اقىتبەك شەريزات ۇلى: «سەن قازاق» سايتى ميلليون قانداستىڭ اتامەكەنگە دەگەن ىنتىزارلىعىنىڭ كۋاگەرى

استانا. قازاقپارات - مەديا نارىقتاعى ينتەرنەت رەسۋرستارىنىڭ قىتايداعى دامۋى سوڭعى جىلدارى قارقىن الا باستادى.
None
None

سونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلدى سايتتار دا ءوز الىنشە ءوسىپ، وركەندەپ كەلەدى.


قازاقتار ءجيى شوعىرلانعان شىڭجاڭ ولكەسىندە ءتۇرلى مازمۇنداعى قازاق ءتىلدى كونتەنتتەردىڭ عالامتور كەڭىستىگىندە بەلسەندى جۇمىس ىستەۋى وسىعان دالەل بولسا كەرەك. توماعا-تۇيىق سوتسياليستىك رەجيمنىڭ قاتاڭ سۇزگىسىنەن (اقپاراتتى فيلترلەۋ) قورىقپاي، سايت بەتتەرىندە ۇلت جايلى ۇلاعاتتى وي ءبىلدىرىپ، قازاق ءتىلدى جاڭا مەديانىڭ دامۋىنا تيتتەي بولسا دا ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان جاستار قانشاما؟

ەكى ميلليونعا جۋىق قاراكوز قانداستار تۇراتىن ولكە عالامتوردا قازاق ءتىلدى اقپارات تاراتۋ جاعىنان قازاقستاننان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا تۇر. ۇلتىمىزدىڭ ءتىلى، مادەنيەتى، ادەبيەتى، تاريحى تۋرالى مازمۇندى ماتەريالدارمەن عالامتوردى تولتىرىپ كەلە جاتقان ونداعى از قازاقتىڭ ەڭبەگى ارينە ماقتاۋعا تۇرارلىق جايت.

مىنە سولاردىڭ ىشىندە، بۇگىندە 100 مىڭنان استام قولدانۋشىسى بار «سەن قازاق» سايتى شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ ورتاق قاۋىمداستىعىنا اينالىپ، ءوزارا پىكىرلەسەتىن، وي بولىسەتىن رۋحاني الاڭىنا اينالعان. مىنە، وسىنداي ديسكۋسسيالىق مىنبەر قالىپتاستىرىپ، قازنەتتىڭ دامۋىنا تارىداي بولسا دا قولعابىس ەتىپ، ءوز الىنشە ىزدەنىپ جۇرگەن «سەن قازاق» سايتىنىڭ جەتەكشىسى اقىتبەك شەريزات ۇلىمەن از-كەم سۇحباتتاسقان ەدىك.

- اقىتبەك اعا، جالپى قىتايداعى سايتتاردىڭ دامۋ قارقىنى قالاي؟ ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلدى سايت قاشان اشىلدى؟ «سەن قازاق» سەكىلدى ادەبي-مادەني تانىمدىق پورتال اشۋ ويىڭىزعا قالاي كەلدى؟

- جالپى، قىتاي ەلىندە قىتاي ءتىلدى سايتتاردىڭ دامۋى قارقىندى. بۇل ارينە، قولدانۋشىلارىنىڭ كوپتىگىنەن دەپ ەسەپتەر ەدىم. دەگەنمەن ولاردىڭ ءوزى دە ەۋروپالىق، امەريكالىق وزىق ۇلگىلەردى كوشىرىپ، ءوز تىلدەرىنە يكەمدەۋدە. سوڭعى جىلدارى وندا ينتەرنەت دۇكەن قىزمەت كورسەتۋى جاقسى دامىپ كەلەدى.

«tao bao.com» ينتەرنەت دۇكەنى ميللياردتان استام حالىقتىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋدا. وندا 2 ميليونعا جۋىق قازاق تۇرادى. ولار دا ءبىلىمىن قىتاي تىلىندە جەتىلدىرۋدە. ال، مۇنان ءبىراز جىل بۇرىن ءوز تىلىمىزدە حابار تاراتاتىن سايت جوقتىڭ قاسى ەدى. سوندىقتان، ونداعى ۇلتىمىزدىڭ تانىمىن، مادەنيەتىن كوتەرەتىن ورتا قاجەت بولدى.

