ۇلتتىق ءداستۇردى قورعايتىن زاڭ قابىلداۋ ايىپ پا؟
بۇعان بىرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس، ءبىراق اقيقاتى وسى.
ال ا ق ش-تىڭ كەيبىر شتاتتارىندا ەركەكتەرگە ىشقىرى مىقىننان ءتۇسىپ تۇراتىن شالباردى كيدىرمەيتىن زاڭ باپتارى بار ەكەن.
ويتكەنى شتات باسشىلىعىنداعىلار مۇنى ك.. ن «سىعالاتىپ» ، اينالاسىنداعىلاردى مازاق ەتۋ دەپ تاپقان. ال بىزدە شە؟..
ادامدىقتى، ار مەن ۇياتتى دارىپتەيتىن قازاق داستۇرىندەگى ىرىم مەن تىيىمدار ۇلت تاريبەسىندە ۇلكەن رول اتقارعان، ءيا ونىسى كەشەسىندە، ال بۇگىنىندە، وكىنىشكە قاراي، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قازاقىلىقتان دا، ۇياتتان دا، ار-وجداننان دا قادىر كەتىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس...
شولپىسىن سىلدىرلاتىپ، جات كوزگە بالتىرى تۇگىلى بىلەگىن دە كورسەتپەگەن ۇياڭ قازاق قىزى، الپامسا دەنەلى، جەتى قىرلى، ءبىر سىرلى، ات قۇلاعىندا ويناعان قازاق جىگىتى بەينەسى بۇگىندەرى تەك ءبىزدىڭ سانامىزدىڭ ءبىر قالتارىسىندا كولبەڭدەيدى.
ال بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇل-قىزىنىڭ باسىم بولىگىنەن كەشەگىنىڭ وسى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرىن دە تاپپايسىز. الدىن دا، ارتىن دا «سىعالاتىپ» جۇرگەندەر ءبىزدىڭ قوعامدا دا جەتەرلىك. بۇل - ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ، سالت-سانامىزدىڭ ادىرەم قالعانىنىڭ بەلگىسى.
وكىنىشتىسى سول، ايشىلىق جەردى جاقىن ەتكەن مىنا دامىعان زاماندا جىراقتان ەلىمىزگە اياق تىرەگەن شەتەل قوناقتارى كەشەگى قازاقتى كورمەگەن، ولار بۇگىنىمەن بەتپە-بەت كەلۋدە سولار ارقىلى ۇلتتىق بولمىسىمىزدى باعالاپ كەتە بارادى.
مىسالى، بىرىكەن اراب امىرلىكتەرىندە جاڭادان بوسانعان كەلىنشەكتى ءسابيىن ەكى جىل ەمىزۋىن مىندەتتەيتىن زاڭ بار. بىزگە نەگە وسىلاي ەتپەسكە؟ بۇرىن قازاق ايەلى ەشقاشان بالاسىن ۋاقىتىنان بۇرىن ەمشەكتەن شىعارماعان. «ەمشەك سۇتىنە جارىماعان» دەگەن ءسوز قازاق ءۇشىن قاتتى ايتىلعان بوپ تابىلادى. سوڭعى كەزدەرى جىگىتتەرىمىز مايدالانىپ كەتتى دەپ دابىل قاعىپ ءجۇرمىز. ويتكەنى قازىر قوعامدا ۋىزعا جارىماعان، كوتەرەم قوزىداي كوگەنكوزدەر كوپ.
«ساۋ ۇلت - بولاشاق كەپىلى»، «سالاماتتى قازاقستان-2050» سىندى باعدارلامالار قابىلداپ، وعان ۇكىمەتتەن ميللياردتاپ قارجى ءبولىپ جاتىر. ونىڭ بارىنەن نە پايدا، ەگەر ەل ازاماتىن تۋا سالىسىمەن، ساۋ بوپ وسۋىنە جاعداي جاساي الماساق.
