اداحان مادۋماروۆ: تۇركى حالقى ساياسي وداققا بىرىگۋى قاجەت
سەبەبى، كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ بۇل يدەياعا سەنۋشىلەر جانە سوعان كۇش سالۋشىلار كوبەيە ءتۇستى.
قايتا تۇلەپ، تۇركى حالقىنىڭ رۋحى مەن تاريحىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن، ورتاق بولمىسىن تانۋ ءۇشىن بىرلىك كەرەك. وسى اپتانىڭ باسىندا استانادا تۇڭعىش رەت اتالىپ وتكەن «تۇركى جازۋى كۇنى» فورۋمى وسىنداي بىرلىككە ۇيىتقى بولعان شارالاردىڭ ءبىرى ەدى. ءبىز وسى جينالىسقا قاتىسقان قىرعىز باۋىرىمىز، تۇركى كەڭەسى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى اداحان مادۋماروۆتان سۇحبات العان ەدىك.
- بۇكىل تۇركى جۇرتىنا ورتاق مەرەكە رەتىندە «تۇركى جازۋى كۇنى» تۇڭعىش رەت اتالىپ وتۋدە. بۇل شارانىڭ تۇركى حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنا قوسار ۇلەسى قانداي؟
- «تۇركى جازۋى كۇنى» الدىمەن ءبىزدىڭ تۇركى حالقىنىڭ جازۋ تاريحىن زەردەلەۋگە ىقپالى مول. ءبىزدىڭ جازۋىمىز قاشان، قايدا، قالاي پايدا بولدى دەگەن ماسەلە زەردەلەنەدى. ەگەر جازۋىمىزدىڭ ءمانى مەن سىرىن تولىق زەرتتەي بىلسەك، كەلەسى ساتىعا قادام باسامىز. سول كەزدە تۇرىك دەپ كىمدەردى اتاعان، ولاردىڭ ءومىرى، شارۋاشىلىعى، داستۇرلەرى، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى قالاي بولدى دەگەن تاريحي تاقىرىپتار سول جازۋ ارقىلى بىزگە سىرىن اشادى.
مىنە، وسى سۇراقتارعا جاۋاپ تاپقان سوڭ تۇركى جۇرتىنا ورتاق تاريح جازۋعا مۇمكىندىك تۋىلادى. بۇگىنگى كۇنى بۇل جۇمىس ءبىر جۇيەگە كەلگەن جوق. قازاق، قىرعىز، تاتار، باشقۇرت، تۇرىك ت. ب حالىقتاردىڭ ءبارى ءوز الدىنا تاريحىن جازۋدا. بۇل بەينەلەپ ايتساق، ءبۇتىن دەنەنى بولشەكتەپ تاستاۋمەن بىردەي.
سوندىقتان، ءبارىمىز بىرىگە وتىرىپ، ورتاق تاريحىمىزدى جازۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، «ءبىزدىڭ 1924-جىلعا دەيىنگى تاريحىمىز قايدا، كىم بولدىق، تۇركى بالاسى قايدا ءجۇردى، ورتاق نە بار؟» دەگەن سۇراققا ءوز الدىنا جاۋاپ كەرەك. «قىرعىز بەن قازاق كوشپەندىلەرىنىڭ مىڭ جىلدىق تاريحى بار» دەپ كەۋدە قاعامىز، ولاي بولسا ءبىز بۇگىنگە نە قالدىردىق، وتكەنىمىزدى تاني الىپ ءجۇرمىز بە؟ بۇل ساۋالداردىڭ دا جاۋابىن بىرلىكتە ىزدەۋگە ءتيىسپىز. ەگەر ءبىز كەشەگىمىزدى بىلمەيتىن حالىق بولساق، شىڭعىس ايتماتوۆ اعامىز ايتقانداي «ماڭگۇرت» بولامىز.
- بۇگىندە تۇركى حالقىنىڭ كەيبىرەۋى ءتىلماشسىز سويلەسە المايتىن جاعدايدا، جازۋلارى دا ءار ءتۇرلى. بولاشاقتا ورتاق ءتىل مەن جازۋ قولدانۋ ماسەلەسى العا قويىلا ما؟
- ورتاق جازۋ، ورتاق ءتىل دەگەن ماسەلە بولمايدى. ءار حالىق ءوز بولمىسىمەن، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمەن، تىلىمەن، داستۇرىمەن قالعانى دۇرىس. قازاق قازاق كۇيىندە، قىرعىز قىرعىز كۇيىندە دەگەندەي. قازاق پەن قىرعىزعا اۋدارماشى كەرەك جوق. ءبىراق، سوڭعى كەزدە «ەگەمەن ەلمىز، ءوزىمىز ەرەكشە بولامىز» دەگەن ويمەن اركىم ءوزى ءبىلىپ جاڭادان ءسوز جاساۋ، ءسوز ەندىرۋ بەلەڭ الدى. ماسەلەن مەن كەزىندە قازاق باۋىرلارىمىز «جيھاز» دەگەن پارسىنىڭ ءسوزىن كىرگىزگەندە تاڭعالدىم. ونىڭ ورنىنا قىرعىز بەن قازاققا ورتاق «ەمەرەك» دەگەن ءسوزدى نەگە قولدانبايمىز؟
بۇلاي ءبىر-بىرىمىزگە ۇقسامايتىن، وزگەشە ءسوز جاسايمىز دەگەن باعىتتى ۇستانۋعا بولمايدى. بۇنىڭ دا ءوز شەگى بار. «ءبىز دە ەرەكشە بولامىز» دەپ ءوز بەتىنشە ءسوز جاسايتىن قىرعىز ازاماتتارى دا بار. بۇنىڭ قاجەتى بار ما؟ ارينە، جوق. جاڭا ءسوز جاساۋدا وتە اباي بولعان ءجون. قازاقتاردىڭ تەرمينولوگيالىق كوميسسياسى كىرگىزگەن كەيبىر سوزدەردى قازاق ازاماتتارىنىڭ وزدەرى تۇسىنبەي قالدى. ماسەلەن، «ماناس» داستانىنىڭ ىشىندەگى 40 پايىز سوزدەردى بۇگىنگى قىرعىز جاستارى تۇسىنبەيدى. جاڭا تەرميندەر، سوزدەر كىرىپ جاتىر. ءبىز نەگە سول داستانداعى ەسكى سوزدەردى، ءوز اتا-بابالارىمىز قولدانعان ۇعىمداردى پايداعا اسىرمايمىز؟
- تۇرىك تىلدەرىنىڭ ورتاق تەرمينولوگيالىق سوزدىگىن شىعارسا ۇتىمدى بولار ەدى...
