قازاق قارتايىپ بارا ما؟
ماماندار بۇدان تۇسەر پايدا ۇشان-تەڭىز ەكەنىن ايتىپ-اق جاتىر.
ەڭ باستىسى، قازاقستان، رەسەي، بەلارۋس ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شەڭبەرىندە ءوز كاسىپكەرلەرى ءۇشىن ورتاق كولەمى 2 تريلليون ا ق ش دوللارىنان استام 170 ميلليون ادامدىق نارىق اشادى، ىسكەرلىك سالاداعى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى دامىتۋعا جاعداي جاسايدى.
دەسەك تە قايسى ءبىر ەكونوميست-ساراپشىلارىمىزدا «بۇل نارىقتا باسەكەگە ءباس تىگە الۋ ءۇشىن بىزدە ەڭ باستىسى ادام كاپيتالىنىڭ مۇمكىنشىلىگى ازدىق ەتەدى» دەپ وتىر.
بۇگىن الاش ايناسى وسى رەتتە ماسەلەلەردى ساراپتاۋدى ءجون كوردى.
عىلىمي دالەلدەنگەن ءپالساپا بويىنشا: ادامنىڭ وزگەلەرگە جاقسىلىق ىستەپ، قوعامعا پايداسى ءتيۋى ءۇشىن كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ادامي كاپيتالى بەرىك، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مىعىم، حالقىنىڭ مەملەكەت دامۋىنا دەگەن سەنىمى نىق بولۋى قاجەت. ارينە ءبىزدىڭ دامۋعا دەگەن سەنىمىمىزدىڭ نىق ەكەندىگىندە داۋ جوق. «ءبىراق قايسى ءبىر تۇيىندەلىپ قالعان جايتتاردى اشىپ-اشىپ كورسەتكەننىڭ ارتىعى بولمايدى» دەيدى ساراپشىلارىمىز.
الدىمەن ءومىر ءسۇرۋدى جاسارتۋ كەرەك
جالپى، ادامي كاپيتالدى دامىتۋداعى ەڭ ءبىرىنشى قادام ول ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى جانە مەملەكەتتىڭ جاس ۇرپاقپەن تولىعىپ وتىرۋى. ساۋاتتى ادام كاپيتالىن جاساۋ ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى وسى. ادام ءومىرىنىڭ ۇزاقتىعى جايىندا وتكەندە عانا ۇلتىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنا جاۋاپتى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ساليدات قايىربەكوۆا حانىم: «قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 2011 - جىلى 69,01 جاس، 2012 - جىلى 69,6 جاسقا ارتىپ، 0,59 - جىلعا ءوسىپ وتىر» دەگەن-دى.
رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا قازاقستانداعى 65 جاستان اسقان تۇلعالار سانى 1,1 ميلليون ادامدى نەمەسە تۇرعىنداردىڭ جالپى سانىنىڭ 7,14 پايىزىن قۇرايدى. ەڭ قىزىعى سول، ب ۇ ۇ ساراپشىلارى قازاقستاندى تەز قارتايۋشى مەملەكەتتەر قاتارىنا جاتقىزادى. ولاردىڭ بولجامى بويىنشا 2050 - جىلى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ 25 پايىزىن قارت ادامدار قۇرايدى. ال ماماندار «قارتايۋشى ۇلت بولۋدان قورىققان ابزال» دەسەدى.
كامال ورمانتايەۆ، ۇ ع ا اكادەميگى:
- ب ۇ ۇ تەگىننەن تەگىن قازاقستاندى قارتايۋشى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوسىپ وتىرعان جوق. رەسۋرستىق قورى مول قازاق ەلى ءۇشىن ادام كاپيتالىن ساۋاتتى قالىپتاستىرۋ يدەياسىنىڭ ءبىر بولىگى بالا تۋۋ كورسەتكىشىن كوبەيتۋ. ەگەر ب ۇ ۇ ماماندارى بولجاپ وتىرعانداي 2050 - جىلى ەلىمىزدە قارتتاردىڭ كورسەتكىشى 25 پايىزعا جەتسە وندا بۇعان شىنىمەن الاڭداۋىمىز كەرەك.
قارتتىق دەڭگەيىنىڭ ءوسۋى مەملەكەتىمىزدە ەڭبەككە قابىلەتتى ادامداردىڭ كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋىنە اپارىپ سوعادى. مىسالى، قازىردە ءبىز «قازاق عىلىمى قارتايىپ بارادى» دەگەندى ءجيى ايتامىز. راسىمەن دە ءبىزدىڭ قازاق عىلىمىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندەردىڭ دەنى 50-60 جاستى قۇرايتىندار.