قازىر ءالجۋاز، اۋرۋشاڭ بالاسىن دوقتىر الدىنا سۇيرەپ جۇرگەن تالاي انانى بىلەمىز. ولارعا «بالاڭا ەمشەك ءسۇتىن بەرۋىڭ كەرەك ەدى، تۋا سالىسىمەن بويىن سۋىقتاتپاي، بەسىككە بولەپ، قىمتاپ وراپ ۇستاعاندا ونىڭ يممۋنيتەتى الدەقايدا جاقسى بولار ەدى» دەگەندى ايتقىڭ كەلەدى، ءبىراق ايتا المايسىز. ويتكەنى قازىرگى زاماندا ءار ادامنىڭ ءوز دەگەنى دۇرىس. «دۇرىس ەمەس» دەپ كورىڭىز، ايەل تۇگىل، قازىرگىنىڭ ەركەگى تىكە بەتتەن الىپ، توسكە شاپقاندا «ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەگەن قارعىسقا ۇشىراعان حالىقپىز با دەپ تە قالاسىز. مۇندايدا، ەڭ دۇرىسى، بارشانى بىردەي مىندەتتەيتىن، قازاقى تاريبەدە باردى وزگە ەلدەردەگىدەي زاڭمەن بەكىتكەن، ارينە جاقسى.
سونداي-اق ءۇشبۋ جورگەكتىڭ (پامپەرستىڭ) زيانى تۋرالى، اسىرەسە قازاق باسىلىمدارى تالاي جىل بويىنا كوپ جازىپ، ءجيى ماسەلە كوتەرىپ ءجۇر. بەسىكتىڭ پايداسى مەن كيەسى عىلىمي تۇرعىدا الدەقاشان دالەلدەنىپ قويعان. كەشە قاراڭعى كابينەتتە وتىرىپ، ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىن ويلاستىرعاندار قازاقتى بەسىكتەن، جىلقىسىنان ايىرۋدى كوزدەگەنىن بۇگىندەرى ءبىرىمىز بىلەرمىز، ءبىرىمىز بىلمەسپىز.
الايدا وسى ماسەلەلەردى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ۇلتتىق ساياساتتى قۇرۋشىلار كوز تاساسىنان قالدىرماۋى كەرەك ەدى. ۇلت رەتىندە قازاقتى جويعىسى كەلگەندەر بەسىكتەن تۇسكەن بالا دەنساۋلىعى وسال ۇرپاق بولاتىنىن، ال جىلقىسىنان تۇسكەن قازاق جىگىتى جىلقى مىنەزدەن ايىرىلىپ، ءيى جۇمساق بولا تۇسەتىنىن جاقسى بىلگەن.
قازىر بوپەنى وراۋدى كوپ كەلىنشەك بىلمەيدى. ونى قايدان ءبىلسىن؟ ەگەر كىشكەنە كەزىنەن قۋىرشاقتى وراۋدى ۇيرەنبەگەن بولسا. كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە بوپە قۋىرشاقتار جايىلىعىمەن بىرگە ساتىلاتىن. ونى وراپ، قىز بالا ويناۋشى ەدى.
ال قازىر بازاردان جايلىعى بار ءسابي قۋىرشاقتى تاپپايسىز. قۋىرشاقتاردىڭ ءوزى دە جالاڭاشتانىپ العان. جالپى، عىلىمي تۇرعىدا قىمتالىپ وسكەن بالا ۇلكەيگەندە قايسار دا جىگەرلى، ءمارت بولادى ەكەن. مۇنداي تۇجىرىمدى جاساۋشى - ا ق ش عالىمدارى. ولار ورتالىق ازيا حالقىنىڭ ىستىققا دا، سۋىققا دا، اشتىققا دا، قيىنشىلىققا دا توزىمدىلىگىنە تاڭ قالىپ، جۇرگىزگەن زەرتتەۋىندە وسىنداي ۇلت ءداستۇرىنىڭ قاتىستىلىعىن انىقتاعان. ال جىلقىعا كەلەر بولساق، گولوشەكيننىڭ مىنا ءبىر ءسوزى مىسالعا جەتەرلىك: «ەڭ ءبىرىنشى - قازاقتاردى جىلقىسىنان ايىرۋ كەرەك، سوندا ولاردان اسقان ءيىنى جۇمساق حالىق بولمايدى». وسى زاماتتا قولدان اشارشىلىق ۇيىمداستىرىلىپ، ميلليونداپ جىلقى دا، قازاقتىڭ دا قىرىلعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. ەندەشە وسى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاندا نەگە جاڭعىرتپايمىز؟ كىمگە جالتاقتايمىز؟ نەدەن يمەنەمىز؟..
بەسىكتىڭ زاماناۋى ۇلگىسىن وتاندىق ونەرتاپقىشتار الدەقاشان ويلاپ تاۋىپ قويعان. ال جىلقى سپورتى ەلىمىزدە اقىرىنداپ دامىپ كەلەدى. ەندى وسىنى قازاقپەن بايلانىستىرۋدىڭ زاڭنامالىق تەتىكتەرىن تابۋ قاجەت قوي.
