احمەت بايتۇرسىن ۇلى. قازاقشا وقۋ جايىنان
بۇل كۇندە قازاق اراسىنداعى وقۋ جوسىقسىز ءھام جوسىق جاساۋعا بولمايدى دا.
ويتكەنى قازاقتىڭ باستاۋىش مەكتەبىندە وقيتىن كىتاپتار بەلگىلەنبەك تۇگىل، ءالى شىققان دا جوق.
جاڭا عانا الىپپە شىعا باستادى. ونىڭ دا قايسىسى وقىلارى بەلگىلەنگەن جوق. الىپپەدەن ءارى وقىتاتىن كىتاپتار ءالى شىققان جوق. ءدىن جايىنان وقىتاتىن، ەسەپ وقىتاتىن، جاعرافيا ءھام تاريحتان قىسقالاپ حابار بەرەتىن كىتاپتار ءالى شىققان جوق.
سوندىقتان پروگرامما دەگەن ءسوز ءازىر ەرتەرەك. اۋەلى ءبىز بالا وقىتاتىن كىتاپتارىمىزدى تۇزەپ، سايلاپ الىپ، سونان سوڭ نەدەن باستاپ، نەگە شەيىن وقىتاتىنىمىزعا جوسىق بەلگىلەۋگە دۇرىس.
بۇل ءسوزدى قويا تۇرىپ، مۇنان بۇرىنىراق ەسكەرەتىن ءبىر جۇمىس بار. ول مىناۋ: ءبىر نارسەنى ىستەگەندە، سول ءىستى ىستەي بىلەتىن ادام ىستەسە، شاپشاڭ دا، جاقسى دا ىستەيدى. بۇل جالعىز قول ءىسى ەمەس، مي ىسىندە دە سولاي.
مال باعاتىندار مال باعۋىن جاقسى بىلەرگە كەرەك، ەل باعاتىندار ەل باعۋىن جاقسى بىلەرگە كەرەك. بالا وقىتاتىندار بالا وقىتۋىن جاقسى بىلەرگە كەرەك. بالا وقىتۋىن جاقسى بىلەيىن دەگەن ادام، اۋەلى، بالالارعا ۇيرەتەتىن نارسەلەرىن ءوزى جاقسى بىلەرگە كەرەك، ەكىنشى، بالانىڭ تابيعاتىن ءبىلىپ، كوڭىل سارايىن تانيتىن ادام بولارعا كەرەك. ونى بىلۋگە بالانىڭ تۋعاننان باستاپ، ءوسىپ جەتكەنىنشە تانىمەن قاتار اقىلى قالاي كىرەتىن جولىن بىلەرگە كەرەك. بالانىڭ ىسىنە، تۇسىنە قاراپ، ىشكى حالىنەن حابار الارلىق بولۋ كەرەك.
ول ءۇشىن بالا تۋراسىنداعى عىلىمدى بىلەرگە كەرەك. بۇل كۇنگى عىلىمدى جۇرتتاردا بالا وقىتۋ جۇمىسى بالا وقىتۋ عىلىمىن وقىپ شىققان ادامداردىڭ قولىندا. سول اقىلعا دا دۇرىس. سۋديا سۋديالىق عىلىمدى وقىعاننان بولعاندا، دوكتور دوكتورلىق عىلىم وقىعاننان بولعاندا، مۇعالىم مۇعالىمدىك عىلىمىن وقىپ شىققان ادامداردان بولۋ ءتيىستى.
ءبىز بولىسىمىز باسقا جۇرتتىڭ بولىسىنداي ەلدى باعا المايتىن ءمىنىن ايتىپ جاتىرمىز، بيلەرىمىزدە سۋدياداي ادىلدىك جوق ءمىنىن ايتىپ جاتىرمىز، دارىگەرلەرىمىز، باقسىلارىمىز دوكتورداي اۋرۋدى ەمدەي المايتىن ءمىنىن ايتىپ جاتىرمىز - حالقىمىزدىڭ باسقا جۇرتتاي ءبىلىمدى ەمەس، ناداندىق ءمىنىن دە ايتىپ جاتىرمىز.
