ءبىزدىڭ ارعى اتامىز ساقتار ما، الدە عۇندار ما؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءبىز كىمبىز ءوزى؟ قازاق دەگەن اتاۋ نە ماعىنا بەرەدى؟ وسى سۇراققا جاۋاپ تابام دەپ تالاي عالىمنىڭ ميى قاتتى، قانشا تاريحشىنىڭ قالامى سىندى ەكەن؟

قايسىبىرەۋلەر قازاق دەگەن «اق قاز» ماعىناسىن بەرەدى دەيدى. قۇس توتەمىنە تابىنۋدان شىققان بولسا كەرەك دەپ ءوز ويىن فاكتى- سىماقپەن بەكىتىپ قوياتىنىن قايتەرسىڭ؟!

اۋ، جۇرتىمىز، قازاق دەگەن ەسىمدى يەلەنىپ جاتقان تۇستا قاي دىندە ەدى؟ شامانيست بولسا، ءبىر ءسارى! بۇل نۇسقانىڭ ءومىر سۇرۋىنە حاقىسى بار دەر ەك. ءبىراق، قازاق دەگەن تۇسىنىك پايدا بولاردان 1000 جىل بۇرىن بابالارىمىز يسلامدى قابىلدادى ەمەس پە؟ «جاقسى ەسىم قويىڭدار»، - دەگەن پايعامبار (س. ع. س. ) وسيەتىنەن حاباردار مۇسىلمان اتالارىمىز قايداعى جوق ءيت- قۇسقا وزدەرىن تەلىدى، تەڭەدى دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى...

ەندى بىرەۋلەر، «قازاق اتاۋى قاشاق، ياعني «قاشقىن» ماعىناسىن بەرۋ كەرەك. ەندى، كەرەي مەن جانىبەك ءابىلحايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، شۋ القابىنا قاشىپ باردى ەمەس پە؟»، - دەگەندى ايتادى. ءبىر- ەكى رۋ يمپەريادان ءبولىنىپ كەتسە، مەيلى. ولاردى قاشقىن دەۋگە بولار. ءبىراق، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ سوڭىنان ەرگەندەر كىمدەر ەدى؟ نايمان، ارعىن، دۋلات ... كوشپەلى وزبەك يمپەرياسىنىڭ سۇيەك- قاڭقاسى ەدى بۇل تايپالار. وسى رۋلار ءابىلحايىردىڭ ۋىسىنان شىعىپ كەتكەسىن، حان سارى ارقادا ءبىر كۇندە تۇراقتاي الماي، ءامۋ مەن سىرعا قاراي كەتتى ەمەس پە؟! تيىسىنشە، كىم «قاشتى» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى؟

تاعى ءبىر تەوريا بار. وعان سەنسەك، قازاق ءسوزى «حاس ساق»، ياعني ناعىز ساق دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. بۇل ۆەرسيانىڭ اۆتورلارى قازاقتان ساق جاساۋدا الىسقا كەتتى دەسەك بولادى. التىن ادامنىڭ بوركى قازىرگى ساۋكەلەنىڭ پروتوتيپى دەيدى. دۇرىس- اق. تەك بۇل كىسىلەر ساق پەن قازاق اراسىنان ۇقساستىق ىزدەيمىن دەپ ەڭ ۇلكەن ايىرماشىلىقتى ۇمىتىپ كەتتى. ساق حانزاداسى ەر جىگىت بولاتىن. ال ساۋكەلەنى قىزدار ناقتى ايتساق، ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قارىنداستار تاعادى. پارادوكس پا؟

ءيا، باتىس مادەنيەتىندە ەركەكتىڭ كيىمى مەن ايەلدىكىنىڭ اراسىندا اسا ۇلكەن ايىرماشىلىق بولعان جوق. ەر جىگىتتەرى كۇنى كەشەگە دەيىن ەتەكتى كويلەك (يۋبكا) كيدى ەمەس پە؟ تيىسىنشە، ولار ايتسا جاراسار ەدى. حانزادانىڭ بوركى، ۋاقىت وتە ايەلدەردىڭ ساۋكەلەسىنە اينالدى دەپ. ال كوشپەلى جۇرتتا كەرىسىنشە. ەركەك پەن ايەلدىڭ كيىمى ءبىر- بىرىنە ۇقساماۋى كەرەك دەگەن قاتىپ قالعان زاڭ بار. جەيدەمىز «قىزدارسكي» كورىنەتىنى ءۇشىن بالا كەزدە تالاي مازاققا ىلىندىك ەمەس پە؟ ەسىڭىزدە مە؟!

