استرونوم نەمەسە حيميك-عالىم بولۋدى قالاعان ەدىم. حيميا ءپانى قاتتى ۇنايتىن، مەكتەپتە حيميا ۇيىرمەسىنە قاتىسىپ، ونى باسقارعان دا ەدىم. ول كەزدە، 60-جىلداردىڭ باسىندا حيميا فيزيكا سياقتى كەرەمەت عىلىم بولاتىن. حيميا ونەركاسىبى قارقىندى دامىپ جاتتى.

مەكتەپتى ءبىتىرىپ جاتقاندا اكەم ەكەۋمىز مەنىڭ الداعى ءومىر جولىم تۋرالى ۇزاق اڭگىمەلەستىك. ول مەنىڭ حيمياعا اۋەستىگىمدى قولدايتىن، ءبىراق، ءبىر كۇنى: «سەنىڭ قىتايدى زەرتتەۋمەن اينالىسقىڭ كەلمەي مە؟ بۇل - ۇلى تاريحى، مادەنيەتى جانە ۇلى كەلەشەگى بار، الىپ مەملەكەت. ەڭ باستىسى، ول قازاقستاننىڭ قاسىندا ورنالاسقان جانە قالاساق تا، قالاماساق تا، ۇنەمى بىزگە ىقپال ەتىپ وتىرادى» - دەگەنى.

ول كەزدە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىعىنىڭ العاشقى كىتاپتارى باسىلىپ شىققان ەدى. ونى زەر سالا وقىعان ماعان قازاقتاردىڭ تاريحى بويىنشا زەرتتەلمەگەن ماتەريالداردىڭ كوبى قىتايدا ەكەنى جانە قىتاي تىلىندە جازىلعانى تۇسىنىكتى بولدى.

قىتايدىڭ الەمنىڭ وزىق مەملەكەتى بولاتىنىن، ونىڭ قازاقستاننىڭ جانە قازاقتاردىڭ ومىرىندە ەلەۋلى ءرول اتقاراتىنىن اكەم سول كەزدە-اق ءبىلىپ، سەزگەن ەكەن. ءبىراق شىنىمدى ايتسام، ول مەنىڭ اراب ءتىلىن ۇيرەنگەنىمدى دە قالاعان بولاتىن. الايدا، كەڭەس وداعىندا ارابتانۋ اعىلشىن تىلىمەن قاتار جۇرەتىن، ال مەن مەكتەپتە نەمىس ءتىلىن وقىدىم. سولايشا مەن قىتايدى، ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىن تاڭدادىم.

بۇل تاڭداۋدىڭ بەكەر جاسالماعانىن ايتۋ قاجەت. مەكتەپتە جۇرگەن كەزىمدە مەن قىتايدىڭ «وزەن قويناۋى» ، «ءۇش پاتشالىق» سياقتى تاريحي روماندارىن وقىعان بولاتىنمىن. قىتاي سول كەزدە كوڭىلىمە ەرەكشە ۇناعان-دى. مەن بۇل تاڭداۋىم ءۇشىن ەشقاشان وكىنگەن ەمەسپىن.

- ءسىز قىتايدا ۇزاق قىزمەت ىستەدىڭىز. اكە ءۇمىتىن اقتاي الدىڭىز با؟

- مەنىڭ قىتاي ءتىلىن ۇيرەنگەنىم ەلشىلىك قىزمەتتە، قىتاي ەلىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋدا كوپ كومەگىن تيگىزدى. وندا ساقتالعان قۇپيا جازبالارعا قول جەتكىزە الماسام دا، ول ەلدىڭ مادەنيەتىمەن، ادەبيەتىمەن جاقىن تانىستىم.

ال اتقارعان قىزمەتتەرىمە توقتالار بولسام، ەلشى قىزمەتىنە كىرىسكەن جىلدارى ەڭ العاشقى تاپسىرما ىلە مەن ەرتىس وزەندەرىن بىرىگىپ پايدالانۋ بولدى. قىتاي جاعى بۇل قۇجاتتى ۇزاق زەرتتەپ، جوبانىڭ ايتارلىقتاي پايدا اكەلەتىنىنە كوز جەتكىزگەننەن كەيىن قۇجات ماقۇلداندى. بۇل ماڭىزدى ىستەردىڭ ءبىرى بولاتىن. بۇدان بولەك، مەن - قىتاي ەلىندەگى تۇڭعىش ەلشىمىن. ول كەزدە ەلشىلىكتىڭ عيماراتى جوق بولاتىن، ءبارىن جاڭادان باستاۋ، شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىمەن اينالىسىپ، قۇرىلىمدى قۇرىپ، ادامداردى ىرىكتەۋ قاجەت بولدى. تاعى باسقا دا كوپتەگەن جۇمىستاردى تىندىردىم.

