اكة وسيةتئ نةمةسة قئتاي تاريحشئسئ سئما چيان نة ءذشئن ءپئشئلدئ؟

None
None
استانا. قازاقپارات - توتاريتارلئق جذيةدةگئ كةثةس وداعئ تذسئندا قئتايمةن بولعان ةكئ اراداعئ كةلةثسئزدئكتةرگة بايلانئستئ ةجةلگئ قئتاي مذرالارئ ةلئمئزدة زةرتتةلمةي كةنجةلةپ قالدئ.

سويتكةنمةن دة، ةلئمئز تاؤةلسئزدئك العالئ بةرئ، ةكئ ةل قارئم-قاتئناستارئنئث دذرئس باعئتتاردا سايكةستئك تابؤ ورايئنا ساي كوپتةگةن يگئ باستامالار جولعا قويئلئپ، ةجةلگئ قئتاي مذرالارئن زةرتتةؤ جذمئستارئ شئنداپ قولعا الئنا باستادئ.

سونئث ناتيجةسئندة قئتاي تاريحنامالارئنداعئ ذلتئمئزعا قاتئستئ دةرةكتةر مولئنان جيناقتالئپ، نة ءبئر قوماقتئ ةثبةكتةر جارئققا شئقتئ. ءبئراق، ازعانتاي جةتئستئكتةرگة بولا ارقانئ كةثگة سالؤ تئم ةرتة، ءالئ دة تةرةثدةي زةرتتةؤدئ كذتئپ جاتقان ةجةلگئ قئتايدئث كونة تاريحي جازبا دةرةكتةرئ از ةمةس.

سولاردئث قاتارئندا، ةجةلگئ قئتايدئث ايگئلئ تاريحشئسئ سئما چيان جانة ونئث اتاقتئ شئعارماسئ «تاريح ةستةلئكتةرئن» ( «شئ جي» بذل شئعارما «تاريحناما» دةپ تة اتالئپ ءجذر، شئن ماعئناسئ  تاريح ةستةلئكتةرئ دةگةنگة سايكةس كةلةدئ) اتاؤعا بولادئ.

ةرتة ةرتةدة، ءتئپتئ جئل ساناؤدان دا بذرئن سارئ وزةن (حؤاثحئ) القابئنداعئ قئتايدئث ورتا جازئعئ مةن سونئث توثئرةگئندةگئ جةرلةردة ءئرئلئ-كئشئلئ مةملةكةتتةر قالئپتاسئپ،  ءتذرلئ وركةنيةتتةر وركةن جايعان بولاتئن. سول وركةنيةتتةر تاريحتا  «حؤاثحئ مادةنيةتئ» دةپ اتالدئ، سونداي-اق بذگئنگئ زامانعئ قئتاي مادةنيةتئنئث ارئداعئ مايةگئ دة سول ةدئ.

انة، سول زامانداردان باستاپ،  قئتاي ءوزئنئث جازؤ مادةنيةتئن قالئپتاستئرئپ ذلگةردئ ءارئ ءتذرلئ جازبا مذرالاردئث قوماقتئ قورئن جيناقتادئ. ءبئزدئث زامانئمئزدان بذرئنعئ 221 - جئلئ چين شئحؤاث قئتايدئث ورتا جازئعئ مةن سونئث توثئرةگئندةگئ مةملةكةتتةردئث باسئن بئرئكتئرئپ، قئتاي تاريحئنداعئ ةث العاشقئ تذتاستئققا كةلگةن چين پاتشالئعئن قذردئ.  بذگئنگئ  حان ذلتئنئث ماثگئلئك  ةل بولئپ قالئپتاسؤئنداعئ مئزعئماس ئرگةتاسئ مئنة، وسئ تذستا مئقتاپ قالانعان بولاتئن.