- بارەكەلدى، مىنە وسىنداي بىرلىككە ۇيىستىراتىن ىستەرگە ءمان بەرۋىمىز كەرەك.
- تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ دەنى لاتىن ءالىپبيىن پايدالانىپ وتىر، تەك قازاقستان مەن قىرعىزستان عانا قالدى، بۇل تۋرالى ويىڭىز قالاي؟
- قىرعىزستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە وتە قويايىق دەگەن ويى جوق. ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىمدى ايتسام، لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ىسىنە ساياسي شەشىممەنەن بارماۋ كەرەك. ول اسىقپاي جاسايتىن دۇنيە. سەبەبى، ءبىزدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن جازىلعان كىتاپتارىمىزدىڭ ءبارى كيريلل ارپىندە. ونىڭ ءبارىن ءبىر ۋاقىتتا قايتا لاتىنشاعا اۋدارۋ مۇمكىن ەمەس جانە اۋدارعان كۇندە دە لاتىن ءالىپبيىن تانىمايتىن بۋىندى قايدا قويامىز. سوندىقتان بۇل ءالى تارازىلاپ، ۋاقىتى جەتكەندە باراتىن قادام.
- قىتايدا تۇراتىن اتاقتى ماناسشى ءجۇسىپ مامايمەن بايلانىستارىڭىز قالاي؟
- ول كىسىمەن قارىم-قاتىناسىمىز ۇزىلگەن ەمەس. قىرعىزستاندا وتكەن تاريحي، مادەني شارالارعا اتاقتى ماناسشى ءجيى كەلىپ قاتىسىپ، قوناق بولىپ ءجۇردى. ءبىراق، قازىر ول كىسى توقساننان استى، ءجۇرىپ-تۇرۋى قيىنداپ قالدى. سول سەبەپتى بىزدەن قىتايعا دەلەگاتسيا بارعان كەزدەردە ول كىسىگە سالەم بەرىپ، تىلەگى، سۇراۋى بولسا ورىنداپ تۇرامىز.
- بۇگىندە مادەني، رۋحاني تۇرعىداعى بىرلىككە ۇمتىلعان تۇركى حالىقتارى بولاشاقتا ساياسي وداق اياسىنا توپتاسا الا ما؟
- ساياسي وداق قۇرۋعا بارۋىمىز قاجەت. بىزدە قازىر 20 دان استام ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بىرلىگى، ىنتىماقتاستىعى بار. وسىلاردىڭ ورتاق جۇمىس جۇرگىزۋ ءىسىن تۇركى اكادەمياسىنا بەرۋ كەرەك. تۇركى اكادەمياسى كوورديناتور رولىن اتقارىپ، سولاردىڭ جۇمىسىن جۇيەلەۋى ءتيىس. ويتپەگەندە اكادەمياداعى از ساندى ماماندارمەن ۇلكەن جۇمىستى اتقارۋ وڭاي بولمايدى.
عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن ينستيتۋتتار كەرەك. ال ونى تۇركى ەلدەرىندەگى ۋنيۆەرسيتەتتەر اتقارادى. سونىڭ ارقاسىندا بارىمىزگە ورتاق دۇنيەلەردى تاۋىپ، بۇكىل تۇركى بالاسى ءۇشىن قىزمەت ەتتىرە الامىز.
- تۇركى اكادەمياسىنىڭ قازىرگى جۇمىسى تۋرالى ويىڭىز قالاي؟
- دارقان قۋاندىق ۇلى ءقىرىرالى بۇل ۇجىمنىڭ باسشىلىعىنا جاقىندا كەلدى. ءبىز ەكەۋمىز ارىپتەسپىز، ستامبۇلدا بىرگە جۇمىس ىستەدىك. جاڭاشا ويلايتىن، بويىندا ەرىك-جىگەرى بار جاس عالىم. الدا ءالى كوپتەگەن يگى باستامالاردان ءۇمىت ەتەمىن. كەلگەنىنە ۇزاق بولماسا دا وسىنداي ۇلكەن باسقوسۋ ۇيىمداستىرىپ جاتىر، بۇيىرتسا بۇدان دا ۇلكەن، تۇركى حالقىنا يگىلىكتى ىستەر جاسايدى دەپ سەنەمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان مۇرات الماسبەك ۇلى