تاعى ءبىر مىسال. ءقازىر بالاعا اسىق ويناتا الماي ءجۇرمىز. ەگەر رەسپۋبليكامىزدا ەڭ كوپ اسىق جيناعان بالاعا 1 ميلليون تەڭگە نەمەسە ديسنەيلەندكە دەمالۋعا جولداما تىگىلسە، بۇلايشا قينالماس ەدىك قوي؟.. وندايدا تاس جولدا وسكەن بالانىڭ ءوزى اسىققا ۇمتىلار ەدى...
مىنا ءبىر قىزىق فاكتىگە قاراڭىز، ويلانارلىقتاي.
تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىلدان استام ۋاقىت وتسەداعى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ كۇندەلىكتى ومىرگە كىرىكتىرىلمەۋىن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جۇمامۇرات ءشامشى ايەل ساياساتكەرلەردەن كورەدى. ول ءوزىنىڭ ءبىر ماقالاسىندا: «گەندەر دەپ شاپقىلاپ جۇرگەن كوسەم حانىمداردىڭ ويىندا شىن حالقىنا قىزمەت ەتۋ بولسا، ەڭ بولماسا قىزداردى تاربيەلەۋدىڭ زاماناۋي باعدارلاماسىن جاساپ ۇكىمەتكە ۇسىنار ەدى-اۋ. وسىنداي قانى تامىپ، زار جىلاپ تۇرعان ماسەلەنى كورمەي، سونىمەن اينالىسۋدىڭ ورنىنا، «گەندەرلىك ساياسات» دەپ شاپقىلاپ جۇرگەن حانىمداردىڭ بار ويى - بيلىككە جەتۋ عانا» دەپ جازادى.
بۇل ارادا عالىم اعامىزدىڭ قاتتى كەتكەنى راس. الايدا جوعارى دەڭگەيدە ءوتىپ جۇرگەن «ءدىن مەن ايەل» ، «گەندەرلىك ساياسات» سىندى القالى جيىنداردىڭ مەكتەپتەگى قىزدار جينالىسىنان اسا ايىرماسى بولماي جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. راسىندا، بالا مەن انا ماسەلەسىنە قوعامداعى نازىك جاندىلار ەڭ ءبىرىنشى بوپ ات سالىسۋى كەرەك قوي. مۇمكىن جوعارىداعى ايەلدەردىڭ قازاقىلىعى شامالى شىعار نەمەسە قاراسى از بولار. بۇل دا ويلانتاتىن جايت.
ءتىپتى، ساياساتتا ۇلت دەپ، ۇلتشىلمەن دەپ شاپقىلاپ جۇرگەندەردىكى كەيدە دالباسا ما دەپ قالاسىز. ويتكەنى قازاقى بولمىس بەن قولدانىستاعى زاڭنامامىز، جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتارىمىز اراسىنداعى ايىرما ءالى دە جەر مەن كوكتەي.
ساياساتتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قازاقىلىقتى بۇگىنگى زامانعا ۇشتاستىرۋعا ەشقانداي كەدەرگى جوق، كەرىسىنشە ول بۇگىنگى ەڭ وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى ەكەن.
ءۋاليحان تولەشوۆ، ساياساتتانۋشى:
- ۋنيتارلىق مەملەكەت بولعان سوڭ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق بولمىسى جاڭا ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ترەندتەرمەن ۇشتاسىپ جاتۋى ءتيىس. وعان زاڭدىق جانە تاعى باسقا جاعىنان ەشقانداي كەدەرگى جوق. قازاقتى قازاق ەتەتىن قۇندىلىقتار تىرشىلىكتىڭ بارلىق سالاسىنا ەنگىزىلۋى مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەرپىلىس بەرەدى.
مۇنى ازيادا استا-توك بايلىعى جوق، تاقىردا وتىرىپ، مىقتى بايىپ كەتكەن سينگاپۋر، مالايزيا سىندى مەملەكەتتەر ايعاقتاپ بەرىپ وتىر. سوندىقتان الەم دانىشپاندارى بۇل مەملەكەتتەرگە «جاڭا وي مەملەكەتتەرى» دەگەن تەڭەۋ بەرەدى.