قئتايلار انة سول زامانداردان باستاپ ةل تاريحئن جازؤعا باسا ءمان بةردئ. قئتايدئث وعان دةيئنگئ جانة ودان كةيئنگئ شئنايئ تاريحئ ءدال سول زامانداردئث وزئندة جازئلئپ حاتتالدئ ءارئ مذراعاتتالدئ. ةسةپسئز كوپ جازئلعان تاريحتار مةن ةستةلئكتةر قئتاي مةملةكةتئنئث بذگئنگة دةيئنگئ ئرگةسئنئث بةرئك بولئپ تذرؤئنا ءتذرلئ جاقتاردان تاجئريبةلةر مةن تالئمدئك ساباقتاردئ ذيرةتئپ، پئسئقتاتئپ كةلةدئ.  سول جازئلعان تاريحتاردئث ئشئندةگئ ةث العاشقئسئ ءارئ ةث ماثئزدئسئ سئما چيان جازعان  «تاريح ةستةلئكتةرئ» ةدئ.

 ةجةلگئ قئتايداعئ حان پاتشالئعئ ةلئنئث ايگئلئ تاريحشئسئ ءارئ ادةبيةتشئسئ سئما چيان ءبئزدئث جئل ساناؤئمئزدان بذرئنعئ شامامةن 145-جئلئ سول كةزدةگئ حان پاتشالئعئ ةلئنئث استاناسئ چاث انعا جاقئن ماثداعئ شيا ياث اؤدانئنئث ءبئر قئستاعئنداعئ (قازئرگئ ورئنئ شانشي پروأينسياسئنئث حانچئث اؤدانئنئث باتئس وثتذستئگئندة) تاريحشئ، عذلاما سئما تان شاثئراعئندا  دذنيةگة كةلگةن. 

ونئث ارعئ اتالارئ دا تاريحشئ بولئپتئ. اكةسئ سئما تان تاريح جانة استرونوميا، جاعاراپيا عئلئمدارئنا جذيرئك بولعانداعئ  سةبةپتئ پاتشا ورداسئنا شاقئرئلئپ، سارايدئث باس تاريحشئسئ بولئپتئ.

ءاز تاريحشئ سئما تان ءوز اؤلةتئنئث ئزگئ ءداستذرئن جالعاستئرماق ويئمةن بالاسئ سئما چياندئ ءبئلئمدارلئققا ئنتالاندئرئپ، ونئ جاستايئنان قولئنا قالام ذستاتئپ،  جازؤشئلئق ونةرگة باؤليدئ. سئما چيان ون جاسقا تولئسئمةن ءوز زامانئنان بذرئنعئ،  سول كةزدئث وزئندة وقئلؤئ قيئن بولئپ ةسةپتةلةتئن قئتايدئث العاشقئ ءتئل جازؤلارئن تانئپ، جاتتئق وقيتئن شاماعا جةتةدئ.

ات جالئن تارتئپ مئنئسئمةن  ةل ارالاپ، جةر كورئپ، اتاقتئ تاؤلاردئ، وزةن-سؤلاردئ، مةملةكةتئنئث تذپكئر-تذپكئرئندةگئ ةلدئ مةكةندةردئ تذگةل ارالاپ شئعؤ مةن بئرگة مةملةكةتتئث ءئشئ سئرتئنداعئ ءتذرلئ رؤ-تايپالاردئ، ةلدئ مةكةندةردئ جانة سوندا بولعان وقيعالاردئ تذگةل ةستةلئككة الادئ.

ءبئزدئث زامانئمئزدان بذرئنعئ 108-جئلئ حان ةلئنئث پاتشاسئ حان ؤدي   تذثعئش رةت اتا-باباسئنا اس بةرمةك بولئپ، ءيئسئ قئتايدئث يگئ جاقسئلارئنا ساؤئن ايتادئ. وسئ ءبئر ءدذبئرلئ جيئنعا، پاتشانئث ساؤئن ايتئپ شاقئرعان اسئنا باس تاريحشئ سئما تان سوزئلمالئ ناؤقاسئنئث سةبةبئمةن بارا الماي قالئپ قاتتئ كذيزةلئسكة تذسةدئ. اكةسئنئث بذل جايئنان حاباردار بولعان سئما چيان، الئس ساپارداعئ جولئنان ات باسئن كةرئ بذرئپ،  جول بويئ دامئلداماستان سؤئت تارتئپ اكةسئنة كةلةدئ.