عىلىمدا جاستاردىڭ قاراسى تىم از. سوندا ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، قارتايعان ەمەننەن، جاس ەمەننىڭ بەرەرى مول ەمەس پە؟! دەمەك ءبىز ءۇشىن قاي سالادا بولسىن جاستاردىڭ جاساقتالۋى وزەكتى. بۇل ادام كاپيتالىنىڭ ساۋاتتى قالىپتاسۋىنا وڭ ىقپال ەتەدى. سوندىقتان ءومىر ءسۇرۋدى جاسارتۋ ادام كاپيتالىن ۇلعايتۋدىڭ ءبىرىنشى قادامى. ەگەر ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە جاستاردىڭ قاراسى وسەر بولسا وندا ەلىمىزدە ەڭبەك بەلسەندىلىگى، ءبىلىم الۋعا دەگەن قۇلشىنىس، ىسكەرلىك قارىم-قاتىناستاردىڭ نىعايۋى ارتادى.
دەمەك قارتتاردىڭ ورنىن ۇنەمى جاستار باسىپ وتىراتىن بولسا بۇل دا ءبىر قۇندىلىقتىڭ ساقتالۋى ىسپەتتى دۇنيە. سوندىقتان ناق قازىر ءبىز ءۇشىن بالا تۋۋ كورسەتكىشىن ءوسىرىپ ءومىر ءسۇرۋدى جاسارتقان ءجون. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىك اياسىندا رەسەي مەن بەلارۋس ەلىمەن تەڭ ءتۇسۋ ءۇشىن الدىمەن وسى ماسەلەنى جولعا قويۋ كەرەك.
جاپونداردىڭ تەورياسىن ەسكەرسەك...
نەگىزىنەن، ادام كاپيتالىنا قاتىستى تاعى ءبىر ەسكەرىلۋى ءتيىس دۇنيە بۇل - ەڭبەك ونىمدىلىگى. ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، ادام كاپيتالىنىڭ 1 پايىزعا ءوسۋى ەڭبەك ونىمدىلىگىن 3,81 پايىزعا وسىرەدى. ەسكەرەتىنى سول سوڭعى ونجىلدىقتا الەمدىك ەكونوميكا ادام رەسۋرسى ەسەبىنەن دامۋدا. بۇل رەتتە ماماندار «شىعىستىڭ تەز قارقىنمەن دامىعان ەلدەرى ادام رەسۋرستارىن دامىتۋ مەن كومپانيانى جانە جالپى ەكونوميكانى ءتيىمدى باسقارۋدىڭ جاڭا مەحانيزمدەرىن دايىنداۋدا تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ مادەنيەتىن (ءتىل، ءداستۇر، مەنتاليتەت) كەڭىنەن پايدالانۋ ارقىلى قول جەتكىزدى. مىسالى، باتىستىڭ ينديۆيدۋاليزمىنە كەرەعار، شىعىس حالىقتارىنىڭ مەنتاليتەتىنە ءتان جاپونيانىڭ «Z تەورياسى» - ياعني كومپانيانى ۇجىمدىق باسقارۋ جۇيەسى الەمدەگى ەڭ ءتيىمدى ەكونوميكانى قالىپتاستىردى» دەسەدى.
راسىمەن دە، حالقى تىعىز ءارى تابيعي رەسۋرسقا كەندە جاپون ەلىنىڭ ەشبىر رەسۋرسسىز الىپ دەرجاۆاعا اينالعانى ءبىزدىڭ كوزىمىزدى قىزىقتىرادى. ال «بۇل ەل مۇنداي الەۋەتكە قالايشا قول جەتكىزدى» دەگەنگە كەلسەك، ماماندارىمىزدىڭ دەنى «جاپونيانىڭ ءوندىرىستى باسقارۋداعى «Z تەورياسى» كەز كەلگەن ەل ءۇشىن ساباق بولا الادى» دەيدى.
ءجۇمادىل بايعۇنشەكوۆ، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- جاپونيا تابيعات بايلىعىن ءتيىمدى پايدالاندى. ەلدىڭ ارالدا ورنالاسۋى ءارى كوپتەگەن اسا ىڭعايلى تابيعي پورتتارىنىڭ بولۋى جاپوندارعا بريتاندىقتار سەكىلدى حالىقارالىق ساۋدادا ارتىقشىلىققا الىپ كەلدى.