سينگاپۋردىڭ پرەزيدەنتىنەن: «دامۋدىڭ وسىنداي جەتىستىگىنە قالاي قول جەتكىزدىڭىز؟» - دەپ سۇراعاندا، ول: «مەن ەشتەڭەنى وزگەرتكەنىم جوق، تەك سينگاپۋرلىقتاردا بار ءداستۇردى جاڭا ليبەرالدىق، كاپيتاليستىك ترەندتەرمەن بىرگە جۇزەگە اسۋىنا مۇرىندىق بولدىم» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
مىنە، ەل دامۋى ءۇشىن وراسان ماتەريالدىق كاپيتالدىڭ، اكتيۆتىڭ ءبىر ءوزى جەتكىلىكسىز. ول ءۇشىن سونداعى تۇرعىلىقتى ۇلتتىڭ رۋحىن بيىكتەتۋ ماڭىزدى. ال ءور، رۋحى بيىك ازامات ەلى مەن جەرى ءۇشىن تاۋ تاستى دا قوپارۋعا ءاردايىم دايىن تۇرادى. باتىستىڭ قۇندىلىقتارى سوڭعى كەزدەرى، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعامعا دەندەپ ەنىپ كەلەدى. ال وعان توسقاۋىل بولاتىن بىزدە بايىردان كەلە جاتقان دايىن ءارى مىقتى ۇلتتىق بولمىس، ءداستۇر مەن تىيىمدار بار. سونى قالقان ەتۋدىڭ بىزگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى تەتىگىن جاساۋ كەرەك. بۇل - مەملەكەتتىك ساياساتتاعى بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى.
نەگىزى، باردى دا ايتۋ پارىز. قازاقتىڭ ءاپايتوس، دەنەسى مىعىم دا، مىقتى بالۋان جىگىتتەرىن «قازاق بارىسى» ارقىلى جاقىن شەت مەملەكەتتەرگە تانىتۋعا مۇرىندىق بولعان ارمان شورايەۆ اعامىزعا مىڭ العىس. «كوكپار»، «جىگىت سۇلتانى» تەلەبايقاۋلارىنىڭ دا قازاقىلىقتى نىعىزداۋدا بەلگىلى ءبىر رولى بار.
سوڭعى كەزدەرى بايلار اراسىندا دا ۇلتتىق ءداستۇردى ارداقتاپ، قۇرمەتتەۋشىلەر قاتارى، شۇكىر، كوبەيىپ كەلەدى. سونىڭ ارقاسىندا بۇتىندەي ۇلتتىق اسپاپتار وركەسترىن، ەتنيكالىق توپتاردى شاقىرىپ، قازاق دالاسىن قازاقتىڭ ءان-كۇيىنە بولەپ، ۇلتتىق جىر-دۋمانىمەن شاتتاندىرعان تويلاردى دا كورىپ قالىپ ءجۇرمىز. اسەرى - عالامات. مۇندايدا ۇلتتىق رۋحقا ابدەن شولىركەگەن جانىڭىز تولعانىپ، تەبىرەنىپ، تۇلا-بويىڭىزدى شىمىرلاتقانداعى اسەردى ءبىر اۋىز سوزبەن جەتكىزۋ قيىن-اق.
قازاق كەلىنىنىڭ ساۋكەلەسى سوڭعى كەزدەرى ەكسكليۋزيۆ تۇتىنىستاعى دۇنيەگە اينالا باستادى. سول سەكىلدى سوڭعى كەزدەرى نارىقتا قىمبات تاستاردان اشەكەلەيلەنەتىن، ومىرىندە قىز بالانىڭ ءبىر رەت باسىنا كيەتىن ساۋكەلەگە تاپسىرىس بەرۋشىلەر قاتارى دا مولايا تۇسكەن. قازاقتىڭ كۇردەشەسى مەن قامزولىن كيگەندەردى مەكتەپتەن، توي-تومالاقتان عانا ەمەس، جۇمىس كابينەتىنەن دە ءجيى كورەتىن بولدىق.
اجەلەرىمىز دە اقىرىنداپ كيمەشەككە بەت بۇرا باستادى. ءبىراق تاۋەلسىز ەل ءۇشىن مۇنىڭ بارلىعى ءالى جەتكىلىكسىز. اڭگىمەگە وزەك بولعان جوعارىداعى مىسالداردى نەگىزگە الساق، تولىقتىرىپ، جاماپ- جاسقايتىن جەرىمىز ءالى دە بارشىلىق.
اۆتور: كامشات ساتيەۆا
«الاش ايناسى»
