اقان سەرىنى جىن يەكتەگەنى راس پا؟
ويشىل اقىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى: «زامانىنىڭ سۇڭقارى، قىزىل ءتىلدىڭ ءدىلمارى، جىگىتتىڭ قۇلپى جىبەگى، ءسوزدىڭ اعىتىلعان تيەگى»، - دەپ تاماشا باعا بەرگەن اقان سەرى دە وسى داۋىردە ءومىر سۇرگەن.
اقان اندەرى، ولەڭدەرى - حالقىمىزدىڭ ونەر الەمىنە قوسىلعان سارقىلماس قازىنا. كۇنى-بۇگىنگە دەيىن قازاق ساحناسىندا شىرقالىپ كەلە جاتقان اقاننىڭ ءوز اندەرى سەكىلدى، ءومىرى دە «سۇلۋ»، عيبراتتى.
اقىننىڭ سەرىلىك قۇرىپ، ءان شىعارۋمەن وتكىزگەن عۇمىرى حالىققا ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ «اقان سەرى» رومانى، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسى ارقىلى جاقسى تانىس. ءبىراق اقاننىڭ ناماز وقىپ، ورازا ۇستاپ، ءومىرىنىڭ سوڭىن سوپىلىقپەن وتكىزگەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنىپ كورەيىك.
كەيىن اقان اتانىپ كەتكەن سەرىنىڭ ازان شاقىرىلىپ قويىلعان ەسىمى - اقجىگىت. ول 1843-جىلى كوكشەتاۋ ماڭىنداعى قوسكول دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. بالا اقان 13 جاسقا كەلگەنشە بۇحاردان وقىپ قايتقان كۇنتۋ دەگەن مولدادان ساباق الىپ جۇرەدى ەكەن.
بىردە شاريعات ماسەلەسىندە ءسوز تالاستىرىپ قالعان اقان سەرىنى مولدا شىبىقپەن ۇرىپ، بۇل كەتىپ تىنىپ، بولاشاق اقىننىڭ تۇراقتى العان ءدىني ءبىلىمى وسىمەن ءتامام بولىپتى. ءبىراق ەرەكشە زەرەكتىگىمەن كوزگە تۇسكەن اقان ارابشا، پارسىشا، ورىسشا جاقسى بىلگەن، ءبىلىمىن ءوز بەتىنشە كىتاپتار وقىپ، جەتىلدىرىپ وتىرعان. ونىڭ وسى العىرلىعىن بايقاعان ناۋان حازىرەت: «مولدا بولىپ، بالا وقىتىپ، مەنىڭ جولىما ءتۇس» دەگەن ەكەن.
ول تۋرالى اقاننىڭ ءوزى: «سالدىقتىڭ، سەرىلىكتىڭ سوڭىنا ەرىپ، بۇل جالعاننىڭ قىزىعىن قيماپ ەدىم»، - دەپ ەسكە الادى. ءبىراق، ۋاقىت وتە اياۋلى جارى ومىردەن ءوتىپ، ايرىلماس دوسى قۇلاگەرى ءولىپ، قۇسى قاراتورعاي مەن تازىسى بازارالادان اجىراعان اقىن ومىردەن باز كەشەدى. ول كەزدە اقاننىڭ جاسى وتىزدى ورتالاپ قالعان دەسەدى. ءومىردىڭ ءمانىن قۇدايعا قۇلشىلىقتان ىزدەگەن اقان قوسكولدىڭ جاعاسىندا جانىنا ۇلى ىباندى الىپ، وڭاشا وتىرادى ەكەن.