اقىلداسا كەلە، مۇمكىندىگىمىزگە لايىقتاپ، ءبىز دە قازاقتارعا ارنالعان سايت اشۋدى قولعا الدىق. بۇل سايتتى العاشىندا «قىتاي قازاقتارىنىڭ سۇحباتى» دەپ قۇردىك. قىتاي وكىمەتىنىڭ «سىرتقا قاراتا ەسىكتى ايقارا اشۋ» جولداۋى اياسىندا، وندا ەلەۋلى جاڭا تەحنولوگيالىق توڭكەرىس بولدى. ناتيجەسىندە، 1998 - جىلى قىتايدا ەڭ العاشقى قازاق تىلىندەگى «ayil.net» دەگەن سايت اشىلعان بولاتىن. سودان كەيىن «پاراسات»، «مەرەكە» سەكىلدى سايتتار بىرىنەن كەيىن ءبىرى پايدا بولا باستادى. ال، «سەن قازاق» سايتى بولسا 2005 - جىلى اشىلىپ، جۇمىس ىستەپ كەلەدى. بۇگىندە، وقىرمانى كوپ قازاق ءتىلدى سايتتاردىڭ ءبىرى دەپ ايتا الامىن.

ءوز ويىمشا، ينتەرنەت سايتى - وقىرمان كەلىپ وقىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە ونىڭ دامۋىنا ۇلەس قوساتىن، پىكىر قالدىراتىن، مازمۇنىن تولىقتىراتىن ورىن بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

وسى سايت بۇگىندە قىتايداعى قازاق جاستارىنىڭ ءوزارا باس قوساتىن ورتاسىنا اينالعانداي. ءتىپتى، ءوز ەركىمەن ماقالا جازىپ، تولىقتىرىپ وتىراتىن جاستار كوبەيۋدە. ماسەلەن، ءتىپتى ەرنەست حەمۋنگۋەيدىڭ «شال مەن تەڭىز» ، گابريەل گارسيا ماركەستىڭ ء«جۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» ، كافكانىڭ شىعارمالارىن وزدەرى كومپيۋتەرگە تەرىپ، سايتقا جۇكتەگەن وقىرماندارىمىز دا بار. سول ارقىلى ءبىز وقىرمانداردىڭ پىكىرىنە، كوزقاراسىنا، كوڭىل كۇيىنە ەرىك بەرىپ وتىردىق. ءار قوعامدا ادام تەپە-تەڭدىگى ءارتۇرلى. ال، ينتەرنەتتە بارلىق ادام تەڭ دارەجەدە. ارينە، بىلاپىت سوزدەر مەن ويلاردى قوسپاعاندا ول جەردە اركىم ءوزىنىڭ ويىن، جەكە كوزقاراسىن بىلدىرە الاتىنى بەلگىلى. ەندىگى ماسەلە سايتتىڭ تەحنيكالىق جاعىن شەشۋ بولدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ءبىز الاش ارىسى، ۇلت زيالىسى، بەلگىلى عالىم احمەت بايتۇرسىن ۇلى قۇراستىرعان وڭنان سولعا قاراي تاڭبالاناتىن توتە جازۋدى قولدانامىز. كودتار قولدانىلمايتىن اراب الىپپەسى نەگىزىندە قۇراستىرىلعان توتە جازۋدى كومپيۋتەر تىلىنە ەنگىزىپ، ىڭعايلاپ، باعدارلامالاپ الدىق. ءسويتىپ بۇل ماسەلە دە وڭدى شەشىمىن تاپتى. ەندىگى ماسەلە، سايتتىڭ اتاۋى قالاي بولماق؟ كوزگە ۇرىپ تۇراتىنداي، وقىرماندى قىزىقتىراتىنداي ەتىپ، ۇلتىمىزدىڭ اتىمەن «سەن قازاق» دەپ اتادىق ءارى سايت بەتىنە «سەن قازاقسىڭ، سانالىسىڭ، سابىرلىسىڭ، ازاتسىڭ» دەگەن ءسوزدى ۇران ەتىپ الدىق. قازاق دەگەن كىم؟ ول سانالى، سابىرلى ءارى ازات تۇلعا. وسىنداي ۇراندى باننەرلەرگە جازىپ، ءىلىپ تاستادىق. قازىرگى تاڭدا سايت ءبىر ميلليونعا جۋىق كونتەنتپەن تولىققان، تۇراقتى تىركەلگەن 36 مىڭ قولدانۋشىسى بار.

