قازاقستاندا قانشا «كارى قىز» بار؟
ياعني، جىل سايىن كارى قىزدار ارمياسى كوبەيىپ بارادى دەگەن ءسوز.
مۇنى دەموگرافتارىمىز قاۋىپتى قۇبىلىسقا بالاپ وتىر.
زاڭدى نەكەدە تۇرعان اق جاۋلىقتىلاردىڭ تورتتەن ءبىرىن 16 مەن 49 جاس ارالىعىنداعىلار قۇرايدى ەكەن.
ماماندار سوڭعى جىلدارى وتباسىن قۇرعان ارۋلاردىڭ قاتارى 6 ەسەگە دەيىن تومەندەپ كەتتى دەپ دابىل قاعۋدا.
قازىرگى جاستاردىڭ 30-40 پايىزى وتاۋ قۇرۋعا قۇلىقتى ەمەس. ولار ءۇشىن بالا تابۋ ەمەس جان باعۋ ءبىرىنشى كەزەككە شىقتى.
اۋەلى ماتەريالدىق جاعدايدى ويلايتىن ولار تۇرمىس قۇرۋعا كەلگەندە تىزگىندى تارتا تۇرۋدى ءجون كورەدى. جاستاردىڭ وتاۋ قۇرۋىنا ىنتالى ەمەستىگىنە بىرنەشە ماسەلەلەر باستى سەبەپ. جالاقىنىڭ ازدىعى، باسپانانىڭ بولماۋى، ماتەريالدىق جەتىسپەۋشىلىك...
قىزداردىڭ كوپشىلىگى ءىلىم قۋىپ، جاستىق شاعىن سارپ ەتسە، جىگىتتەردىڭ دەنى ماتەريالدىق جاعدايىن تۇزەپ الايىن دەپ ۋاقىت وتكىزىپ الادى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە قىزداردىڭ دەنى ىڭعاي ايەلدەر عانا جۇمىس ىستەيتىن ورتادا قىزمەت ەتۋى ومىرلىك جولداس تابۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ جاتادى.
ەتەكتەن تارتار تاعى ءبىر قاۋىپتى قۇبىلىس قىلاڭ بەرەدى. ياعني، كەش نەكەنىڭ كەسىرى كارى قىزدارمەن عانا شەكتەلمەي ولاردىڭ دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋى دە قيىنداي تۇسەدى. دارىگەرلەر تۇرمىسقا كەش شىققان قىزداردىڭ ۇشتەن ءبىرىنىڭ ۇرپاقسىز قالۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتادى. ياعني، ءبىز كارى قىزدار پروبلەماسىن دا الدىمەن شەشىپ الۋىمىز قاجەت. ءبىراق قايتىپ؟ بىرەۋلەر توقال الۋ ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋ كەرەك دەيدى.
وعان كەڭەستىك يدەولوگيامەن قۇرساۋلانعان بايبىشەلەر دەس بەرە مە؟ ەگەر ەكى ءۇش ايەل الۋ تۋرالى زاڭ شىقسا، شاعىن مەملەكەتتەردىڭ «سوعىسى» باستالىپ كەتۋى كادىك دەپ قاۋىپتەنەتىندەر دە جوق ەمەس. سونىمەن بۇل ماسەلە باسى اشىق كۇيىندە قالىپ وتىر... سونداي-اق ەلىمىزدە «كارى قىزداردىڭ» كوبەيۋى دەموگرافيالىق احۋالىمىزدى دامىتۋعا ۇلكەن سوققى ەكەنى ءسوزسىز. بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋدىڭ جولى جەڭگەتايلىق دەيتىندەر دە تابىلادى. الايدا ەكى جاستىڭ جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرىپ ۇيلەنۋىنە سەپ بولاتىن جەڭگەتايلاردىڭ دا بۇگىندە اۋزى كۇيگەن.
وعان سەبەپ... جاستاردىڭ مىنەزى. ويتكەنى بۇگىنگى جاستاردىڭ پسيحولوگياسى مۇلدەم بولەك. ەگويزم دەرتىنە تۇسالعاندار وزىنىكىن ءجون ساناپ «مەنىكى دۇرىس، نەگە مەن تومەندەۋىم كەرەك» دەگەن سياقتى وتباسىن ساقتاپ قالۋدى ەمەس، وزىنىكىن ءجون دەۋمەن-اق دىڭكەلەيدى.
مۇندايدا «ماشايىق قاشىپتى» دەگەندەي ەرتەڭگى كۇنى سەن تاۋىپ بەرگەنسىڭ دەگەن وكپە مەن نالادان جەڭگەلەرىمىز اينالىپ قاشاتىن بولعان. مامانداردىڭ ايتۋىنشا كارى قىزداردىڭ ورتاشا جاسى - 40 جاس. كون ەتىكتىنى مەنسىنبەي، كوك ەتىكتىنى ىزدەپ جۇرگەندە ۋاقىتىن وتكىزىپ الاتىنداردىڭ دەنى جوعارى ءبىلىمدى. ال، «تاقيالى پەرىشتەلەردىڭ» سانى دا از ەمەس. بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. وسى تۇرعىسىندا مامانداردىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرسەك... ماقاش ءتاتىموۆ، دەموگراف:
- «كارى قىز دەگەن - ءبارىمىز»، ياعني وعان ءبارىمىز كىنالىمىز. قوعام كىنالى، ادام كىنالى، اينالىپ كەلگەندە ءبارى. جۇرەكتى اۋىرتار اۋىر ماسەلە. مۇنىڭ دەموگرافيالىق انىقتاماسى بار - 25-تەن اسقاندار «كارى قىز» دەپ ەسەپتەلىنەدى. ولاردىڭ تەڭ-قۇربىلارىنىڭ از بولۋى دا ولاردىڭ كوبەيۋىنە سەپتىگىن تيگىزۋدە.