اقان سەرى تۋرالى العاش قالام تەربەگەن اقىنداردىڭ ءبىرى ماعجان جۇمابايەۆ ول تۋرالى: «سول ۋاقىتتان بىلاي اقاننىڭ جانىندا ۇلكەن وزگەرىس بولادى. بۇحاردان وقىپ قايتقان، كوكشەتاۋدا ءدارىس ايتىپ تۇرعان، بەلگىلى ناۋان حازىرەتكە اندا-ساندا بارىپ ساباق الادى. دىنگە، سوپىلىققا بەرىلەدى. حاق اسىعى دۋاناداي مالدان، ەلدەن بەزىپ، دىنمەنەن جان تازارتۋعا كىرىسەدى. بۇرىن سۋداي سۇلۋ ماحابباتتى جىرلايتىن اقان سوپىلىقپەن جان تازارتۋ جايىن جىرلاي باستايدى.
ءبىراق سۇيەگىنە بىتكەن سەرىلىك سەرپىلىپ كەتپەيدى. بالكي، سەرىلىكتەرى جۇرتقا جات، ۇعىمسىز تۇرگە كىرىسەدى. اقاندا مىناداي كەنەت ءىرى وزگەرىس كورگەن سوڭ، ەل كۇڭكىل قىلا باستايدى. كۇڭكىلدىڭ ءتۇبى اقانعا پەرى يەلەنىپتى دەگەن سوزگە اينالادى. اقاننىڭ سوپىلىق تۋرالى ولەڭدەرى مەنىڭ قولىما ءجوندى تۇسپەدى. الايدا، اقاننىڭ سوپىلىعى جانىنا جىن ۇيالاعان، سيىر كوزدى سوعىلعانداردىڭ سوپىلىعىنان بولەك بولعان دەسەك، قۇرعاق ساۋەگەيلىك قىلعان بولماسپىز. بۇل پىكىرگە الدىمەن اقاننىڭ ءومىرى كۇشتى دالەل بولسا، مىناۋ ولەڭى دە يشارا قىلادى:
دۇنيەنىڭ قىزىعىن كەشىپ ءوتىپ،
تاتتىلىكتىڭ المادىق ەش ءلاززاتىن.
پارۋاديگار سوپىلاردىڭ جولىمەنەن،
قۇدايعا قۇلشىلىقتا عيباداتىم.
ايىرۋشى اللا بار، نە قامىم بار،
ادامنىڭ ىشكى سىرىن، زاھىر باتىن»، - دەپ جازادى (م. جۇمابايەۆ. شىع., الماتى، 1989).
سونىمەن قاتار، ەل اۋزىندا اقان مەن ناۋان حازىرەت اراسىندا بولدى دەگەن مىنانداي ءبىر وقيعا ايتىلادى. بۇل حيكايانى كوكشەدە تۇراتىن تەمىرباي رامازان ۇلى اتتى اقساقالدىڭ اۋزىنان سارسەنبەك بەكمۇرات ۇلى جازىپ العان ەكەن:
«كوكشەدە ءبىر سىيلى ادامعا اس بەرىلىپ، سول ارقالى جيىنعا ناۋان حازىرەت شاقىرىلادى. جينالعان جۇرتشىلىق قوس ات جەككەن پاۋەسكەمەن كەلگەن حازىرەتتى بۇگىنگى كوزقاراسپەن ايتقاندا، وبلىستىڭ اكىمىندەي زور قوشەمەتپەن قارسى الادى. توردەن ورىن بەرەدى. كەنەت اقان سەرىنى كوزى شالىپ قالعان حازىرەت: «ول مۇندا نەعىپ ءجۇر ەكەن؟» دەگەن ويعا قالادى. «اقان اقىلىنان الجاسىپتى. ەلدەن بەزىپ كەتىپتى. پەرىنىڭ قىزىنا ۇيلەنىپتى» دەگەن سەكىلدى الىپ-قاشپا سوزدەردىڭ گۋلەپ تۇرعان كەزى ەكەن. سودان اس ءىشىلىپ، دۇعا وقىلىپ بولعان سوڭ حازىرەت ەلدىڭ كوزىنشە داۋسىن كوتەرىپ:
- وۋ، اقانبىسىڭ، مۇندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ - دەيدى. سوندا اقىن ويلانباستان دومبىراسىن قاعىپ- قاعىپ جىبەرىپ:
- ەركىمدە قايدا جۇرەم، قايدا بولام،
ىستەگەن ءار تىرلىگىم اللاعا ايان.