- «قىتاي ەلىندە «ءسوز بوستاندىعى» جايلى اۋىز اشۋعا بولمايدى. ول قاعيدا اتىمەن ساقتالماعان»، - دەپ باتىس بيلىگى شۋلاۋدا. بۇل قانشالىقتى شىندىق؟ ال، ەركىن سويلەپ، ۇلت ءۇشىن يگى باستامانى قولعا الىپ جۇرگەن قازاق جاستارىنا قىتاي بيلىگى قىسىم جاساعان جوق پا؟ ءوز سايتتارىڭىزدا سىن ماقالالار جارىق كورە مە؟

- «اۋرۋىڭدى جاسىرعانىڭمەن، ءولىمىڭ اشكەرە»، - دەگەن ناقىل ءسوز بار. شىندىعىن ايتار بولساق، مۇنىڭ جوعارىداعى شۋلارعا جاقىندىعىن جوققا شىعارا المايمىن. ءداستۇرلى ب ا ق-تا اقپارات بەرۋ قيىن. ءبىر ماقالانىڭ گازەت بەتىنە شىعۋى ءۇشىن اۋەلى ءوز ۇلتىنىڭ تىلىندە جازىلىپ، كەيىننەن قىتاي تىلىنە اۋدارىلادى.

سوسىن ونىڭ ساياسي استارى، مەملەكەتتىك جۇيەگە قارسى ەمەستىگى راستالعاننان سوڭ عانا جارىققا شىعادى. بۇگىندە ءداستۇرلى اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىندا بىردەن قىتاي ۇلتىنان باسشى تاعايىندالاتىن بولعان.

كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ قالاي ەكەندىگىن سوتسياليستىك رەجيمدە بولعان ەلدەردىڭ بارلىعى تۇسىنەدى. كوبىنەسە وسى جۇيەنىڭ جۇمىسىن ماقتاۋ، ماداقتاۋ. ايتسە دە، ەكونوميكانىڭ دامۋى وتە قارقىندى. بۇعان سەبەپ - باسەكەلەستىك. ءسىز ءبىر كۇن ەڭبەكتەنبەسەڭىز، تابىسىڭىز كەميدى.

ءسىزدىڭ ورنىڭىزدى وزگەلەر باسادى. سوندىقتان بولار، اعارىپ تاڭ اتقاننان، قىزارىپ كەش باتقانشا ءبىزدىڭ كورەتىنىمىز قىزۋ ەڭبەك، قايناعان ساۋدا. ال، سايتتار مەن پورتالداردا، ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەردە اناۋ ايتقانداي قاتاڭ شەكتەۋ كوپ ەمەس.

كەيبىر نارسەلەرگە كەلگەندە قىسىم بولاتىنى شىندىق. تەلەفونمەن قورقىتىپ دەگەندەي. ول جاقتا دا بيلىك تاراپىنان ينتەرنەت ارنايى باقىلاۋعا الىنعان. كەڭەستىك كەزەڭنەن مۇرا بولىپ قالعان ءۇش ءارىپ «ك ن ب» وندا دا جۇمىس ىستەيدى. اتاۋى ازداپ وزگەرگەن «اماندىق قورعاۋ كوميتەتى». مىنە وسىلار، ارتىق كەتىپ بارا جاتساڭ ەسكەرتۋ جاسايدى. مەن قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا ورنالاسقان ءۇرىمجى دەگەن ۇلكەن قالاسىندا تۇرامىن.

جالپى، ول جاقتا قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعى دەگەن ۇعىم بار. ياعني ادامدا «باقىتتىلىق» سەزىمى بولۋ كەرەك. ەگەر ول سەزىم جاقسى بولسا، وندا قوعام دا جاراسىمدى بولماق. ءبىزدىڭ قازاق جاستارى سول «باقىتتىلىق» سەزىمىن قايدان تابادى؟

ول ءۇشىن ادامنىڭ ىشكى رۋحاني بايلىعى كەمەلدەنۋ كەرەك. ول كەمەلدەنۋدى قايدان ىزدەيدى؟ ۇلتتىق تەاترىمىز، كينوتەاترىمىز، ۇلتتىق كىتاپحانامىز جوق جەردە ءبىز كەمەلدەنۋدى قايدان تابامىز. مىنە، ماسەلە وسىندا. بۇگىندە، اعا بۋىن ايتىپ جۇرگەندەي جاستار وقىماي، كورمەي، جازباي كەتكەن جوق. ءبىز جاڭا تەحنولوگيالار عاسىرىنا قادام باستىق. كوشتەن قالماۋ ءۇشىن جاستار سول سالاعا اتباسىن بۇرۋى كەرەك.