بۇلاردىڭ ءمىنىن ايتقاندا، بالا وقىتۋىمىزدا قانداي ءمىن بارىن دا ايتىپ، اۋەلى ءبىز ەلدى تۇزەۋدى بالا وقىتۋ ءىسىن تۇزەۋدەن باستاۋىمىز كەرەك. نەگە دەسەك، بولىستىق تا، بيلىك تە، حالىقتىق تا وقۋمەن تۇزەلەدى.
قازاق ىسىندەگى نەشە ءتۇرلى كەمشىلىكتىڭ كوبى تۇزەلگەندە وقۋمەنەن تۇزەلەدى. بۇل كۇندەگى ۇلكەندەردىڭ كوبى ءبىزدىڭ جاڭالىق ءىسىمىزدى جاتىرقاپ، جاڭالىق پىكىرىمىزدى تۇسىنبەي، ايتقانىمىزدى تىڭداماي، ىستەگەنىمىزگە قوسىلماي وتىر.
ولار ءوتىپ، كەيىنگى جاستاردىڭ دا زامانى جەتەر. جاڭالىققا جاستار موينىن بۇرىپ، قايرىلار، حالىق تۇزەلۋىنىڭ ءۇمىتى جاستاردا. سوندىقتان جاستاردىڭ قالاي وقىپ، قالاي تاربيەلەنۋى - بارىنەن بۇرىن ەسكەرىپ، بارىنەن جوعارى قويىلاتىن جۇمىس.
قازاقتىڭ وقۋ جۇمىسى بۇل كۇندە شكولادا: قازاق بالالارىنىڭ ءبىر پاراسى ورىسشا وقىپ ءجۇر، ءبىر پاراسى ەسكى مولدالاردان وقىپ ءجۇر، ءبىر پاراسى سوڭعى زامانداردا عانا جاڭا جولمەن وقي باستادى.
ورىسشا وقىعاندار وقىتۋ ءھام تاربيەلەۋ عىلىمىن وقىعان ادامداردىڭ قولىندا. ورىسشا وقۋ ورىس قولتىعىندا تۇرعان جۇرتقا كەرەك، كەرەك بولعاندا، قازاقشا وقىعاننىڭ ۇستىنە كەرەك. قازاقشا وقي، جازا بىلگەن سوڭ، شاما كەلسە ورىسشا دا ءبىلۋ قاجەت. ەسكى جولدىڭ وقۋىن ءسوز قىلىپ قوزعامايىن.
بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق بولاتىن نارسە. ءدۇنيا تەگەرشىگى كەيىن اينالمايدى. ەسكى مەن جاڭانىڭ (وقىتۋعا) شىدامدىلىعى بىردەي ەمەس. ەسكى ءالى-اق توزىپ، جىرتىلىپ، پارا - پارا بولىپ، تۇتىنۋدان شىعادى.
جاڭا جولدىڭ وقۋى جاڭا وقىپ شىققان جاس مۇعالىمدەردىڭ قولىندا. بۇلاردىڭ كۇشتەرى تىڭ، بىلىمدەرى سونى، پىكىرلەرى جاڭا. نيەتى جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ. بۇلار بىلگەنىن، تاپقان-تايانعانىن جۇرتىنان اياپ قالاتىن ەمەس. قازاقتىڭ باستاۋىش مەكتەبىن قولدارىنا الۋعا لايىق ادامدار ءار جايدان حاباردار: ءدۇنيادا نە ىستەلىپ، نە قالىپتا تۇرعانىنان بۇلاردىڭ ماعلۇماتى مول.
قىسقاسى، قازاق اراسىندا ءبىلىم نۇرىن جايۋعا ناعىز قولايلى ادامدار.