ساۋاپ تەرگەن قۇدايدىڭ ءبىر قۇلىمىن،
دەپ جۇرگەم جوق بۇل جەردەن پايدا تابام، - دەپ شىرقاي جونەلەدى.
توسىن سۇراققا بەرىلگەن توسىن جاۋاپقا كوپتىڭ كوزىنشە ىڭعايسىزدانعان حازىرەت:
- كوڭىلىڭە اۋىر الما، اقانجان، سەنىڭ ورنىڭ توي- دۋمان ەمەس پە ەدى دەگەنىم عوي، - دەيدى. اقان تاعى دا دومبىراسىن قولىنا الىپ:
- بىرەۋلەر بۇل اقاندى سەرى دەيدى،
ەندى ءبىرى كەمسىتىپ پەرى دەيدى.
كوپ اۋزىنا كىم قاقپاق بولعان ءسىرا،
ءوز ەركى تەڭەسە دە نەنى مەيلى.
ەلىمە ارناپ كەلەم ولەڭىمدى،
ايانىپ، سارىقپادىم ونەرىمدى.
اللاننىڭ پەشەنەمە جازعانى دا،
ءان-جىردان تاۋىپ جۇرسەم كەرەگىمدى، - دەگەندە حازىرەت:
- جارادىڭ، اقان، جارادىڭ. مەن ءتۇسىندىم، ەندى توقتاي عوي، - دەيدى قيپالاقتاپ. ورەكپىگەن اقىن القىنعان تۇلپارداي ەكپىنىن باسا الماي ارى قاراي تاعى دا اندەتەدى:
حازىرەت تاقسىر، ءوزىڭدى-ءوزىڭ جاتسىنبا،
ءالى- اق ەرتەڭ كوزىڭ جەتەر ناق شىنعا.
اللا جازسا جۇزدەسەرمىز ماحشاردا،
پايعامباردىڭ اق تۋىنىڭ استىندا، - دەپ بارىپ ەنتىگىن ازەر باسادى.
سوندا ناۋان حازىرەت ورنىنان تۇرىپ:
- بەۋ، اقانجان- اي، مەن سەنى وسى دۇنيەنىڭ عانا قىزىعىن ويلاعان جان با دەسەم، و دۇنيەنىڭ دە قامىن قاراستىرعان ەكەنسىڭ- اۋ، اللا تىلەۋىڭدى بەرسىن، ەكى دۇنيەنىڭ قىزىعىن جازسىن، - دەپ سەرىنى ارقاسىنان قاعىپ، باۋىرىنا باسىپتى. اقان سەرى باقيلىق بولىپ، بۇل دۇنيەدەن وزعاندا جانازاسىن ناۋان حازىرەتتىڭ ءوزى شىعارىپتى دەگەن ءسوز ەل اۋزىندا ايتىلىپ ءجۇر».
كوكشە وڭىرىنە يسلام ءدىنىن جايىپ، كەزىندە قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن اتى شىققان ناۋان حازىرەت پەن اقان سەرىنىڭ سىيلاستىعى ەرەكشە ەكەن. ەكەۋىنىڭ تۋىستىق بايلانىسى دا بار، ياعني ءبىر- بىرىنە باجا. ءتىنالى قاجىنىڭ ۇلكەن قىزى ءباتيمانى ناۋان حازىرەت السا، كىشى قىزى ۇرقيانى اقان سەرى الىپ وتىر. وسى ناۋان حازىرەت حالىق اراسىنا حريستيان ءدىنىن جايۋدان باس تارتىپ، يتجەككەنگە جەر اۋدارىلعاندا اقان سەرى ونى سابىرعا شاقىرىپ، بىلاي دەپ جۇباتىپتى:
بۇل ءىستى جەك كورمەيمىن ءبىر سەبەپتەن،
سۇيكىمدى جان وتكەن جوق مۇحاممەدتەن.
