قازاقتى قاي جەرگە قونىستاندىرامىز؟
سوناۋ 1991 - جىلى جەلتوقساندا ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ اراعا بىرەر اپتا سالىپ، ەلباسى سىرتتاعى قازاققا «دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتىڭ جالعىز وتانى - قازاقستان» دەپ ساۋىن ايتتى. اتامەكەنگە ورالعىسى كەلەتىندەرگە ەسىك اشىق ەكەنىن ەسكەرتتى.
سودان بەرگى كەزەڭدە اتامەكەنگە 1 ميلليونعا تاقاۋ قازاق بەت بۇردى. تۋعان ەلمەن قاۋىشتى. ءبىر قاراعاندا، ءبارى جاقسى، ءبارى وڭدى. الايدا شەشىلمەي جاتقان تىرلىك كوپ. اسىرەسە، ۇلتىمىز ازداۋ تۇراتىن سولتۇستىك وبلىستارداعى ماسەلەنى شەشۋ. ويتكەنى پايىزعا شاققاندا بۇل وڭىردە قازاقتىڭ سانى وتە از. ال بۇل جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا تونەتىن ۇلكەن قاۋىپتىڭ ءبىرى. ءتىپتى بىرەگەيى. ويتكەنى قازىرگى حالىقارالىق ساياسات شيەلەنىسىپ تۇرعان كەزدە، بۇل تۇيتكىلدى ماسەلەنى تەزدەتىپ شەشىپ الماساق بولمايدى.
ارينە، سىرتتاعى قانداستارىمىز مۇمكىندىكتەرىنە قاراي تاريحي وتانىنا ورالا بەرەر. ول جەكە اڭگىمە. قازىر ۇكىمەت ىشكى كوشى- قون ساياساتىن قولعا الا باستادى. وتە وڭدى دۇنيە. ماسەلەن، كەشە عانا ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى ورالمانداردى وڭتۇستىك وڭىردەن سولتۇستىككە كوشىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل جايىندا كوشى- قون كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى سالامات امانبايەۆ مالىمدەدى.
ونىڭ ايتۋىنشا، قونىس اۋدارۋشىلارعا الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتىلەتىن بولادى. ولارعا باسپانا نەمەسە جەر تەلىمى بەرىلەدى. سونداي- اق شاعىن نەسيەلەۋ تاجىريبەسى دە ەنگىزىلمەك. اتالمىش باعدارلاما بىرنەشە باعىتقا بولىنگەن. ونىڭ ءبىرى - وڭتۇستىكتەگى اۋىل- ايماقتاردا تۇراتىن جاستارعا سولتۇستىكتەگى وقۋ ورىندارىنان كوبىرەك گرانت ءبولۋ ارقىلى جۇزەگە اسپاق. تەرىسكەيگە ءوز ەركىمەن كوشكەن ازاماتتار جۇمىسپەن جانە باسپانامەن قامتىلادى.
قىسقاسى، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى كوشى- قون كوميتەتى ءتوراعاسى سالامات امانبايەۆتىڭ حابارلاۋىنشا، ىشكى كوشى- قون سالاسىندا «ەڭبەكپەن قامتۋ جول كارتاسى 2020» باعدارلاماسىن جەتىلدىرۋ ارقىلى حالىقتى وڭتۇستىك وڭىردەن سولتۇستىككە كوشىرۋ ماسەلەسى قولعا الىنباق. وسى ماسەلەگە بايلانىستى كەشە ءماجىلىستىڭ الەۋمەتتىك- مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى گۇلنار ىقسانوۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن كەزەكتى كەڭەيتىلگەن كوميتەت وتىرىسى ءوتتى.
اكىم ىسقاق، قوعام قايراتكەرى:
- «ءۇي ارتىندا كىسى بار» دەگەندەي مۇنى ايقايلاتپاي- اق ىستەۋگە بولاتىن شىعار. مۇنداي ماسەلەنى مىسالى، وزبەكتەر ءبىرازدان بەرى قولعا العان. ولار ءوز جەرىندەگى قازاقتار تۇراتىن ايماقتارعا وڭتۇستىگىندە تىم تىعىز قونىستانعان وزبەكتەردى كوشىرىپ اكەلىپ قونىستاندىرۋدا. قىسقاسى، وزبەكتەندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋدە. قىتايدا دا سولاي. كوشكەندەرگە جاعداي جاساپ جاتىر. ءبىز دە وسى باستامانى اياقسىز قالدىرماي تياناقتى ەتىپ جۇرگىزگەنىمىز ءجون. وزگەلەرگە «نە ايتادى؟ » دەپ جالتاقتاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل تەك ءبىر مينيسترلىك دەڭگەيىندەگى باعدارلاما بولىپ قالماي، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇرگىزىلگەن يگى ساياسات بولعانى دۇرىس. سوندا عانا سەڭ قوزعالادى.