- سوڭعى جىلدارى قىتاي ەلىندەگى قانداستارىمىزدىڭ اتاجۇرتقا بەت بۇرعان كوشى سايابىرلاپ قالدى. ونىڭ قانداي سەبەپتەرى بار دەپ ويلايسىز؟

-  قىتايداعى قازاق دياسپوراسى جالپى ايتقاندا، جامان تۇرمايدى. ولاردىڭ اراسىندا ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى ءىرى كاسىپكەرلەر مەن باقۋاتتى ادامدار كوپ. ولاردىڭ كوبىنىڭ قازاقستانمەن تىعىز بايلانىسى بار. ولار نەگىزىنەن شىڭجاڭدا تۇرادى. دەگەنمەن، ورالماندار لەگى سايابىرسىدى. كوپتەگەن سەبەپتەردىڭ ىشىندەگىلەر: قازىر قىتايدا الەۋمەتتىك كەپىلدىكتەر جاقسى، مامانداردىڭ جالاقىلارى جوعارى. ال ولاردى ءبىزدىڭ جاقتا دا ونشا قۇشاق جايىپ قارسى الىپ جاتقان جوق جانە ولارعا قازاق جەرىندە وزدەرىنىڭ ءبىلىمي جانە ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىنە ساي جۇمىس تابۋ دا قيىن.

- جاسىرارى جوق، ول جاقتا قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ جاتىر. ەلشىلىك قىزمەتتە جۇرگەندە وسى قيىندىقتان قانداستاردى امان الىپ قالۋ ءۇشىن نە ىستەدىڭىز؟

-  شىنىن ايتساق، ءبىز بۇل تۇرعىدا زورىعىپ بولدىق دەۋگە بولادى. بۇل جايىندا نە ايتساق تا، ءبىزدىڭ قانداي رەنىشىمىزگە دە كورشىمىز بۇلك ەتەر ەمەس.

بالا كەزدە «باندى» بولدىق

- جازۋشى گەرولد بەلگەر ءسىزدىڭ اناڭىز فاتيما تۋرالى «قازاقتىڭ ⅩⅩ عاسىرداعى بارلىق تراگەديالىق تاعدىرى سول كىسىنىڭ ومىرىنە سىيعان» دەپ ايتىپتى. اناڭىزدىڭ قيلى-قيلى تاعدىرى ءسىزدىڭ ءومىر جولىڭىزعا كەرى اسەرىن تيگىزگەن جوق پا؟

- «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى دەگەن جالعان جالا تەك مەنى عانا ەمەس، وتباسىمىزداعى بارلىق اعا-باۋىرىمدى اينالىپ وتكەن جوق. ءبىراق سونىڭ بارلىعىنا دا ەش مويىماي شىداپ، تايسالماي العا ۇمتىلاتىن قاسيەتتى مەن اياۋلى انامنان جۇقتىردىم.

گەرولد بەلگەردىڭ ولاي ايتاتىن سەبەبى، انام قازاق حالقىنىڭ اسىل بۋىنى - الاش ازاماتتارىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، سولارعا ساي بولا بىلگەن جانە تار جول، تايعاق كەشۋ زاماندا ولاردى رۋحتاندىرىپ وتىرعان. ول حالقىمىزدىڭ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست-جازۋشى ءبىلال سۇلەيەۆكە تۇرمىسقا شىعادى، الايدا، ول قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ كەتتى. سوسىن حالقىمىزدىڭ قۇلاگەر اقىنى اتانعان ءىلياس جانسۇگىروۆپەن وتاۋ قۇردى. كوپ ۇزاماي، ءىلياس اعا دا تۇتقىندالىپ، اتىلادى. ولاردان تۇياق قالدى. اكەم مۇحتار سول بالالارعا دا ەرەن قامقورلىق تانىتتى، اكە ورنىنا اكە بولدى. بۇل سىيلاستىقتىڭ سوڭى ولاردىڭ كوڭىلدەرىنىڭ جاراسۋىنا ۇلاسىپ، ناتيجەسىندە مەن دۇنيەگە كەلىپپىن. تەگى، مەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ وتباسىندا تۋىپ-ءوستىم.

مەن ماسكەۋدە جۇرگەنىمدە دوستارىممەن «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇرعان كەزدە ءبىزدىڭ نەگىزگى باعىتىمىز بەن قۇپيا سىرىمىزدى انام بىردەن ءتۇسىنىپ، جانكۇيەر بولىپ، ءبىزدى قولداپ وتىردى. انام ءبىزدىڭ ۇيىمىمىز قۋعىنعا ۇشىراعاندا «قۇلادى جاردان «جاس تۇلپار» دەگەن ولەڭ جازعان بولاتىن. شەشەم قازاقتىڭ باي فولكلورىنان 100 ماقال-ماتەلدى تاڭداپ الىپ، باستىرىپ، ماعان ماسكەۋگە جىبەرگەن.