ەسىڭىزدە مە دەمەكشى، ساق پاتشايىمى توميريس كەيىنگى تاريحي وقۋلىقتاردا تۇمار نەمەسە تومار ءيىس دەپ جازىلىپ ءجۇر. توميريس - تۋعان ەسىمى مە؟ الدە پارسىشا ءبىر مارتەبەنى بىلدىرە مە؟ ءبىزدىڭ تاريحشىلار ول جاعىن زەرتتەپ اۋرەلەنبەپتى. توميريس دەگەنگە قازاقتىڭ قاي ءسوزى جاقىن؟ تومار دەگەن بار. اعاشتىڭ تامىرى. بيلىگى تەرەڭگە كەتكەن دەپ اۋدارۋعا جاقسى. ءيا، تۇمار دەگەن دە بار. پالە- جالادان ساقتايتىن شۇبەرەك.

ساقتاردى پارسىنىڭ بوداندىعىنان ساقتاۋشى دەپ ءتارجىمالاۋعا كەلەدى. كىم بىلەدى. توميريستەن تومار ءيىس نەمەسە تۇمار جاساعان تاريحشىلار وسىلاي ءسوز ۇيقاسىنا بيلىكتى بەردى مە؟ ناقتى بىلەتىنىمىز، سكيف حانشايىمىنىڭ ەسىمىنە قازاقى جالعاۋ بايلانىپ، توميريس قازاقتىڭ پروتواجەسىنە اينالىپ شىعا كەلگەنى.

ساق پەن قازاق...

توميريس دەگەندى قازاقىلاپ، تۇمار ءيىس دەسە نە بولىپتى؟ ءبارىبىر، ءبىزدىڭ ءتۇبىمىز ساق ەمەس پە دەرسىز؟ مەن ايتار ەدىم - ساقتىڭ قازاققا قاتىسى شامالى. ءيا، وسى جولداردى وقىپ وتىرعان ءسىز دە ورە تۇرەگەلەرسىز. ءبىراق، اقيقاتى سول. اق ارىس، جان ارىس، بەك ارىس دەپ، شەجىرەدەن مىسال كەلتىرەرسىز. سونداعى اق ارىس سكيفتەن شىققان، گرەك ەلىندە تانىمال بولعان انارحاسيس اتتى فيلوسوف ەدى دەپ (دالەلگە ساناي المايمىن. ءتوميريستى تۇمار ءيىس دەگەن سەكىلدى ءسوز ويناتۋ عانا. ۇيقاس قۋالاۋ).

ءجا، حاس ساق تەورياسىنىڭ جالعان ەكەنىن دالەلدەپ كورەيىك. سىزگە سۇراق! ءبىزدىڭ ارعى اتامىز ساقتار ما، الدە عۇندار ما؟ ساق جۇرتى ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، عۇن دەگەن ءەتنونيمدى يەلەندى دەگەن ميفكە بۇل جەردە ورىن جوق. كەرەك بولسا، ساق پەن عۇن تۋىستاس جۇرت ەمەس، ءبىر- بىرىنە جاۋ بولعان حالىقتار. ساقتاردىڭ ون مىڭ جىلدىق ءداۋىرىن باسقا ەمەس، وسى عۇندار توقتاتقان. 55 - جىلى التايدان اۋىپ كەلگەن جاۋىنگەر جۇرت تيگراحاۋد، حاوماۆارگا دەيتىن ساق تايپالارىمەن سوعىستى. ولاردى جەتىسۋ جەرىنەن ىعىستىرىپ، سارى ارقاعا قاراي جىلجىدى. ساق تايپالارىمەن عۇندار ءبىر عاسىرعا جۋىق ارپالىستى. ءيا، تۇرمىسى دا، مەنتاليتەتى، بەت- ءپىشىنى دە بولەك، ەكى حالىق دالادا بىرگە كۇن كەشۋگە مۇددەلى ەمەس ەدى. ءارى مۇمكىن ەمەس ەدى، ەكەۋدىڭ كورشى تۇرۋى.

نە كەرەك، عاسىرعا سوزىلعان سوعىستان ساقتار قان- جوسا بولىپ جەڭىلدى. ول ازداي ءتۇپ- تۇقيانىمەن جوعالۋ ءقاۋپى تۋدى. سەبەبى، عۇندار سكيف تايپالارىن قىرىپ- جويا باستاپ ەدى. باس ساۋعالاعان ساقتاردىڭ ءبىر بولىگى يرانعا قاشتى. ول جەردە الەكساندر ماكەدونسكي يمپەرياسىنىڭ جۇرناعى سەليەۆكيدتەر مەملەكەتى بار ەدى. ساقتار گرەكتەنگەن پارسىلاردى تالقانداپ، پارفيا دەيتىن كوشپەلى حاندىق قۇردى.