دوس كوشىم، «ۇلت تاعدىرى» قوعامدىق قوزعالىستىڭ ءتوراعاسى:
- ۇكىمەتتىڭ بۇل قادامىنا گۇل ءبىتسىن دەيمىن. باياعىدان سولتۇستىك وبلىستاردىڭ ءحالىن ويلاۋ كەرەك ەدى. ءالى دە كەش ەمەس. ءبىراق «قۇر كوش» دەگەنگە ەشكىم جىلى ورنىن سۋىتا قويمايتىنى بەلگىلى. ول ءۇشىن باياعى كەڭەستىك تاجىريبەنى قولعا العان ءجون. ماسەلەن، كەڭەس ەلى ءسىبىردى يگەرۋ ماقساتىندا، ول جاققا حالىقتى قونىستاندىرۋ ءۇشىن «ءسىبىر كوەففيتسەنتى» دەگەندى ويلاپ تاپتى. ياعني سىبىرگە بارىپ جۇمىس ىستەيمىن، سول جاققا قونىس اۋدارامىن دەگەندەردىڭ ەڭبەكاقىلارىن 3-4 ەسەگە ءوسىردى. سول- اق ەكەن، جاقسى قارجى تابۋ ءۇشىن حالىق لاپ قويدى. بىزگە دە وسىنى پايدالانعان ءجون- اۋ، دەپ ويلايمىن.
سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى:
- ۇكىمەتتىڭ كوشى- قون ماسەلەسىنە كۇرت كوڭىل بولە باستاۋى كوڭىل قۋانتادى. ارينە، بۇعان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ۋكراينادا بەل العان وقيعا اسەر ەتكەن بولار دەپ ويلايمىن. راس، جەرىمىز تۇتاس، ىرگەمىز ءبۇتىن بولسىن دەسەك، اينالامىزدا بولىپ جاتقان كيكىلجىڭدەردىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، ساباق العانىمىز وڭدى . سولتۇستىكتە قانداستارىمىزدىڭ سانى كەم ەكەنى جونىندە باياعىدان ايتىلىپ كەلدى. تەك ەندى عانا سوعان كوڭىل بولدىك. وڭتۇستىكتەگى كوشتى سولتۇستىككە بۇرۋ ءۇشىن، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە جاعداي جاسالۋى ءتيىس. ماسەلەن، باسپانا مەن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ. وزگە دە الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر قاراستىرۋ دەگەندەي. مۇنىڭ سىرتىندا سىرتتان كەلەر كوشتى، ياعني ورالمانداردى دا سول تەرىسكەيگە قونىستاندىرۋدى جوسپارلى تۇردە قولعا العان دۇرىس. ولارعا دا سونداي جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعانى ءجون.
الەمدەگى قازاقتاردىڭ سانى
ەلىمىزدە 11 ميلليون 1 مىڭ 739 قازاق تۇرادى.
وزگە ەلدەردە:
1. وزبەكستاندا - 2 ميلليون 500 مىڭ؛
2. قىتايدا 2 ميلليون 250 مىڭ؛
3. رەسەيدە 1 ميلليون 310 مىڭ؛
4. موڭعوليادا 120 مىڭ؛
5. تۇرىكمەنستاندا 125 مىڭ؛
6. اۋعانستاندا 45 مىڭ؛
7. تۇركيادا 30 مىڭ؛
8. گەرمانيادا 17 مىڭ؛
9. تاجىكستاندا 16 مىڭ؛
10. يراندا 53 مىڭ 700؛
11. ۋكراينادا 15 مىڭ؛
12. فرانسيادا 15مىڭ؛
13. ا ق ش- تا 10 مىڭ؛
14. بەلورۋسسيادا 5 مىڭ؛
15. كانادادا 5 مىڭ؛
16. ءازىربايجاندا 3 مىڭ؛
17. گرۋزيادا 3مىڭ؛
18. پاكستاندا 5 مىڭ؛
19. مولدوۆادا 3 مىڭ؛
20. انگليادا 2 مىڭ؛
21. ليتۆادا 3 مىڭ؛
22. شۆەتسيادا 1 مىڭ؛
23. ەستونيادا 1 مىڭ؛
24. ارمەنيادا 1 مىڭ؛
25. اۆستراليادا 1 مىڭ؛
26. ارگەنتينادا 700؛
27. يوردانيادا 300؛
28. يزرايلدە 200؛
29. فينليانديادا 64؛
30. بەلگيادا 2 مىڭ؛
31. اۆستريادا 900
سەيسەن امىربەك ۇلى
«ايقىن» گازەتئ
