شاكەرىم قاجىمەن حات جازىسىپ تۇرىپتى
وسىعان وراي ءبىز ونىڭ ومىردەرەكتەرىن، ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن حالىققا جەتكىزۋدى ءجون كوردىك.
كەنجەتىلەۋ دولانبەك ۇلى 1904 - جىلى شىڭعىستاۋ تاۋىنىڭ بوكتەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1925 - جىلى ەرەسەكتەر مەكتەبىندە حات تانىپ، كەيىننەن سەمەيدەگى پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرىن دايارلايتىن كۋرستان ءبىلىم العان.
اباي اۋدانىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، ەلدە ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ءۇشىن كۇرەسىپ، وقىتۋشىلىق قىزمەت تە اتقارعان.
اتاپ ايتقاندا، ك. دولانبەك ۇلى ماشان اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى، مۇعالىم، اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ ينسپەكتورى، سوڭعى جىلدارى اۋداندىق زات دايىنداۋ مەكەمەسىندە قىزمەت ەتتى.
شاكەرىم قاجىمەن كەزدەسۋ ءۇشىن شاقپاقتاعى ساياتقوراعا بىرنەشە رەت بارىپتى
ول سوزگە شەشەن، بىلىكتى ەل اعاسى بولدى. ءوزىنىڭ ءومىر تاجىريبەسىمەن، قاريالاردان ەستىپ-كورگەن ۇلگىسىمەن ەلدى ىنتىماققا، بەرەكەگە، ەڭبەككە جۇمىلدىرىپ، حالقىنا سىيلى قاريا بولعان. كەنجەتىلەۋ دولانبەك ۇلى 1929-1930 - جىلدارى شاكەرىم قاجىمەن كەزدەسۋگە باقاناس-شاقپاقتاعى ساياتقوراعا بىرنەشە رەت بارعان ەكەن.
«اباي مۇراجايىنىڭ حابارشىسى» عىلىمي-تانىمدىق جۋرنالىنىڭ 2010 - جىلعى №1 (01) سانىنداعى «شاكەرىم - اقىلدى، ويشىل، فيلوسوف» دەگەن ماقالادا: «1926 - جىلى جەلتوقسان ايىندا سەمەيدىڭ گۋبەرنيالىق سوۆپارتكومىندا وقىپ ءجۇرىپ، جۇبايحان مەڭدىبايەۆ ەكەۋىمىز شاكەرىمگە حات جازدىق. كىشىلىك جۇزبەن سالەم بەرە، ەپتەگەن سۇراقتار قويدىق. سوندا بىزگە قايتارعان جاۋابى مىناۋ» - دەيدى 1931 - جىلدان س و ك پ مۇشەسى، قازىر قاراۋىل اۋىلىندا تۇراتىن كەنجەكەڭ.
«كەلەشەكتىڭ جاستارى، راقمەت جازعان حاتتارىڭا، سەندەر مىنانى ۇعىڭدار! ۇلى ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتىنە كوشىڭدەر. ورىس حالقىندا مىناداي ادامدار بولعان: يۋ. لەرمونتوۆ، ل. تولستوي، ا. پۋشكين. وسىلاردىڭ جازعان ەڭبەكتەرىن وقىپ، عىلىممەن شۇعىلدانىڭدار. سوندا سەندەر دۇنيە تانيسىڭدار. وزدەرىڭنىڭ قاتارىڭداعى جاستاردى دا وسىعان بەيىمدەپ، تارتا بىلىڭدەر. كەلەشەكتىڭ كىلتىن ۇستايتىن جاستار سەندەر بولاسىڭدار. مەنىڭ ازىرشە بەرەتىن اقىلىم وسى.
بۇل ك. دولانبەك ۇلىنا عانا ايتىلعان ءسوز ەمەس. شاكەرىمنىڭ كوپشىلىككە، ەرتەڭگى جاستارعا ايتقانى تالاسسىز. شاكەرىم ءوز ەڭبەكتەرىن تەك قانا ەلىنىڭ ومىرىنە سۇيەنە وتىرىپ جازعان» دەلىنگەن.
