كوبەي، قازاق، كوبەي
الدىندا شەكارادان ات تەرلەتىپ كەلىپ، ون جىلعا جۋىق ەتەگىنە ءسۇرىنىپ، ءتۇرلى مەكەمە ەسىگىن قاراۋىلداپ، ازاماتتىق الا الماي كوڭىلى الاسارعان قانداستارىمىزدى ەندى اتالعان ماسەلەسى ءبىر جىل بارىسىندا شەشىلەتىن بولادى دەپ قۋانتىپ ەدىك.
ال بۇگىن ۇكىمەت وتانىنا ورالعىسى كەلەتىن اعايىندارىمىزدى قۇشاعىن كەڭگە جايا قارسى الاتىن جەتى ءوڭىردىڭ ءتىزىمىن جاريالادى.
ولار: اقمولا، اتىراۋ، شىعىس قازاقستان وبلىستارى، باتىس قازاقستان وبلىسى، قوستاناي، پاۆلودار جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى...
جەر شارى كارتاسىندا كولەمى بويىنشا توعىزىنشى ورىندى قامتيتىن قازاقستاندا بۇگىنگى تاڭدا دەموگرافيالىق ماسەلە وتە وزەكتى. سوندىقتان ەل دامۋى ستراتەگياسىندا بالا تۋۋ كورسەتكىشتەرىن ارتتىرۋمەن قاتار، سىرتتاعى قازاقتاردى ەلگە تارتۋ ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
بارىنەن بۇرىن، كەلەيىن دەپ جاتقاندار - باسقا ەمەس ءوزىمىزدىڭ قازاقتار. دەمەك، ولار تەك دەموگرافيا ەمەس، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىل ۋاقىت بولساداعى، وكىنىشكە قاراي، قوعامدا، ساياساتتا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وزەكتىلىك تانىتقان مەملەكەتتىك ءتىل، اۋىلدىڭ جايى، ۇلتتىق سانا مەن سالت-ءداستۇردى جاڭعىرتۋ سىندى قازاققا ناعىز كەرەكتى باعىتتاردا ىقپال ەتۋشى كۇش، ماڭىزدى الەۋمەتتىك توپ.
وسى جاعىنان العاندا، مەملەكەتىمىز سىرتتان سەڭدەي قوزعالعان وسى كوشتى ىركىلتپەي، ۇزدىكسىز اعىلۋىنا بارىنشا كۇش- جىگەرىن جۇمساۋى ءتيىس-تۇعىن.
الايدا 1993-جىلدان بەرى قاراي ورىن العان بۇل جاقسى ءۇردىس سوڭعى كەزدەرى كىلت ءۇزىلدى. ناقتىراق ايتقاندا، تاۋەلسىزدىكتەن بەرى قاراي بەرىلىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك كۆوتا 2012-جىلى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن توقتاتىلعان بولاتىن. وعان قوسا، ەلىم دەپ كەلگەن ازاماتتاردىڭ باسىنا تۇسكەن ءتۇرلى قيىندىق تا بۇل كەزدە «نۇرلى كوشكە» (مەملەكەتتىك باعدارلاما اتاۋى) تۇساۋ بولا باستاعان. سونىڭ ىشىندەگى باستى ماسەلە - ازاماتتىق الۋ، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرىلۋ جاعى.
ماسەلەن، وسىعان دەيىن ەلگە ورالعان اعايىندار 4 جىل مەرزىم قازاقستاندا ۋاقىتشا تۇرۋشى ازامات بوپ سانالعان، ودان كەيىن ازاماتتىق الۋ 3 جىل بارىسىندا شەشىلۋى ءتيىس بولاتىن.
مىنە، وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءوزىن قوناق رەتىندە سەزىنۋىنە عانا مۇمكىندىك بەرىلگەن اعايىنداردىڭ ءبىرازى شىداماي كەرى قايتىپ كەتكەن جاعدايلارى دا بار ەكەن. بۇل تۋرالى رەسمي ستاتيستيكا جوق.
سول سەكىلدى ۋادە ەتىلگەن باسپاناعا دا قول جەتكىزە الماي، توز-توزى شىققان كوڭىلى ءپاس قانداستارىمىزدىڭ بىزگە وكپەسى قارا قازانداي. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى دە نىلدەي بۇزادى.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا شەتتەگى قانداستاردىڭ جايىن ەشقاشان ويدان جىراق قالدىرعان ەمەس. اقىرى بارشا قازاق كوپتەن كۇتكەن ناتيجەگە قول جەتتى. ەندى...