سوندىقتان عالامتورعا تاۋەلدىلىكتى «توپاستىق»، «رۋحاني السىرەۋ» دەگەن ۇستانىمدارمەن ءۇزىلدى-كەسىلدى كەلىسە المايمىن. مەن «سەن قازاق» سايتىنا كىرىپ، «اباي» مەن «اباي جولى»، «كوشپەندىلەر» رومانىن، مۇقاعالي، جۇمەكەن، تولەگەننىڭ جىرىن وقىپ، «قىز جىبەك»، «اتاماننىڭ اقىرى» ، «شال» ءفيلمىن كورە الامىن. ءشامشىنىڭ اندەرىن، نۇرعيسانىڭ كۇيلەرىن تىڭدايمىن. ياعني مەن شەتتە ءجۇرىپ جالعىزسىراۋدان، جابىرقاۋدان قۇتىلدىم. نەمەسە سايتتا وتىرىپ، اتامەكەندەگى ءبىر قاراكوزبەن تانىسىپ، پىكىرلەسىپ، دوستاسۋىم مۇمكىن. بۇل ماعان باقىتتىلىق سەزىمىن سىيلايدى.

دەمەك، مەن قىتاي بيلىگى ايتىپ جۇرگەن جاراسىمدى قوعامعا ۇلەس قوسىپ جاتىرمىن. مەن قىتاي بيلىگىنە وسىلاي دەپ ايتا الامىن. ءبىز باسىبايلى فەودالدىق نەمەسە قۇلدىق قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوقپىز. XXI عاسىر - ەركىن ويلاردىڭ اشىق الاڭعا شىعىپ، ءوز تاۋەلسىزدىگىن تاباتىن كەزەڭ. مۇندا سىننىڭ ءومىر سۇرمەۋى مۇمكىن ەمەس. سول سەكىلدى، عالامتور بەتىندە سىن ماقالالار بار. ءبىزدىڭ «سەن قازاق» سايتىنىڭ فورماسى سۇحبات بولعاندىقتان، ەركىن ويلى وقىرمان ءوز ۇستانىمىمەن جازادى. ءبىز وعان «سەن بۇلاي جازبا» دەپ ايتا المايمىز. دەگەنمەن سىن ماقالالاردى كوبىنەسە ساياسي دۇنيەلەرگە، بيلىككە قاتىستى تۇستارىنىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ، «سىپايى» ەتىپ جەتكىزۋگە تىرىسامىز. ءبىر سوزبەن، سىن ماقالا ءبىزدىڭ سايتتا بار.

- تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «الەمدە قازاقتىڭ ءبىر عانا تاريحي وتانى بار. ول - تاۋەلسىز قازاقستان»، - دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزىن بىلمەيتىن قازاق جوق شىعار. شەتتە ءجۇرىپ اتامەكەننىڭ ءاربىر جاڭالىعىن ەڭ ءبىرىنشى عالامتور ارقىلى وقىپ بىلە الاسىزدار. ەلدەن جەتكەن ساعىنىش سالەمىن، كوك ساندىقتان كورىپ، ساعىنىشتارىڭىزدى باساتىندارىڭىزدى ەستىپ ءجۇرمىز. ەندەشە، سىزدەرگە ساپالى اقپار تاراتاتىن قازنەتتىڭ دامۋىنا دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟ ونداعى جاڭامەديانىڭ دەڭگەيىنە نە دەيسىز؟

- قازاقستاندا ينتەرنەت رەسۋرستارى سوڭعى جىلدارى جاقسى دامىپ كەلەدى. جالپى، قازاق سايتتارىنىڭ دامۋى دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە، وعان سۇرانىستىڭ جوقتىعىن دا ايتا كەتۋ كەرەك. ەلدە ءالى دە بولسا، ورىس ءتىلدى اۋديتوريانىڭ مونوپولياسى ۇستەمدىك قۇرۋدا. مۇنىڭ تاعى ءبىر ۇشى مەملەكەتتىك تىلگە كەلىپ تىرەلەدى. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ پايىزدىق ءوسىمىنىڭ كورسەتكىشى 75 پايىزدان اسقاندا، حالىقارالىق زاڭ فورمالارىنا ساي ەلدەگى رەسمي ءتىل - ورىس ءتىلى الىنىپ تاستالادى ەكەن.