قاجىنىڭ بالاسى زيات پەن بەرلەشتىڭ قىتاي اسىپ كەتۋى ءۇشىن استارىنداعى اتتارىن (مىرزالىمەن بىرگە) بەرىپ، قورجىنعا ازىقتارىن سالىپ، استىرتىن شىعارىپ سالعان دا كەنجەتىلەۋ ەكەن.
كەنجەتىلەۋدىڭ مەديتسينا سالاسىنىڭ بىلگىرى، ۇزاق جىلدار وسى سالادا ەڭبەك ەتىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان ۇلى ايدار بىلاي دەپ تەبىرەنەدى: «1930-1932 - جىلدارى اكەم جەتىم بالالار ۇيىندە ديرەكتور بولىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە، قازاق جەرىنە اشارشىلىق كەلدى. اشارشىلىق جىلدارى جاسى 30 عا دا تولماعان اكەم حالىق قىرىلىپ، ونىڭ ۇستىنە اشتىقتان ءولىپ جاتقان بالالاردى ءوز كوزىمەن كورىپ، جانتۇرشىگەرلىك جاعدايدا الماتىعا، ورتالىق كوميتەتكە، گولوشەكينگە حات جازىپ: «سەنىڭ قولىڭ قويىلعان پارتيادا مەن بولمايمىن» دەپ پارتبيلەتىن حاتقا سالىپ جىبەرىپتى. حات سول ۋاقىتتا ورتالىق كوميتەتتە ىستەپ جۇرگەن مۇساتاي اقىنجانوۆتىڭ (اكەمنىڭ جاقىن تۋىسى) قولىنا تۇسەدى.
ول جەكە وتىرىپ، حاتتى وقىپ، شوشىپ كەتەدى دە، ونى تىعىپ قويادى. كوپ ۇزاماي گولوشەكين كەتىپ، اكەمنىڭ باعىنا قاراي ميرزويان كەلەدى. ارتىنان ميرزوياننىڭ قولى قويىلعان پارتبيلەتتى الادى.
1937-1938 - جىلدارى اكەمە «حالىق جاۋى» دەگەن جالا جابىلىپ، 58-باپپەن سەمەي تۇرمەسىنە قامالادى. ول تۇرمەدە ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلمەن بىرگە جاتقان كورىنەدى. ال شەشەم تۇرمەگە استىرتىن حات جىبەرىپ، تاماق اپارىپ، قالاعا ءجيى باراتىن. الماتىعا، ورتالىق كوميتەتكە تۇرمەدەن استىرتىن شىققان حاتتى پوشتا ارقىلى سالىپ جىبەرىپ وتىرادى. ءدام-تۇزى تاۋسىلماعان عوي، اكەم تۇرمەدەن بوساپ، تەك 1957 - جىلى اقتالىپ شىقتى.
ءبىزدىڭ ۇيگە اۋىل قاريالارى جينالىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن. ولاردىڭ ىشىندە ارقاش اتا (كاكىتاي تەگى) ، بەرلەش اقساقال (تاڭىربەردىنىڭ نەمەرەسى) ، ەرمۇسا جەزدەمىز (شەجىرەشى) بولاتىن. كەيىننەن ولارعا شاكەرىمنىڭ بالاسى احات قوسىلدى.
اكەم وسىنداي شىتىرمانداردا وڭاشا بولۋلارىن قالايتىن. اڭگىمە ارقاۋى الاش ازاماتتارى جانە شاكەرىم قاجىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن قولجازبالارى تۋرالى بولعان ەكەن.
احات اقساقال اكەسىنىڭ سۇيەگىن 1962 - جىلى كۇز ايىندا باقاناستاعى قۇرقۇدىقتان ارنايى چەمودانعا سالىپ، جالعىز ءوزى الىپ كەلەدى. كەلگەن ءتۇنى ارقاش اقساقالدىڭ ۇيىندە اكەم كەنجەتىلەۋ باستاعان ساناۋلى اقساقالدار شاكەرىمنىڭ جانازاسىن شىعارىپ، جيدەبايعا اپارىپ، جەرلەپ قايتقان.