- 2014 -جىلدان باستاپ اتاجۇرتىنا ورالامىن دەگەن قانداستارىمىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن ءبىر جىل ىشىندە الا الادى.
- بۇرىنعىداي تولەم قابىلەتتىلىگىن دالەلدەۋ تالاپ ەتىلمەيدى.
- ۇكىمەت بەلگىلەگەن وڭىرگە قونىستانعاندارعا الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلىپ، باسپانانى جالعا الۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى.
ال ۇكىمەت بۇگىن قازاقستاننىڭ تۇرعىلىقتى ازاماتى بولام دەۋشىلەردى قونىستاندىرعىسى كەلەتىن، ناقتىراق ايتقاندا ەڭبەك رەسۋرستارى جەتىسپەيتىن جەتى ءوڭىردىڭ اتاۋىن جاريالادى.
ولار: اقمولا، اتىراۋ، شىعىس قازاقستان وبلىستارى، باتىس قازاقستان وبلىسى، قوستاناي، پاۆلودار جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى.
بۇل ارادا سالالىق زاڭدا ەلدى-مەكەندى تاڭداۋ قۇقىعىنا قاتىستى شەكتەۋ جوقتىعىن باسا ايتا كەتەلىك. اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلگەن وڭىرگە جۇگىن تۇسىرگىسى كەلەتىن شەتەلدەن كەلگەن قازاققا مىنانداي جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان: كوشىپ كەلۋىنە، جۇكتەرىن تاسۋعا جاردەماقى ەنگىزىلەدى جانە قىزمەتتىك ءۇي قاراستىرىلادى، سونداي-اق وزىنە بەرىلگەن ءۇيدى 5-جىل بويىنا جالدامالى باسپانا رەتىندە پايدالانىپ، وسى ۋاقىت وتكەن سوڭ ونى جەكەمەنشىگىنە شىعارىپ الۋىنا قۇقىق بەرىلەدى.
ارينە، جاقسىعا قۋانعان جاقسى. دەگەنمەن مۇنىمەن شەكتەلۋگە مۇلدە بولمايدى. ول ءۇشىن سىرتتان كەلگەن اعايىننىڭ ارىز-شاعىمىنا ۇدايى كوڭىل ءبولىپ، ءىس-شارالار قابىلداپ وتىرعان دۇرىس.
ەلدەن جەتكەن جاقسى حابارعا بىلدىرىلگەن لەبىزدەر
زاعيپا كەرەي(ءۇش بالانىڭ اناسى، 1979-جىلعى)، قىتاي قازاعى:
- ازاماتتىقتى ءبىر جىلدا الۋعا بولادى دەگەندى ەستىپ قۋانىپ كەتتىك. مۇنى الدىندا اتاجۇرتقا كوشكەن دوستارىمىزدان ەستىدىك. سودان بەل شەشىپ، وسىلاي قاراي جولعا شىقتىق. ماقساتىمىز - قونىستانۋعا ءوڭىر تاڭداۋ. الماتىدا ءجۇرىپ، ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىن كەزدەستىردىك. وزبەكتى، تاجىكتى دە. ارينە، ولار مۇندا جەتىسكەننەن جۇرگەن جوق قوي. ءبىراق ولار قازاقستانعا نەگە كەلدى؟ ...دەمەك، زاڭى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالى جاعىنان قازاقستان ىڭعايلى. وسى وي ءبىزدىڭ نامىسىمىزدى قايرادى. جەتە الماي جۇرگەن ارمانداعى - اتاجۇرتتا باسقالاردىڭ جۇرگەنى ءبىزدى ەپتەپ قىزعاندىردى.
ءبىزدى قورقىتاتىنى - قازاق مەكتەپتەرى سوڭعى كەزدەرى جاپپاي جابىلا باستادى. بالالارىم ءتىلدى ۇمىتىپ بارادى. وقۋ باعدارلاماسى دا كۇردەلى. بالالارىم ماتەماتيكاعا جۇيرىك. ال قازاقستاندا تەحنيكا سالاسىنا باسىمدىق بەرىلىپ جاتقانىن كورىپ، بالالارىما بولاشاق بارىن بايقادىم.