قذسادا توسةك تارتئپ جاتقان سئما تان، الئستان ات وكسئتئپ جةتكةن ذلئن كورئپ، توسةكتةن باسئن كوتةرئپ، كوثئلئ ازدا بولسا سةرپئلئپ قالادئ. سول تذستا، سئما تان ذلئنئث قولئنان ذستاپ تذرئپ، كوزئنة جاس الا: «ذلئم، مةن ولگةن سوث ورنئما وتئرئپ تاريحشئ بول، اتا جولئن قؤ، ءداستذردئ جالعاستئر، مةنئث بذل ومئردةگئ ارمانئم ذلكةن تاريح جازؤ ةدئ، امالئم قانشا، ارمانئمدئ ورئنداي الماي كةتئپ بارا جاتئرمئن، مةنئث وسئ ارمانئمدئ سةن ورئندا، ةش قاشان ةسئثنةن شئعئرؤشئ بولما، ءسوز جوق ورئندا- دةپ ذلكةن وسيةتئن ايتادئ. اكة وسيةتئنةن باس تارتاتئن ذل بولؤشئ ما ةدئ، سوندا سئما چيان جئلاعان بويئندا، قامقور اكة الدئندا جذگئنئپ: «اكة، مةن سئزدةي اسا قابئلةتتئ بولماسامدا، بار بئلئمئممةن ءسئزدئث بذل وسيةتئثئزدئ ءسوز جوق ورئندايمئن»،-دةپ سةرت بةرةدئ.

ءبئزدئث جئل ساناؤئمئزدان بذرئنعئ 108-جئلئ، سئما چيان پاتشانئث امئرئمةن ورداعا شاقئرئلئپ، اكةسئنئث ورنئنا باس تاريحشئ بولئپ تاعايئندالادئ. اكة جولئن ونةگة تذتقان ول جان-تانئمةن تاريح جازؤعا بةل بؤادئ. ول كةزدة حان پاتشالئعئ ذلكةن يمپةرياعا اينالعان بولاتئن. حان ؤدي باتئسقا جانة تةرئستئككة جورئق جاساعان كةزدةرئندة ءبئر نةشة رةت سئما چياندئ دا جانئنا ةرتئپ العان بولاتئن.

وسئنداي قولايلئ ورايلاردئ قالت جئبةرمةگةن  وردا تاريحشئسئ  قئتايمةن كورشئلةس جاتقان عذن، ءذيسئن ةلدةرئ تؤرالئ شئنايئ دةرةكتةردئ جيناقتاپ ةستةلئككة تذسئرةدئ. پاتشا ورداسئنداعئ ذلكةن كئتاپحانادا وتئرئپ ةرتة زامانعئ تاريحتاردئ وقئپ، ةرتة زامانداعئ دةرةكتةردئ رةتتةيدئ جانة ءوزئنئث جان-جاقتئ ءبئلئمئن تولئقتئرئپ، قابئلةتئن شئثدايدئ.

سونئمةن بةس جئلدئق ئزدةنؤ مةن قذلشئنؤئنئث ناتيجةسئندة جئل ساناؤدان بذرئنعئ 104-جئلئ حان ؤديدئث العاشقئ جئلناماسئ «تاي چؤ جئلناماسئن»  جازئپ جارئققا شئعارادئ. ول ةثبةگئ ءذشئن پاتشا وعان وث قاباق تانئتئپ، جاقسئ باعاسئن بةرةدئ. وسئ ةثبةگئنةن كةيئن ول ةث ايگئلئ شئعارماسئ «تاريح ةستةلئكتةرئن» باستاپ جازؤعا دا قئزؤ كئرئسئپ كةتةدئ.