كەيىننەن ويلايمىن، ۇلكەندەردىڭ بۇل استىرتىن جۇرىستەرى، قۇپيا اڭگىمەلەرى، ءىس-ارەكەتتەرى سول كەزدەگى زامانعا قاراي بولعان ەكەن عوي. اكەلەرىمىزدىڭ ويلارى تەك ارتىمىزدان كەلە جاتقان جاستارعا زيانىمىز، كەسەلىمىز تيمەسىن دەگەنى عوي. ويتكەنى، ول كەزدە شاكەرىم قاجىنىڭ اتىن اتاۋدىڭ ءوزى ۇرەي تۋدىراتىن. وسى ءجايتتاردىڭ ءمانىن كەيىن اكەم 1968 - جىلى ومىردەن وزعاندا عانا ءتۇسىنىپپىن».
مۇحتار اۋەزوۆ كەنجەتىلەۋدىڭ ات-ارباسىمەن ەل ارالايدى ەكەن
ايدار كەنجەتىلەۋ ۇلىنىڭ ايتقاندارى ونىڭ اكەسىنىڭ شاكەرىم قاجىمەن، ونىڭ ۇلى احاتپەن تىعىز بايلانىستا بولعانىن دالەلدەيدى.
مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن «اباي جولى» رومانىن جازۋ قامىمەن اباي ەلىن، تۋعان جەرىن ارالاعاندا ەلدەگى شەجىرەلى اقساقالداردان كوپ مالىمەت جيناپ، اسىرەسە، كەنجەتىلەۋ دولانبەك ۇلىنىڭ ات-ارباسىمەن ەلدى ءجيى ارالايتىن.
بۇل تۋرالى شەجىرەلى قارت بەكەن يسابايەۆ « ۇلىلار مەكەنى» كىتابىندا بىلاي دەيدى: «مۇحتار اۋەزوۆ، قايىم مۇحامەتحانوۆ جانە كەنجەتىلەۋ دولانبەك ۇلى، ءبارىمىز تىشقاننىڭ قاراسۋىنا كەلدىك. مۇقاڭ بىزدەرگە اتتاردى تۇساپ جىبەرۋدى تاپسىرىپ، ءوزى شەشىنە باستادى. ءبىز اتتاردى تۇساپ جىبەرگەنشە، شەشىنىپ سۋعا ءتۇستى دە كەتتى. ءبىز دە سۋعا تۇستىك. مۇقاڭ سۋدان بۇرىن شىعىپ، جەردەن بىردەڭەلەر الىپ ءجۇردى. سۋدان شىعىپ كيىنسەك مۇقاڭ ءتۇسى جىلىپ، كوڭىلدى كەزىندەگىدەي كوزىنەن نۇر توگىلىپ، تاس ۇستىندە وتىر ەكەن. ءبىز تەزدەتىپ كيىنىپ، قاسىنا كەلگەنىمىزدە: «سەندەر سۋعا قايماق جالاتا بىلەسىڭدەر مە؟» - دەپ كىشكەنە جۇقا قالاقتاستار بەردى. ماناعى قالاقتاستاردى سول ءۇشىن جيناعان ەكەن. مۇقاڭ: «بالا كەزىمىزدە بورىلىدەن وسى قارا سۋعا، سيىر سىقپاعىنا ءتۇسىپ، جاياۋ كەپ، شولۋشى ەدىك» - دەپ كۇلىمسىرەدى. مۇقاڭ جادىراعان سايىن كەنجەتىلەۋ دە، قايىم دا كوڭىلدەنىپ، سول كوڭىلمەن سۋعا تاس جالاتتى» .
مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» رومانى جارىققا شىققاننان كەيىن اباي ەلىنىڭ ءبىراز اقساقالدارىن قوناققا شاقىرادى. ولاردىڭ اراسىندا كەنجەتىلەۋ دە بولادى. ءبىراق، ول كىسى سول كەزدە بارا الماي، كەيىننەن بارادى. بارسا مۇحتار اۋەزوۆ ىسساپارمەن ماسكەۋگە كەتىپ قالىپتى. ۇيدە جۇبايى ۆالەنتينا نيكولايەۆنا جاقسى قارسى الىپتى. مول داستارقان جاساپ، قازاقشا ەت تارتىپتى. بۇعان كەنجەتىلەۋ ريزا بولىپ، ەلگە كەلگەندە ءبىرتالايعا دەيىن ايتىپ ءجۇرىپتى.
كەنجەتىلەۋ دولانبەك ۇلى قازاقتىڭ باتىر ۇلى باۋىرجان مومىش ۇلىمەن دە تىعىز قارىم- قاتىناستا بولعان. وعان دالەل - اباي ەلىندە وتىرىپ، باۋىرجانمەن حات جازىسىپ، قوناققا شاقىرعاندىعى. ءبىراق، ول كەزدە باۋىرجان مومىش ۇلى كەلە المايتىندىعىن جانە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ارابشا حات جولداعان ەكەن. اۋدارماسى تومەندەگىدەي:
«ارداقتى اقساقال!
حاتىڭىزدى الدىم. مەن ۇيدە بولماعان سوڭ كەشىگىپ جاۋاپ بەرگەنىمە كەشىرىم سۇرايمىن. ءساتى تۇسسە، تۇز-ءدام بۇيىرتسا، سىزدەردىڭ اۋىلعا بارىپ قايتسام دەگەن ويىمدا. ءسىزدىڭ ەل مەنىڭ قايىن جۇرتىم بولادى. مەن بەكبايدىڭ كۇيەۋبالاسى بولامىن. سالەممەن: باۋىرجان مومىش ۇلى. 8-ماۋسىم، 1968 - جىل» .
شاكەرىم قاجىمەن حات جازىسىپ تۇرىپتى
ءبىراق، سول جىلى كەنجەتىلەۋ قايتىس بولادى.
ابايدىڭ 125 جىلدىعىندا باۋىرجان مومىش ۇلى اباي ەلىنە كەلگەندە كەنجەتىلەۋدىڭ ۇيىنە بارىپ، بالاسىنا، تۋعان-تۋىسقاندارىنا كوڭىل ايتادى. كەنجەتىلەۋدىڭ بالاسى ايداردىڭ داستارقانىنان ءدام تاتادى. اكە ارمانىن بالاسى ايدار جۇزەگە اسىرىپ، باتىردى قوناق ەتىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتەدى.
كەنجەتىلەۋ دولانبەك ۇلىنىڭ تاعى ءبىر ەرلىگى: قاتتى ناۋقاستانىپ، وبىر اۋرۋىمەن اۋىرىپ جۇرگەندە اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ك. نۇربايەۆقۆ بارىپ، ءوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە پارتبيلەتىن وتكىزبەك بولادى.
ءبىراق، بىلگىر باسشى، حالىق قامقورشىسى ك. نۇربايەۆ پارتبيلەتتى قابىلداماي، كەنجەتىلەۋدىڭ ءالى دە جازىلاتىنىن، پارتيا مۇشەسى رەتىندە حالىققا، ەلىنە ەڭبەك ەتەتىنىن ءتۇسىندىرىپ، شىعارىپ سالادى.
وتانى، ەلى، جەرى دەسە بارلىق قيىندىقتارعا ءتوزىپ، قاجەت بولعاندا ءوز ءومىرىن دە قاتەرگە تىگۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن كورسەتىپ، دالەلدەي بىلەتىن كەنجەتىلەۋ دولانبەك ۇلى سىندى اقساقالدارىمىزدىڭ جارقىن ىستەرى جاس ۇرپاققا ءتالىم-تاربيە، ۇلگى-ونەگە بولا بەرمەك.
مالعاجدار ءجۇنىسجانوۆ، سەمەي تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايى قاراۋىل فيليالىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
اباي اۋدانى.
didar-gazeti