بۇلاردىڭ ءبىر كەمشىلىگى سول: بالا وقىتۋ عىلىمىن وقىعاندارى ىشىندە كەم بولادى. سوندىقتان كوبىنە بالا وقىتۋىندا كەمشىلىكتەرى - قازاق مۇعالىمدەرى تۇگىل، نوعاي مۇعالىمدەرىنىڭ كوبى دىبىس ايىرۋ جاعىنا شورقاق كورىنەدى. دىبىستى جاقسى بىلمەي ۋسۋل سوتيە (جاڭاشا وقىتۋ ءتاسىلى) جولىمەن جاقسىلاپ بالا وقىتۋعا بولمايدى.
مەن كورگەن مەدرەسە «عاليا» ، مەدرەسە «حۇساينيادان» شىققانداردىڭ ازى بولماسا، كوبى قازاق تىلىندە قانشا ءھام قانداي دىبىستار بار ەكەنىن جاقسى بىلمەيدى، كوبى قازاق تىلىندەگى دىبىستى اراب حارپىنە قاراپ ەسەپتەيدى. اراب ءحارپى دۇرىس كەلمەيتىن دىبىس قازاق تىلىندە بار بولسا دا، جوققا سانايدى. قازاق تىلىندەگى دىبىستى جاقسىلاپ بىلمەي، قازاق بالالارىن ۋسۋل سوتيە جولىمەن جاقسىلاپ وقىتۋعا بولمايدى.
ەكىنشى كەمشىلىگى - قازاق مۇعالىمدەرى دە، قازاق ىشىندە بالا وقىتاتىن نوعاي مۇعالىمدەرى دە وقۋدى دىبىسپەن جاتتىقتىرۋدان باستامايتىن كورىنەدى. ول دىبىسپەن جاتتىقتىرۋدىڭ وقۋدى، جازۋدى جەڭىلدەتۋگە پايداسى كوپ ەكەنىن يا بىلمەگەندىك، يا بىلسە دە ىستەپ كورمەگەندىك. دىبىسپەن بالالاردى جاتتىقتىرۋ وقۋ مەن جازۋ ۇيرەتۋدىڭ نەگىزى، ءىستىڭ باسى ءتۇزۋ باستالسا، بارىسى دا ءتۇزۋ بولماقشى.
وسى ايتىلعان كەمشىلىكتەرىن تۇزەۋ مۇعالىمدەرگە قيىن ەمەس. قازاق تىلىندەگى دىبىستى قازاق سوزدەرىنىڭ ىشىندەگى دىبىستاردى ايىرىپ بايقاۋمەن بىلۋگە بولادى. دىبىسپەن دىبىسپەن جاتتىقتىرۋدى ولاي وقىتا بىلەتىن ادامداردىڭ وقىتقاندا ىستەگەن ىسىنەن كورىپ ۇيرەنۋگە بولادى يا بىلەتىن ادامداردان 10-15 كۇن ساباق الىپ ۇيرەنۋگە بولادى.
بۇلاردىڭ ءبارى دە بالالاردى قيناماي، وڭاي وقىتۋعا كەرەك نارسەلەر. قينالماي وقىسا، وقۋعا بالالار قىزىقپاقشى، بالالارى تەز حات بىلسە، اتا-انالارى بالالارىن وقىتۋعا ىقىلاستانباقشى. اتا-اناسى بالاسىن وقىتۋعا ىقىلاستانسا، ونىڭ وقۋىنا كەرەك راسحودتى شىعىنسىنباس ەدى. ءسويتىپ، مۇعالىم جاقسى وقىتا بىلگەنى قازاق ىشىندەگى وقۋشىلاردى كوبەيتىپ، وقۋ ءىسىنىڭ شاپشاڭىراق ىلگەرى باسۋىنا كۇش بەرەدى.
1913 - جىلى