الئپتاردئث الدئنان قاشاندا ءبئر قاسئرةتكة تولئ كةرةعار كةدةرگئنئث شئعا قالاتئندئعئ سوناؤ جئل ساناؤدان بذرئنعئ زامانداردا باستالعانعا ذقسايدئ. ونئث دا سةبةبئ بار ارينة، شئن تالانتتاردئث اقيقاتتئ جاقتايتئندئعئ، شئندئقتان جازبايتئندئعئندا جاتئر. جئل  ساناؤدان بذرئنعئ 98-جئلئ «لي ليث وقيعاسئنا» بايلانئستئ سئما چيان ءئستئ بولئپ تذرمةگة جابئلادئ.

وسئ ايتئلعان  «لي ليث وقيعاسئ» بئلاي بولعان، سئما چيان ءومئر سذرگةن زاماندا حان مةن عذننئث اراسئنداعئ بذرئننان جالعاسئپ كةلة جاتقان قذدالئق قاتئناستار ءذزئلئپ، ونئث ورنئ ولئسپةي بةرئسپةيتئن كةسكئلةسكةن سوعئستارعا ذلاسقان بولاتئن. سول حان مةن عذننئث ءبئر جولعئ سوعئسئندا عذندار جاعئنان جةثئلئپ قالعان حان ةلئنئث لي ليث دةگةن ساردارئ عذندارعا باعئنئپ، سول جاققا ءوتئپ كةتةدئ.

 ةندئ لي ليث كئم، سئما چيان نةگة تذرمةگة قامالدئ؟ دةيتئن سذراق تؤئندايدئ. لي ليث  حان مةن عذننئث سوعئسئندا ذلكةن جةثئستةرگة قول جةتكئزگةن، عذنداردئ السئرةتؤگة ذلكةن ذلةس قوسقان  اتاقتئ لي گؤاث سارداردئث نةمةرةسئ.  ةندئ «حانناماداعئ» مئنا ءبئر ءذزئندئنئ كةلتئرة كةتسةك وتة انئق بولارئ حاق. «حاننامادا»: لي ليث سذثقار تاؤئندا عذن ءتاثئرقذتئ مةن بةتبة-بةت شايقاسقا شئقتئ. ءتاثئرقذت لي ليث قوسئنئن 30 مئث جاساعئمةن قورشاؤعا الدئ. تاؤ شاتقالئندا قالعان لي ليث اربالاردئ ءبئر-بئرئنة تئركةپ بةكئنئس جاسادئ... ءتاثئرقذت ليليث قوسئنئنئث شةگئنةر جولئن كةسئپ، تاؤدان تاس قذلاتتئ. لي ليث جاساقتارئنئث كوبئنة تاس ءتيئپ قئرئلدئ، ولار العا ئلگةرلةي المايدئ، ءسويتئپ ليليث: «ةندئ پاتشاعا قاي بةتئممةن بارامئن»،-دةپ  عذندارعا تئزة بذكتئ ... لي ليثنئث ةرلئگئنة ءتانتئ بولعان ءتاثئرقذت وعان قئزئن بةرئپ، وث قانات الامان حان ةتئپ تاعايئندادئ»،-دةپ جازئلعان.