قۇدايدىڭ ءوزى سۇيگەن دوستى سەنسىڭ.
ابۋجاھيل لاعىنەت قاستىق ەتكەن،
شىراعىن ەكى جاھان قورلايمىن دەپ،
اقىرىندا سولار-داعى نە بوپ كەتكەن؟
بولار دەپ ارتقى جاعى سول سەكىلدى،
ءسۇيىنشى عىپ قۋانامىن حازىرەتتەن.
ءجۇز قامشى يمام اعزامعا دۇرە سوعىپ،
زىندانعا مانسۇر پاتشا حۇكىم ەتكەن.
كەمەدەن ءجۇنىس پايعامبار جىعىلعاندا،
قىرىق كۇن بالىق قارنىندا مەكەن ەتكەن.
فەرعاۋىن قانشا اسكەرمەن قاماعاندا،
مۇساعا ءنىل دارياسى جول بوپ كەتكەن.
نامۇرت ءيبراھيمدى وتقا اتقاندا،
وت وعان گۇل بوستان بوپ قىزمەت ەتكەن.
12 جىل زىنداندا ءجۇسىپ جاتىپ،
قۇدانىڭ قۇدىرەتىنە شۇكىر ەتكەن.
ءجۇسىپ تە قانداي بولدى اقىرىندا،
مىسىرعا پاتشا بولىپ حۇكىم ەتكەن.
وسى ولەڭ جولدارىنان- اق ەلى سۇيگەن اقان سەرىنىڭ ءدىني ءبىلىمى وسال بولماعانىن بايقاۋعا بولادى. سەرى تۋرالى ەكى تومدىق كوركەم شىعارما جازعان جازۋشى ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ ءۇشىنشى كىتابىندا: «قازاقتاردى حريستيان دىنىنە مويىنسۇندىرىپ، زورلاپ شوقىندىرۋ ماسەلەسىن، وعان قاسارىسىپ قارسى تۇرعان ۋكازنوي مولدا ناۋان حازىرەتتىڭ تۇرىك سۇلتانىنا سەرى اقان، اتاقتى قوجىعۇلاۆتاردى ەلشىلىككە جىبەرىپ شاعىمدانعانى» جايلى ماسەلەلەردى كوتەرۋ ويى بولىپتى.
جازۋشىنىڭ ءىنىسى ورال ءجۇنىسوۆ ءبىر سۇحباتىندا بىلاي دەيدى: «اعامنىڭ اقان سەرىنىڭ» ءۇشىنشى كىتابىن جازسام دەگەن ويى بار- تىن. وندا اقاننىڭ دىنگە كوزقاراسى ايتىلۋ كەرەك بولاتىن. وسى تاقىرىپتى اشۋ ءۇشىن اعام مەككەگە دە بارىپ كەلگەن ەدى» . اقان ءومىرىن تولىق جازىپ شىعۋ جازۋشىعا بۇيىرماعان ەكەن. كىتاپ اياقتالماي، ساكەن ءجۇنىسوۆ ومىردەن ءوتتى. ال بىزگە اقاننىڭ ءومىربايانى تولىق جەتپەسە دە، ءومىرىنىڭ وزىندەي بولىپ ولەڭى جەتتى:
قۇدايا، مۇسىلماندى دىنىندە قىل،
ءوزىڭنىڭ وزگەرمەيتىن تىلىڭدە قىل.
ءفانيدىڭ ومىرىنەن وتكىن شاعىم،
ورازا، قۇرمان ايتى كۇنىندە قىل.
تانىممەن عازيز جانىم ايرىلاردا،
كاليما شاھاداتتى دىلىمدە قىل.
ساۋالىن پەرىشتەلەر سۇراعاندا،
جاۋابىن اۋىرلاتپاي جەڭىلدەۋ قىل.
ءتىرىلىپ، قابىردەن باس كوتەرگەندە،
ەسىمىڭدى راببىم اللا تىلىمدە قىل.
مارفۋعا شاپيان
«يسلام» سايتى