كوشكەن قازاقتار بىردەمە قىپ ماسەلەنى «جايعاستىراسىڭدار» عوي دەپ كەڭەس بەرىپ جاتىر. ويتكەنى قىتاي ەلى ءبىزدىڭ كوشكەنىمىزدى قالامايدى، ال تۇرعىلىقتى جەردە ۇلت رەتىندە سۇيىلۋىمىزعا مۇددەلى. ەلشىلىكتەن انىقتاما الۋ - توزاقتىڭ اپانىنا بارۋمەن بىردەي دەسەدى.
ال ول انىقتاماسىز مۇندا ازاماتتىق بەرمەيدى ەكەن. وسى ماسەلەنى وڭتايلاندىرۋ جاعىنا وتانىمىزداعى باسشىلار كوڭىل بولسە دەيمىن. مۇندا، نەگىزىنەن، جاس وتباسىلار تاريحي وتانىنا ورالۋعا وتە مۇددەلى.
ءتۇردالى قايىرباي، موڭعول قازاعى:
- ءقازىر موڭعوليادا 90 مىڭنان اسا قازاق بار. بۇعان دەيىن ءبىز موڭعول ۇلتىمەن ءبىر شاڭىراق استىندا تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇردىك. دەسەك تە، سوڭعى بىرنەشە جىلدىڭ بەدەرىندە موڭعول بيلىگىنىڭ قازاقتارعا دەگەن كوزقاراسى وزگەردى.
قازاق مەكتەپتەرى ازايىپ، موڭعولداندىرۋ ساياساتى قارقىن الىپ كەلە جاتىر. بۇل، ءبىر جاعىنان، دۇرىس تا شىعار. ەل موڭعولدىكى عوي. «سەندەرگە قازاقستان تاراپى استىرتىن كومەك كورسەتىپ جاتىر» دەپ كىنالاپ، كەيدە بىزگە كۇدىكپەن قارايتىن جايتتار دا ورىن الۋدا. مۇنىڭ سوڭى نە بولاتىنى بەلگىسىز؟ بىزدە موڭعولداندىرۋ ساياساتى كۇشەيگەن سايىن ۇركۋ، قورقىنىش بارى راس. كەل دەسە، مۇندا بارام دەپ وتىرعان قاۋىم-قاۋىم جۇرت بار.
وكىنىشكە قاراي، سوڭعى جىلى قازاقستان كوشى-قوندى توقتاتتى. ەندى بۇل ءىستى قايتادان جانداندىرىپتى، ءبىر جىلدا ازاماتتىق بەرىلەدى ەكەن دەگەن ءسۇيىنشى حابار بىزگە دە جەتتى. قۋانىشىمىزدا شەك جوق. ءبىر-ءبىرىمىزدى كورە قالساق، ايتاتىنىمىز وسى جاقسى حابار. ەندى وسى مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك دەسىپ جاتىرمىز...
قالاي دەگەنمەن دە تاۋەلسىز قازاقستان ەلى ءۇشىن گەوساياساتتان باستاپ ىشكى ساياسي-ەكونوميكاعا دەيىنگى ارالىقتا «كوبەي، قازاق، كوبەي!» ۇرانى وزدىگىنەن سۇرانىپ تۇرعانى - بۇگىنگى زامانا شىندىعى.
كەرەك دەرەك
- رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، بۇگىندەرى الەمدە 5 ميلليونعا جۋىق قازاق بار. ولار جەر شارىنىڭ 40 تان اسا ەلدەردە ءومىر سۇرەدى:
1,5 ميلليون - وزبەكستاندا
1,5 ميلليون - قىتايدا
1 ميلليون - رەسەيدە
100000 - تۇركىمەنستاندا
80000 - موڭعوليادا
45000 - قىرعىزستاندا
قازاق دياسپوراسىنىڭ ايتارلىقتاي باسىم بولىگى تۇركيا، اۋعانستان جانە يران مەملەكەتتەرىندە ءومىر سۇرەدى.
سونداي- اق، قازاقتار باتىس ەۋروپا، ازيا، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىندە دە ءومىر سۇرۋدە.
- ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ سيفرىنە جۇگىنسەك، 2014-جىل بويىنشا ەل حالقىنىڭ وسىمىندە قازاقتار ءبىرىنشى قاتارعا شىعادى ەكەن. سانعا شاققاندا - 97 پايىز.
اۆتور: كامشات ساتيەۆا
«الاش ايناسى»