ةندةشة اتاقتئ لي گؤاثنئث ذرپاعئ لي ليثنئث عذندارعا تئزة بذگؤئ حان پاتشاسئ ءذشئن اسا اؤئر سوققئ ءارئ قورلئق بولئپ ةسةپتةلةرئ حاق، ونئث ذستئنة لي ليث جاي ادام ةمةس بولاتئن، ول تؤرالئ «حاننامادا»:« لي ليثنئث جاناما اتئ شاؤ-چيث. جاس شاعئندا جيانجاث سارايئنئث باقئلاؤشئسئ بولدئ. ات قذلاعئندا وينايتئن باتئر دا مةرگةن، جذرتقا جاعئمدئ، اق كوثئل، ةل الدئندا بةدةلئ بار ادام. حان ؤدي :: لي ليثگة اتاسئ لي گؤاثنئث  كيةسئ قونعان»، -دةپ ةسةپتةپ، ونئث قول استئنا 800  ساربازدئ جاساقتاپ بةردئ ... »،- دةپ جازئلعان.

سةنئم ارتقان ساردارئنئث، حان ةلئنئث اتا جاؤئ عذندارعا تئزة بذگئپ كةتؤئ پاتشا ءذشئن ارينة ذلكةن قاسئرةت. ءسويتئپ قاهارئنا مئنگةن اشؤلئ پاتشا بذكئل ؤازئرلةرئ مةن اقئلمان كةثةسشئلةرئن ورداعا شاقئرئپ ءماجئلئس اشادئ، وسئنداي ورايدئ ذزاقتان بةرئ كذتئپ جذرگةن، لي ليثگة ءئشتارلئق جاسايتئن ورداداعئ توعئشار قوتانبايلار  ونئ بارئنشا قارالاپ، پاتشانئ ودان ارئ اشؤلاندئرادئ. ولاردئث كةيبئرئ: «لي ليث عذنداردئث باسئن قوسئپ، قول باستاپ، حان ةلئنئث شةكاراسئنان كئرئپتئ»،-دةگةن قاؤةسةتتئ دة ءوز جاندارئنان قوسئپ جئبةرةدئ.

«جارالئ ايؤ جاندئ اياماس» دةگةندةي پاتشا لي ليثنئث وتباسئن تذگةل قئرئپ سالادئ. لي ليثدئ عذن ةلئنةن الدئرتؤعا كئسئ جئبةرةدئ، ءبئراق ول ارةكةتئ ئسكة اسپاي قالادئ. ءدال وسئ ءبئر اؤمالئ توكپةلئ كةزةثدة داعدارعان پاتشا وردانئث باس تاريحشئسئ سئما چياندئ شاقئرئپ الئپ ونئث كةثةسئن تئثدايدئ. لي ليثمةن ةش قانداي ةتةنة بايلانئسئ جوق بولسا دا وعان ارا تذسپةك بولعان سئما چيان لي ليثدئ اقتاپ بئرةر اؤئز عانا ءسوز ايتادئ، بذل ونئث باسئنا ذلكةن پالة بولئپ جابئسارئن ول ةشقاشان ويلاماعان بولاتئن. 

بذل ءئس تؤرالئ «حاننامادا»: « پاتشا وسئ ءئس تؤرالئ باس تاريحشئ سئما چياننان كةثةس سذرادئ. سئما چيان لي ليثدئ ماقتاپ: «لي ليث ةلئن قورعايتئن ةر مئنةزدئ، ذلكةنگة قذرمةتئ، جذرتئنا قايرئمئ بار قامقور ادام. بويئنداعئ وسئ قاسيةتتةرئ ونئث دةگدار ادام ةكةندئگئن ءبئلدئرئپ تذراتئن. قازئر قارا باسئنئث قامئ مةن قاتئن-بالاسئنئنث قامئن جةيتئن الدة كئمدةر ونئث جئبةرئپ العان اعاتتئعئنا بولا اسئرا قارالاپ، ذلكةن پالةگة جئعئپ بةرؤئ وتة ايانئشتئ بولدئ.  لي ليث قوسئنئنئث بارار جةرئ، باسار تاؤئ قالماعان جاعدايئ  استئندا دا جاؤمةن اقئرئنا دةيئن قارسئلاستئ. ولاردئث عذن قوسئندارئن السئرةتكةندئگئنئث ءوزئ ماقتاؤعا ئلايئقتئ ءئس. لي ليث جاؤ قولئندا قالعاندا ءوزئن ءوزئ ولتئرمةؤئنئث سةبةبئ قئلمئسئن جؤؤ ءذشئن حان ةلئنة ةثبةك كورسةتؤ ورايئن كذتكةنئ شئعار»،- دةيدئ.