تاۋلى ولكە مەن ەرەكشە كليماتتىق بەلدەۋى مول جاڭبىردىڭ جاۋۋىن قامتاماسىز ەتتى. ءوز ناتيجەسىندە بۇل گيدروەلەكتر ستانسىلارىنا سەرپىن بەردى. 1960 پەن 1970 - جىلدارعا دەيىن جاپوندار ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ نەگىزگى بولىگىن سولاردان الدى. ەلدىڭ بولات ەكسپورتىن ارتتىرعان - سول گيدروەلەكتر قايناقتارى.
ءتىپتى قازىردە مۇناي تۇتىنۋشىلاردىڭ الىپ ۇشتىگىن ءتامامدايتىن جاپونيانىڭ از دا بولسا ءوزىنىڭ مۇنايى بار. جاپون ەلى جوسپارلى تۇردە «Z تەورياسىن» قولداندى. وسىعان وراي ءاربىر ءوندىرىس ورىنىن ۇجىمدىق باسقارۋ ارقىلى دامىتتى.
تۇتاستاي العاندا، جاپوندار وزىندەگى تابيعي بايلىعىن ادام رەسۋرسىن دامىتۋعا جۇمسادى. ناتيجەسىندە، ەنەرگيا كوزدەرى اۋىسقاندا ەش زارداپ شەكپەدى. ولار ەلدەگى ەڭ باستى رەسۋرس ادام ەكەنىن ەرتە ءتۇسىندى. مىسالى، جاپونداردا ءوز تەوريالارى بويىنشا جۇمىسشىلارى مەن مەنەدجەرلەرى ءبىلىمىن ناقتى جۇمىس ورنىندا ءارى قاراي شىڭدايدى.
ولاردا قىزمەتكەردى جان-جاقتى شىڭداۋ، دامىتۋ كەز كەلگەن كومپانيانىڭ قاسيەتتى بورىشى سانالادى. كومپانيالار شەتەلگە وقۋعا قىزمەتكەرلەرىن اسا كوپ مولشەردە جىبەرەدى. جوعارى پوزيتسياداعى مەنەدجەرلەر دە تۇراقتى تەستىلەۋدەن وتەدى. عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ وشاعى دا سول كومپانيالار. عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ نەگىزگى بولىگى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ەمەس، كومپانيالاردا جاسالادى. كوپتەگەن كومپانيالاردىڭ جەكە عىلىمي لابوراتوريالارى بار. مىنە، بىزگە دە جەكەلەگەن كومپانيالاردا ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن، ادام كاپيتالى ءوز جەمىسىن بەرۋى ءۇشىن وسىنداي ارنايى تەوريا قالىپتاستىرعان ءجون. ءبىز تۇبەگەيلى يننوۆاتسياسى دامىعان ەل بولۋى ءۇشىن ءاربىر ءوندىرىس ورىندارىنا وسىنداي مىندەتتتەمەلەر جۇكتەگەنىمىز ءجون. ولاي ەتپەسەك ەڭبەك ونىمدىلىگى دە، جۇمىسشىلار بەلسەندىلىگى دە ارتپايدى.
اۋىلعا اكتسيونەرلىك قابىلەت بەرۋ كەرەك
«اقيقاتىندا ءبىرىڭعاي كەڭىستىكتە باسەكە جانە ادام كاپيتالى تۋراى ءسوز ەتكەندە مەدياتەحاۋىل ماسەلەسىن تاسادا كالدىرماۋىمىز كەرەك» دەيدى ماماندار. بۇل رەتتە ءبىز تىلدەسكەن ساراپشىلاردىڭ دەنى اۋىلدىق جەردە ادام كاپيتالىنىڭ جوعارى كورسەتكىشىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن الدىمەن اۋىلعا اكتسيونەرلىك قابىلەت بەرۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتادى.
مەيرام قابدراحمان ۇلى، ەكونوميست-ساراپشى:
- ءبىز رەسەيمەن جانە بەلارۋسپەن بىرىگىپ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇراتىن بولساق، الدىمەن اۋىلعا اكتسيونەرلىك قابىلەت بەرۋ جاعىن ويلاستىرۋ كەرەك. سەبەبى ءبىزدىڭ اگرو-سالامىز اتالعان ەكى ەلدىڭ دە اگرو سەكتورىمەن باسكەلەس بولا المايدى. بولاشاقتا ءاربىر ەكىنشى ادام اۋىل تۇرعىنى بولعاندىقتان ادام كاپيتالىن دامىتۋدا ۋربانيزاتسيانى ساۋاتتى جۇرگىزۋ، تۇرعىنداردىڭ بىلىمگە جانە كاسىپكەرلىككە ارالاسۋىنا جاعداي جاساۋ، حالىقتىق IPO-نى جۇرگىزگەندە اكتسيالاردى قالا-اۋىلعا 50 دە 50 باعىتىمەن تەڭ ءبولۋ ماسەلەسى قاراستىرىلۋى كەرەك. ەگەر ءبىز بولاشاقتا اۋىلدىڭ اكتسيونەرلىك قابىلەتىن ارتتىرار بولساق، بۇل اۋىل يندۋسترياسىنىڭ دامۋىنا وڭ ىقپال ەتپەك.