ەركەكتەردىڭ باسىم بولىگى نە قايتىس بولۋى مۇمكىن، نە تۇرمەگە ءتۇسۋى مۇمكىن، نە اۋرۋ، نە ماسكۇنەم بولىپ كەتۋى مۇمكىن. باستى سەبەپ - ەركەكتەردىڭ ازدىعى. «مەشكەي دەگەن جاقسى ات ەمەس» دەگەن سياقتى، كارى قىز دەگەن دە جاقسى ات ەمەس. ول جاعىلماعان وشاق، كوتەرىلمەگەن وتاۋ. ءار ايەلدى ورتاشا ەسەپپەن ءۇش بالا تابادى دەسەك، سوندا بۇل 1 ميلليوننان اسا تۋىلماعان بالا دەگەن ءسوز. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەيدى. مۇنى ايتپاساق بۇل ماسەلە قاشان شەشىلەدى؟ ستۋدەنت قىزدارعا ساباق وتكەندە ۇنەمى ايتىپ وتىرامىن: «اينالايىندار، كارى قىز بوپ قالماڭدار. ءدال وسى جاستا تەڭدەرىڭدى تاۋىپ، شاڭىراق كوتەرسەڭدەر ءومىر جولىن وڭاي باستاپ كەتەسىڭدەر. 25-30 جاستا پسيحولوگيالىق تولىسۋدان كەيىن تۇرمىسقا شىعۋ وتە قيىن بولادى.
تولەگەن ىزدەپ كەلمەسە، بەكەجانعا كەتە بەرىڭدەر. بەكەجاندى ۇناتپاساڭدار سانسىزبايعا بارىڭدار. بۇلار بولماسا باسقا بايلار بار» دەيمىن. ءبىر جولى جاتاقحانالاردى ارالاپ ءجۇرىپ 35 تەن اسقان كەمپىردەن ءارمان قارتايىپ كەتكەن قىزداردى كوردىم. جۇرەگىڭ اۋىرادى. 40 قا دەيىن كۇيەۋگە تيمەسە، بالا تۋماسا، سولعان گۇل سياقتى، جەمىسى جوق اعاش سياقتى ەمەس پە؟ بۇل پروبلەما ورىستاردا سيرەك كەزدەسەدى. فرانسۋز، اعىلشىن، نەمىستەردە مۇلدە جوق دەسە دە بولادى. ولار دەموگرافيالىق تىعىرىقتان وتكەن. ءوزى ءۇشىن ءبىر بالا تۋىپ الادى. تولەگەندى توسىپ، قوزى قاشان كەلەدى دەپ جۇرە بەرۋگە بولمايدى. قازىر ەكىنشى ايەل بولىپ جاتقاندار دا، ازاماتتىق نەكە دەگەن دە بار. اركىم ءوزى ءۇشىن ارەكەت ەتۋى كەرەك قوي. سوندا ولاردى قولىنان جەتەكتەپ ءجۇرۋ كەرەك پە؟
قىزىق دەرەك
قاي ءبىر جىلدارى ق ر ستاتيستيكا اگەنتتىگى قىزىق دەرەكتى جاريا ەتكەن بولاتىن. ەلىمىز بويىنشا ەرلەرگە قاراعاندا ايەلدەردىڭ سانى كوپ ەكەن. «قازاقستان بويىنشا جالپى العاندا 1000 ايەل ادامعا 928 ەر ادامنان كەلەدى. 29 جاسقا دەيىنگىلەردى الساق، 1000 ايەل ادامعا 1037 ەر ادامنان كەلەدى. ياعني، 29 جاسقا دەيىنگى ەر ازاماتتاردىڭ سانى ايەل ازاماتتاردان كوپ. ال، 30 بەن 64 جاس ارالىعىنداعى توپ جايلى ايتساق، ەلىمىزدە بۇل جاس ارالىعىنداعى ايەلدەردىڭ سانى ەرلەردەن كوپ، بۇل جاس توبىندا 1000 ايەلگە 888 ەر ادامنان كەلەدى.
ال، 65 جاستان جوعارى توپقا كەلسەك، 1000 ايەلگە بار-جوعى 528 ەر ادامنان كەلەدى. بۇل اتالمىش جاستان كەيىن ەرلەر اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىمنىڭ ايەلدەرگە قاراعاندا كوپتىگىمەن بايلانىستى» دەلىنگەن ەدى. الايدا بۇعان كۇمان كەلتىرۋشىلەر كوپ. حالىق ساناعىنىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەگەندىگى جايلى «جىر» ءالى بىتكەن جوق. سوعان قاراعاندا مۇنى قاتە دەيمىز بە، الدە...
اۆتور: گۇلجان كوشەروۆا
«الاش ايناسى»