ال قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى ءالى ول كورسەتكىشكە جەتە قويعان جوق. قۇدايعا شۇكىر، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنىڭ 21  جىلىن ارتتا قالدىردىق. ۇلتىمىزدىڭ تابيعي ءوسىمى جامان ەمەس. ول جوسپاردى دا باعىندىرامىز. مىنە، وسى ادام كاپيتالى فاكتورى قازنەتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋدە. نەگە قىتايلار سەكىلدى عالامتوردا ءوز الەۋمەتتىك جەلىمىز، ءوز ىزدەۋ جۇيەمىز جوق؟

ال، كورشى رەسەيدى الساق، ولاردىڭ حالىق سانىنىڭ كوپتىگى، ونىڭ سىرتىندا بۇل ءتىلدى پايدالاناتىن ورتا ازيانىڭ بىرنەشە ەلدەرىن قوسقاندا الىپ داراق بولىپ تۇر. مىسالى، mail.ru, vk.com، درۋگۆوكرۋگ، ودناكلاسنيك-تىڭ شىرماۋىندا قانشاما قازاق ءجۇر. ەلدە ءالى دە بولسا ورىس تىلىنە دەگەن تاۋەلدىلىك باسىم. ەكىنشىدەن، سۇرانىستىڭ ازدىعى.

ەگەر ءسىز مىقتى سايت اشىپ، وعان ەشكىم كىرمەسە، الەۋمەتتىك جەلى جاساپ، وعان ەشكىم تىركەلمەسە، ول بەينە «سۇلۋ قىز بولدى، ونى جىگىت المادى» دەگەنمەن بىردەي عوي. ەستۋىمشە، قازاقستاندا ينتەرنەتتى مۇلدەم قارامايتىن دا ادامدار بار ەكەن. شالعاي اۋىلداردا ءالى دە بولسا ينفراقۇرىلىم تولىق دامىماعاندىقتان دايىن اۋديتوريانى ءوز قاجەتتىلىگىمىزگە پايدالانا الماۋدامىز. ەندى وسى ماسەلەلەردى نازاردان تىس قالدىرماي، ءتيىستى شەشىلۋ جولدارىن قاراستىرعان ءجون سەكىلدى.

دەگەنمەن، ولاردىڭ ءبارىن بىردەي ينتەرنەتتىڭ الدىنا اكەلە المايسىڭ. سوندىقتان سۇرانىسقا ساي پورتال، سايتتار دا قارقىندى جۇمىس ىستەۋ كەرەك. بىزدەگى سايتتار سالالىق باعىتتا ءالى دە دامي الماي وتىرعان سىڭايلى. ءبىز ءارقاشان قازاقستانداعى جاعدايدى قالت جىبەرمەي قاراپ وتىرامىز.

ماسەلەن، تۆيتتەردە قازاق ارىپتەرى وقىلمايدى، جازىلمايدى. مۇندا ورىستىڭ ارىپتەرى باستى ورىندا تۇر. وسىنداي ماسەلەلەردە نە دە بولسا ءوزىمىزدىڭ وتاندىق ءونىم بولۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمىمىز بار. ءبىز جاقتا ەتىكشى مە، شاشتارازشى ما، ناۋبايحاناشى ما، ول قانشا جەردەن قىزمەت كورسەتسىن، ءبىر تيىن تابىس تۇسسە دە قازاقتىڭ قالتاسىنا ءتۇسسىن دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان.