دەمەك ادام كاپيتالىن دامىتۋ باعدارلاماسىن جاساقتاۋ، بۇل رەتتە اۋىل-ايماقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن كوتەرىپ، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جەكەلەگەن اكتسيالارمەن جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك اشۋ اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرادى.
ءبىراق ءبىز ەلىمىزدەگى 7000 نان اسا اۋىل مەن سول جەرلەردە تۇراتىن ەل حالقىنىڭ 45 پايىزى ەكونوميكانىڭ دامۋىنان قالىپ كەلەدى. سوندىقتان مەدياتەحاۋىل دەڭگەيىنە جەتۋ ءۇشىن الدىمەن اۋىلدىڭ كاسىپكەرلىك، اكتسيونەردىك قابىلەتىن ارتتىرعان ءجون.
تۇراقتاندىرۋ قورلارى قاجەت...
ابزالىندا ءبىر عانا سالانىڭ تۇراقتى دامۋىنا قاراپ، ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن انىقتاۋعا استە بولمايدى. مىسالى، بۇگىندە قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 10 پايىزعا ارتىپ كەلەدى. ءبىراق بۇل ەلدىڭ ابسوليۋتتى دامۋىنىڭ كورسەتكىشى ەمەس.
بۇل رەتتە ەكونوميست-ساراپشى توعجان شاياحمەتوۆا:
- ەلدىڭ جان-جاقتى دامۋىندا ءوندىرىستىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. قوعام تۇراقتى دامۋى ءۇشىن، باسەكەگە قابىلەتتى بولۋى ءۇشىن ادام كاپيتالىنىڭ رولى 60 پايىزدان جوعارى بولۋى قاجەت. سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا، رەسەيدە ادام كاپيتالى 11 پايىز ەكەن.
بىزدە ناقتى دەرەكتەر جوق. دامىعان ەلدەردە ادام كاپيتالى 54 پايىزعا دەيىن جەتەدى. بىزگە بولاشاقتا ادام كاپيتالىن كەم دەگەندە 6 ەسەگە كوبەيتۋ كەرەك. قازىر ءبىزدىڭ ادام كاپيتالىمىز 8 بولسا، قالعان كاپيتالىمىزدىڭ 90 پايىزى شيكىزاتتىڭ ەنشىسىندە. شيكىزاتتى قوسپاعاندا، سوڭعى 3 جىلدا ءوندىرىپ، ەكسپورتقا شىعارعان تاۋاردىڭ ۇلەسى 14 پايىزدان 10 پايىزعا تومەندەدى.
مۇناي ءوندىرۋ سالاسىنا كەلسەك، بۇل - حالىققا ەمەس، وليگارحتارعا قىزمەت ەتەتىن سالا. بۇعان الەمدىك تاجىريبە ناقتى مىسال بولا الادى. جىلىنا 400 ميلليون توننا مۇنايدى ەكسپورتقا شىعارىپ ساتاتىن بىرىككەن اراب امىرلىگىندە حالىقتىڭ 70 پايىزى ساۋاتسىز. سوندىقتان تەك قانا مۇناي شيكىزاتى ارقىلى دامي المايمىز. ەلدە بارلىق سالا جان-جاقتى دامۋى كەرەك. قازىر وپەك-كە مۇشە نيگەريا، ۆەنەسۋەلا سياقتى ەلدەردىڭ بارلىعىنىڭ دا دامۋى كەنجەلەپ قالعان. مۇنايدى ءتيىمدى پايدالانىپ وتىرعان بىردەن-ءبىر ەل - نورۆەگيا عانا. بۇل ەلدە ءار ادام ءۇشىن تۇراقتاندىرۋ قورلارى جاسالعان. سوندىقتان بولاشاقتا ادام كاپيتالىن دامىتۋ ءۇشىن ءار ادامعا تۇراقتاندىرۋ قورلارىن قۇرۋ جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ءتۇيىنى بولماق.
اۆتور: قارلىعاش زارىققان قىزى