سارىارقادان جوڭكىلە قاشقان سكيفتەردىڭ تاعى ءبىر بولىگى ءۇندىستانعا باردى. ءۇندىنىڭ اتاقتى رامايانا جىرى وسى كوشتىڭ كەزىندە جازىلعان. سولتۇستىكتەن ميلليوننان استام اسكەر باسا كوكتەپ كىردى. ماحارادجالار قيان كەسكى ۇرىس جۇرگىزدى. جەڭىلدى. جاتجەرلىك اريي تايپالاردىڭ مىڭ جىلدىق بيلىگى باستالدى دەپ جازادى الگى ەپوستا.

ەندى ايتىڭىزشى، تايلى تۇياعى قالماي ۇدەرە كوشىپ كەتكەن جۇرتتى نەگە ءالى كۇنگە اتا- بابامىز دەۋدەن تاڭباي كەلەمىز؟ نەگە جەڭگەن ەمەس، جەڭىلگەن جۇرتتىڭ ۇرپاعى بولعىمىز كەلەدى؟

قازاق ساققا جاقىن با، الدە عۇنعا ما؟

ساقتاردىڭ بەت كەلبەتى ەۋروپالىق بولاتىن. ونى يرانداعى بەحيستۋن جارتاسىنا سالىنعان سكيفتەردىڭ سۋرەتىنەن دە بايقاۋعا بولادى. ال عۇندار موڭعولويدتىق كەسكىنگە يە ەدى (قازاقتىڭ % 70 ىنىڭ كوزى سىعىر، قارا شاشتى).

ساقتار پارسى تىلدەس ەدى. التىن ادامنىڭ جانىنان تابىلعان التىن توستاقتا سكيفشە بىرنەشە قاتار ءسوز جازىلعان. ورحون- ەنيسەي جازبالارىنا مۇلدەم ۇقسامايدى. ال عۇندار تۇركى تىلىندە سويلەدى. عۇنداردىڭ پاتشالارىنىڭ ەسىمدەرىن، رۋ تايپالارىنىڭ اتاۋىنا قاراساڭىز بولادى.

ساقتار تۇرمىس زاتتارىن، قارۋ- جاراقتارىن اڭ ستيلىندە ورنەكتەيتىن. الگى بۇكتەلىپ اتىلعان بارىس، قاناتتى اتتى ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىز. ال عۇندار اسىل تاستاردى كوپ پايدالاندى. جۇزىككە جاھۇت تاستى تاقتى. سىرعاعا لاعىل تاس جاپسىردى دەگەندەي. قازىرگى قازاق قاي ءستيلدىڭ تۇتىنۋشىسى ەكەنىن، ەكەۋدى سالىستىرساڭىز تۇسىنەسىز.

قارۋ جاراق دەپ قالدىق قوي، ساقتار اقيناق دەيتىن ۇزىن سەمسەر ۇستادى. ال عۇندار قايقى قىلىشپەن جاۋعا شاپتى. ەندى قابانباي، بوگەنبايدىڭ قولدارىنا قاراڭىزشى؟ سەمسەر مە، الدە قىلىش پا ۇستاعاندارى؟

التىن ادام ساق حانزاداسى ما؟

ءبىراق، ساقتاردى پروتوبابامىز دەپ جۇرگەن تاريحشىلاردى دا ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇل جەردە قىتاي، يران، رەسەي فاكتورى بار. ساقتار يران تىلدەس ەدى دەپ مويىنداساق، يراننىڭ دامەسىن وياتىپ الۋىمىز مۇمكىن. راس، سكيفتەردىڭ ءتىلى، ءومىر سالتى پارسىلارعا قاتتى ۇقساس ەكەنى جىل وتكەن سايىن انىقتالىپ كەلە جاتىر. سول سەبەپتى دە شىعار، كەي تاريحشىلارىمىز التىن ادام ساق ەمەس، ءۇيسىن دەگەندى ايتىپ ءجۇر.

بۇرىن بۇل دالادا سكيفتەر تۇرعان. ولاردى عۇندار قۋىپ شىقتى. وسىلاي دەسەك، وندا قازاقيا جەرى جەتپىس جۇرت كەلىپ، جەتپىس جۇرت كوشكەن، ناقتى قوجايىنى جوق دالا سەكىلدى كورىنەدى. ونسىزدا، تەرىسكەيدەگى وبلىستارىمىزعا كوز الارتىپ جۇرگەن ورىسقا، بۇل جاقسى سىلتاۋ بولۋى مۇمكىن. كىم كۇشتى، دالا سونىكى بولعان. تاريحىڭا قارا دەپ ايتا سالۋى كادىك. سول سەبەپتى، تاريحتى بەلىنەن باسىپ تۇرىپ، سكيفتەر ءبىزدىڭ بابالارىمىز دەۋگە ءماجبۇرمىز.

ءدال ايتار كەنجين

jaqsy.kz