بىلايشا ايتقاندا «ەۆرەيلىك ۇستانىم». سول ايتقانداي، ءوزىمىزدىڭ «تۆيتتەر، فەيسبۋك، يۋتۋب، سكايپ» سياقتى الەۋمەتتىك جەلىلەرىمىزدى جاساۋىمىز كەرەك. قازاق ەلىندە وسى باعىتتا بەلسەندى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. ءوزىم ەكىنشى مارتە قاتىسىپ وتىرعان الەمنىڭ ءار تۇپكىرىندە جۇرگەن قازاق ءتىلدى بلوگەرلەر، باعدارلاماشىلار، IT، جاڭا مەديا سالاسىنىڭ ماماندارىنىڭ باسىن قوساتىن بلوگ قۇرىلتاي جيىنىنا قاتىسۋ بارىسىندا كوزىم جەتتى. اسحات ەركىمباي، ارشات وراز سەكىلدى وزىق ويلى جىگىتتەردىڭ تالپىنىسىمەن ومىرگە كەلگەن جوبالاردىڭ كۋاگەرى بولدىم. ەندى ءبىراز جىلدا، وسى جىگىتتەردىڭ ءىزىن باسقان تالانتتى جاستار قازنەتتەگى جىرتىعىمىزدى جامايدى دەگەن سەنىمدەمىن.

- اتامەكەندەگى اسەرىڭىز قالاي؟ اتا-اجەلەرىڭىز اڭساپ جەتە الماعان كيەلى توپىراققا قادام باسقان ساتتە نەنى ويلادىڭىز؟ ەلىمىزدىڭ گۇلدەنىپ كوركەيۋى ءۇشىن شەتتە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ۇلتىمىزدىڭ جاس ماماندارى اۋاداي قاجەت. وسىنى ەسكەرگەن قازاق كوشىنىن اياق الىسى تۋرالى نە دەيسىز؟

- بۇل ساپارىمنان وزىمە كوپ ازىق الدىم. بارا سالا، كورگەندەرىمدى قانداستارىممەن ءبولىسۋ ءۇشىن، سايتىمىزدا جاريالايتىن بولامىن. مەن كەدەن بەكەتىنەن وتكەننەن باستاپ، قازاق دالاسىنىڭ كەڭدىگىنە، يگەرىلمەگەن جەرلەردىڭ كوپتىگىنە، القابىنىڭ شۇرايلىلىعىنا تاڭ قالدىم. ارينە، بۇل ۇلتىمىزدىڭ باسىنا بۇيىرعان باق. اق بىلەكتىڭ كۇشى، اق نايزانىڭ ۇشىمەن اتا-بابا جەرى ءۇشىن قاسىقتاي قانى، شىبىنداي جانى قالعانشا شايقاسقان، قان مايداندا، ەردىڭ باسىن جاستىق ەتكەن باھادۇرلەرىمىزدىڭ ارقاسىندا بىزگە جەتكەن دالا - قاسيەتتى قازاقيا ەدى.

ارينە، تەبىرەنەسىڭ، تولعاناسىڭ، ۇشاق تەرەزەسىنەن تۋ تومەنگە تويىمسىز قادالاسىڭ. الايدا، مەن وسىندا جۇرگەنىمدە جەرگىلىكتى تەلەارنانىڭ سايتىنان «شىمكەنتتە ورالماندار بۇيرەگىن ساتۋعا ءماجبۇر» دەگەن حاباردى كوزىم شالدى.

ۇنەمى قالتا تەلەفونىم ارقىلى ينتەرنەتتى قاراپ وتىرامىن عوي. سىزدەردى قايدام، مۇنداي حابارلار ءبىز جاقتا قاتتى اسەر ەتەدى. ورالماندار دەپ ولاردى ارتقا تارتىپ، ودان ساياسي ماسەلە كوتەرمەي-اق، قوعامدىق، الەۋمەتتىك ماسەلە رەتىندە كورسەتسە بولار ەدى دەپ توپشىلادىم. مۇنداي ۇردا-جىق حابارلارمەن اتتانداپ كەتۋدىڭ قاجەتى شامالى ەدى. وسىنداي وقيعالاردىڭ سالدارى شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا ايتارلىقتاي كەرى ىقپال ەتەرى انىق. ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، قازاق كوشىنىڭ كەرۋەنى توسىلىپ قالدى. وعان سەبەپ، قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ تىم قيىنداپ بارا جاتقاندىعىندا. ءتۇرلى قۇجاتتاردان باس اينالادى. ونىڭ سىرتىندا، الىپساتارلاردىڭ ارباۋىنا تۇسكەن اڭعال قانداستار، ازاماتتىق الماق تۇگىلى، قولىنداعىسىنان ايرىلىپ كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولعاندارى دا بار ەكەن.