ول ماعان ۇلكەن رۋحاني ازىق بولدى. بۇل ماقال-ماتەلدەردە ازاماتتىق سەزىم دە، وتانسۇيگىشتىك قاسيەت تە، ادام اتاۋلىعا ۇلكەن دەمەۋ بولاتىنداي قۇدىرەت تە بار ەدى. شىنىن ايتسام، مەن سول ماقال-ماتەلدەر ارقىلى قازاق تىلىنە قايتا ورالدىم. ايتپەسە، جات ەلدە، وزگە ورتادا جۇرگەن مەن بۇل كەزدە قازاق ءتىلىن ۇمىتا باستاعان ەدىم. سوندىقتان، مەن ءوزىمدى قازاق تىلىنە قايتا كەلگەن «ورالمانمىن» دەپ ەسەپتەيمىن.

-  ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇرۋداعى باستى ماقساتتارىڭىز نە ەدى؟

- «جاس تۇلپار» قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ وقۋىنا كومەكتەسۋ، قىسقى جانە جازعى دەمالىس كەزدەرىندە قازاق اۋىلدارىن ارالاۋ سەكىلدى بىرنەشە باعىتتا جۇمىس ىستەدى. ءبىز ول كەزدە جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، اقمولا، قىزىلوردا وبلىستارىنا، رەسەيدەگى ومبى وبلىسىنىڭ قازاقتار تۇراتىن اۋداندارىنا بارىپ تۇردىق.

ال ۇيىمنىڭ ءۇشىنشى باعىتى ۇلتتىق ماسەلە بولعان-دى. عىلىمعا، ونەرگە بەرىلگەن جاستاردى الدىمەن ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندە توپتاسۋعا شاقىردىق. وسى ماقساتتا «دوس-مۇقاسان» ءانسامبلى قۇرىلدى. تاعى دا تاريح پەن ادەبيەتكە قاتىستى كىتاپتار شىعاردىق. وكىنىشتىسى، ول كىتاپتاردىڭ ءبىرتالايى بۇگىنگى كۇنگە جەتپەدى. ول كەڭەس وداعىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزىنىڭ وزىندە-اق ەلدىك ءھام ۇلتتىق سانانى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇلكەن ۇلەس قوستى.

- ءسىز قانداي بالا بولدىڭىز؟

- مەنىڭ وقۋىم جاقسى بولدى. مەكتەپتەگى كوشباسشىلىق قاسيەتىم ينستيتۋتتا دا جالعاسىن تاپتى. بۇل جالپاق جۇرتقا ءمالىم «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇرۋعا دەيىن الىپ كەلدى.

انامىز ءبىزدى ەڭبەككە ەرتە ارالاستىردى. سوندىقتان، ەركە بالا بولىپ، شولجاڭداۋعا مۇمكىندىك بولعان جوق. ويتكەنى، زاماننىڭ ءوزى سونداي ەدى. انام مەنىڭ 8-9-سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە جازعان كۇندەلىگىندە «مۇرات ماقتاعاندى جاقسى كورەدى» دەپ جازىپتى. ماقتانعاندىق ەمەس، مەن قاي جەردە جۇرسەم دە، كوشباسشىلىققا جاقىن بولدىم. پيونەر بولعان كەزىمنىڭ وزىندە وترياد ءتوراعاسى، ستاروستا بولىپ، بالالاردى ۇيىمداستىرىپ جۇرەتىنمىن. ال 8-9-سىنىپتاردا كوشەدە جينالىپ، وزىمىزشە «باندى» بولاتىنبىز. باسقا مەكتەپتىڭ نەمەسە اۋداننىڭ بالالارىمەن توبەلەسىپ، قالادا قايسىمىزدىڭ كۇشتى ەكەنىمىزدى دالەلدەمەك بولىپ، شەكىسىپ جاتاتىن كەزدەر دە بولدى. نيەۆا داڭعىلىنىڭ ءوز اتاماندارى بار بولاتىن. ءبىراق، ءبىز كەلگەندە ولار ىعىسىپ، تايقىپ كەتەتىن. بۇل جاس ءوسپىرىم شاقتىڭ قۇبىلىپ تۇراتىن ءبىر كورىنىستەرى عوي...

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان - مۇراتحان كەنجەحان ۇلى

didar-gazeti