سوعئس بولاردان بذرئن حان ؤدي پاتشا ورداداعئ نةيئس ساردارئ لي گؤاثليدئ ةرةكشة جاساقتالعان قوسئنمةن جورئققا اتتاندئرئپ، لي ليثدئ تةك قولعاناتتئققا عانا جئبةرگةن بولاتئن. لي ليث قوسئنئ عذن تاثئرقذتئمةن كةزئگئپ شايقاسقان كةزدة نةيئس سانعذنئ لي گؤاثلي ماردئمدئ ةرلئك كورسةتة الماعان ةدئ. سئما چيان شئندئققا جاناسپايتئن ءسوز ايتئپ، الدامشئلئق ئستةپ، نةيئس سانعذننئ لي گؤاثليدئث ابئرويئن ءتذسئرؤ ارقئلئ لي ليثدئ اقتاپ وتئر دةپ ويلاعان پاتشا ونئ كةمسئتؤ جازاسئنا كةستئ»،-دةپ جازئلعان.

اثعارماي سويلةگةن اؤئرماي ولةدئ دةگةندةي، اثقاؤ باسئمةن پاتشاعا وسئنداي عانا بئرةر اؤئز ءسوز ايتقانئ ءذشئن سئما چيان ومئرلئك ازاپتاعئ اؤئر جازاعا تارتئلئپ، بذكئل ءومئرئن قورلانؤمةن وتكئزدئ. جوعارئداعئ ايتئلعان كةمسئتؤ جازاسئ وتة ءبئر اؤئر جازا بولاتئن، اتاپ ايتقاندا ادامدئ مال ورنئندا ءپئشئپ تاستاؤ، سول زاماندا اتةك بولعان ادام مالمةن بئردةي سانالاتئن. اتةكتئث قاسئندا بولؤعا قارا شذناق قذلدئث ءوزئ قورلاناتئن. سئما چيان وسئنداي ءبئر ايانئشتئ حالگة دؤشار بولعان سوث قاتتئ قاسئرةتتةندئ،  وزئنة قول سالعئسئ دا كةلدئ، ءبئراق اكة وسيةتئن ورئنداؤ ءذشئن «تاريح ةستةلئكتةرئن» باس الماي جازؤعا رةسمي كئرئسةدئ.

سئما چيان ءوزئنئث ايگئلئ شئعارماسئ «تاريح ةستةلئكتةرئن» تاپجئلماي وتئرئپ  ون التئ جئلدئث ئشئندة جازئپ بئتئرةدئ. كةلةلئ ءئستئث كةدةرگئسئ كوپ دةمةكشئ، ول ةثبةگئ جازئلئپ بئتة سالئسئمةن بئردةن قوعامعا اشئق تاراتا المادئ، سةبةبئ سول زامانداعئ شئندئقتار اشئلاتئن بولسا ذلكةن پالةنئث شئعاتئنئ ءسوزسئز.