وعان دالەل رەتىندە، كورشى موڭعوليادان، قىتايدان كەلگەن ءبىراز وتباسىنىڭ كەرى قايتقاندىعىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. مەن وسىناۋ كەڭ دالاعا قاراپ تۇرىپ، شەتەلدە وزگە ەلدىڭ تۋىنىڭ استىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جاس عالىمداردى، سپورتشىلاردى، ونەرلى جاستاردى وسى دالاعا قوجايىندىق ەتۋگە نەگە شاقىرماسقا دەگەن وي كەلدى. ءبىر شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ التاي، تارباعاتاي، ىلە ايماقتارىندا قانشاما قازاقتىڭ جاستارى اتامەكەنگە جەتۋدى اڭساپ ءجۇر. سولاردىڭ ىشىندە نەبىر فيزيك، حيميك، ماتەماتيك، فۋتبوليست جاستار جوق دەپ ايتا الاسىز با؟

ارينە، «ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى» دەگەندەي، وسىنداي شالاعاي، ساۋاتسىز اقپاراتتار قاراپايىم حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنە كەرى اسەر بەرەتىندىگىن ەستەن شىعارماعان ابزال. ماسەلەن، قازاقستاندا 120 ۇلت پەن ۇلىس تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرەدى ەمەس پە؟ ! ال ءبىز ەشقاشان دا ولارعا ات قويىپ، ايدار تاققان ەمەسپىز.

قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەر بولساق، باسقا ۇلتتار دا دەنە مۇشەسىن ساتىپ جاتقان بولار، ءبىراق ونداي جاعداي وتە از دەپ ويلايمىن. ءارى مۇنداي ساۋداعا قولدىڭ قىسقالىعىنان بارماسا، كىم ءوز ەتىنەن ەت كەسىپ بەرسىن؟

اقيقاتىن ايتار بولساق، وزگە ۇلتتاردىڭ جاعدايى جاسالعان. ولار ءزاۋلىم ۇيلەردە تۇرادى. كوگىلدىر وتىن ۇيلەرىنە تارتىلعاندىقتان، كومىر جاعىپ، كۇل شىعارمايدى. جاساعان ورتاسى، جاتقان جەرى تازا ءارى تاماشا. باستىسى ولار اتا زاڭمەن ەرەكشە قورعالادى. ال، بىزدە كەرىسىنشە، جالدامالى پاتەر، جالاڭ-اياق كەدەي. الگى قانداسىمىز جالقاۋلىقتىڭ سەبەبىنەن جان باعا الماي وسىنداي ارەكەتكە بارۋى مۇمكىن. ايتپەسە، شىمكەنت قالاسىندا جۇمىس جوق دەگەنگە كىم سەنەدى؟ ادام ءوسىمى بار جەردە بازار بولادى. ال بازار ەكونوميكاسى بار ورىندا جۇمىس تابىلارى انىق. وعان سەنىمدىمىن. سوندىقتان، ۇلت، ەل ماسەلەسى تۇرعىسىندا حابار تاراتۋدا جۋرناليستەر ءسال ويلانسا دەيمىن.

- الاشتىڭ ايماڭداي ۇلى ماعجان جۇمابايەۆ «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، مەن جاستارعا سەنەمىن»، - دەگەندەي، زامانىمىزدىڭ بولاشاق قۇرۋشىلارى، كوسەمدەرى، شەشەندەرى قازاق جاستارى تۋرالى قانداي وي ءتۇيدىڭىز؟

- ارينە، شەتتە جۇرسەك تە، الاش ارىستارىنىڭ جازعان جىر، ايتىلعان اڭگىمەسىن ءار كەز ەسىمىزدە ساقتاپ جۇرەمىز. سول ماعجان سەنگەن قازاق جاستارىن كەڭەس وكىمەتى قانشا جەردەن قىردىق-جويدىق، ورتەپ-قۇرتتىق دەگەنىمەن، ولاردىڭ رۋحىن تۇنشىقتىرا المادى. ارينە، «گەن» دەگەن ۇعىم بار. ءبىزدىڭ قازاق ونى قاراپايىم سوزبەن «قان» دەيدى. «قانىنا تارتپاسا قازاق بولىپ پا؟»، - دەگەن دە ءسوز بار.

ءبىزدىڭ بويىمىزداعى تۇركى، ساق، ۇيسىندەردەن جەتكەن قان ءالى بۇزىلا قويعان جوق. قازاقستانعا كەلگەن سايىن، كوشەدە كەتىپ بارا جاتىپ، قازاقتىڭ الپامساداي جىگىتىن، جامالى جاۋعان قارداي قىزدارىن كورىپ، ىشتەي قۋانامىن.

مۇنداعى قازاق جاستارىنىڭ بويىنداعى كەڭپەيىلدىلىك، شىنشىلدىق، بىلىمدىلىك، باتىلدىق سول قاسيەتتى قانىمەن كەلىپ جاتىر. قازاقتىڭ تەگى، قاسيەتى دە وسىندا. سونداي جاستاردى كورىپ، كوڭىلىم ءبىر مارقايىپ قالادى. مەن ءوزىم وزگە ۇلتتىڭ جاستارىمەن بىرگە وقىدىم. قىتاي جاستارىمەن قانشالىقتى ارالاسسام دا، مەن ءۇشىن ولار ءبارىبىر سۋىق.

ولاردىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن بىلە المايسىڭ. سەبەبى قانىمىز بولەك. قازاقستانمەن ارامىز جارىم عاسىرعا جۋىق ءبولىنىپ قالدى. بارىس-كەلىس ءۇزىلدى. ءوز وتانىمىزدان جىراقتا، نە بولىپ جاتقانىنان حابارسىز بولدىق. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا، ارامىز جاقىنداپ، ەكى مەملەكەت اراسىندا بارىس-كەلىس جاقسى كورىنىس تاپتى. ءبىز وعان شىن قۋانامىز. ءاردايىم ەكى مەملەكەتتىڭ اراسى جاقسى بولسا ەكەن دەپ تىلەپ وتىرامىز.

سەبەبى، ونداعى تۋعان جەرىن جاتقا تاستاپ، بابا دالاعا ساپار شەككەن ءاربىر وتباسىنىڭ جالعىزدارى، «قازاقستاندا وسەمىن، ونەمىن»، - دەپ كەلۋدە. ولاردىڭ ارتىندا تىلەۋىن تىلەگەن قارت انا، قادىرلى اكە قالدى. ەندەشە، تىنىشتىق بۇزىلماسىن. ءارقاشان «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» تىنىش زامان بولسىن.

- وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ءبىر گازەتتە «قۇستار قۇرلى بولمادىق پا؟»، - دەگەن ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن. سوندا جىل قۇستارى دا ءوز مەكەنىنە قايتادى. ءبىز دە جىلى مەكەنىمىزگە بەت الايىق دەگەن مازمۇنداعى ەسسە جاريالانعان ەدى. ءسىز دە قۇستار سەكىلدى اتاجۇرتقا قايتاتىن ويىڭىز بار ما؟

- «كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول»، - دەگەن اتالى ءسوزدى ايتقان سايىن ويىما سۇلتان بەيبارىس ورالا بەرەدى. قارتايعان شاعىندا قىپشاق دالاسىن ساعىنعان ەر وعلاننىڭ بەينەسى ءاردايىم سانامدا جاڭعىرىپ تۇرادى. تولەگەن ايبەرگەن دەگەن عاجاپ اقىننىڭ: «مەن سەنە المايمىن، قازاقستانعا سەنگەننىڭ، باسىنان بازار ۇشقانعا» دەگەن ولەڭى بار ەمەس پە. كەرەمەت كەلىستى جىر. كەيدە ويلايمىن، ءوزىم ءۇشىن بولماسا دا، باۋىر ەتىم، ۇرپاعىم ءۇشىن ءوز وتانىما قايتۋىم كەرەك دەپ. ولار دا ءوز وتانى بار ەكەنىن، ءتىلى، ءدىنى بارىن ۇمىتپاۋى ءتيىس. ءۇش جاستان اسقان بالاما قازاقستاننىڭ ءانۇرانىن جاتتاتتىم. وعان نە ءۇشىن ۇيرەتتىم؟ ويتكەنى، قانى قازاق، وتانى قازاقستان ەكەنىن ۇنەمى ساناسىنان شىعارماسا ەكەن دەيمىن.

- ۋاقىت ءبولىپ، اڭگىمەلەسكەنىڭىزگە كوپ راحمەت!

 اۆتور: نۇرشات توكەن

 «الاش ايناسى»

سوڭعى جاڭالىقتار