سذثعذلا تاريحشئ الدئن الا ءبئر نذسقاسئن وزئنةن تؤعان قئزئ سئما يثگة كوشئرتئپ جاسئرئن ساقتاتادئ، سونئمةن بئرگة  سول قئزئنان تؤعان جيةن نةمةرةسئ ياث يثگة بذكئل شئعارمانئ باستان اقئر جاتتادئ. كوشئرمة نذسقانئ ءوز ذلدارئنا تاپسئرئپ، تؤعان جةرئ لوثمئنشان تاؤئنا اپارئپ تئققئزئپ تاستايدئ. سودان كوپ وتپةي، دوسئ رئن ان ءئستئ بولئپ، ءولئم جازاسئنا كةسئلئپ،  ءذيئ تئنتؤگة الئنعان كةزدة سئما چياننئث وعان جازعان ءبئر حاتئ تابئلئپ، ول حات پاتشا حان ؤديدئث قولئنا تابئس ةتئلةدئ. سونئمةن سئما چيانعا قايتا ءتئنتؤ جذرگئزئلئپ، تابئلعان «تاريح ةستةلئكتةرئنئث»  ءتذپ نذسقاسئ ورتةلةدئ. كةيئن، حان شؤاندي بيلئككة وتئرئپ، پاتشا تاعئنا مذراگةرلئك ةتكةنننةن كةيئن سئما چياننئث جيةن نةمةرةسئ ياث يثنئث جاتقا ايتؤئ جانة بالالارئ تئعئپ ساقتاعان كوشئرمة نذسقاسئ بويئنشا ايگئلئ «تاريح ةستةلئكتةرئ»  جذرتقا جاريا ةتئلةدئ.

وسئدان ةكئ مئث جئل بذرئن جازئلعان  وسئ ءبئر ذلئ ةثبةك بذگئنگئ كذندة تةك قئتايدئث عانا ةمةس بذكئل الةمنئث ةث تاثداؤلئ شئعارمالارئنئث قاتارئنان ورئن الئپ وتئر. كئتاپ جيئنئ 526000 يةروگليفپةن جازئلعان، بةس بولئمگة بولئنةدئ.  وسئ  ذلئ ةثبةكتئث  قانداي ةرةكشةلئگئ بار، ةندئگئ ءسوزئمئزدئ سولاي قاراي بذرايئق.

تاريحي شئندئقتار - «تاريح ةستةلئكتةرئنئث» ةث باستئ ةرةكشةلئگئ. سئما چيان وسئ شئعارماسئن جازعان كةزدة اقيقاتقا بارئنشا ادال ءارئ شئعارمانئث ءاربئر ءسوز سويلةمئنة دةيئن مذقيات بولعان. ول ءار قانداي تاريحي ادامدار مةن تاريحي وقيعالاردئ جان-جاقتئلئ زةرتتةؤدةن وتكئزئپ، سالئستئرئپ انئقتاپ العاننان كةيئن بارئپ ةستةلئگئنة جازعان. سئماچيان جاس شاعئندا كوپ جةرلةردئ ارالاپ، كوپ ةلدئث سالت-ساناسئمةن، شارؤاشئلئق جاعدايلارئمةن تانئسقاندئعئ سةبةپتئ كوكئرةگئ وياؤ، كوزئ اشئق تاريحشئ بولا الدئ. 

سول حان داؤئرئندة شئققان قئتايدئث تاعئ ءبئر اتاقتئ تاريحشئسئ بان گؤ  سئما چياندئ جوعارئ باعالاپ: « شئعارما جيناقئ دا رةتتئ، تاريحي دةرةكتةر وتة شئنايئ، بوس ءسوز جوق، بذرمالاؤشئلئق بولماعان ناعئز تاريح»، - دةگةن بولاتئن. سوندئقتان «تاريح ةستةلئكتةرئنئث» عئلئميلئعئ وتة جوعارئ. وسئ ايگئلئ شئعارمانئث 110-تومئ «عذن بايانئ» دةپ اتالادئ. بذل تومدا عذنداردئث ةث ارعئ تةگئ، قايدان تاراعانئ، قانداي ةل بولعاندئعئ، قانداي ءداستذردئ ذستانعاندئعئ، تذرمئس سالتتارئ، ولارمةن كئندئك جازئقتاعئ قئتاي پاتشالارئنئث قانداي قارئم قاتئناستا بولعاندئعئ، ةكئ اراداعئ سوعئستار، الئم-بةرئم، قذداندالئق قارئم-قاتئناستار، عذنداردئث پاتشالارئ، بيلئك تذزئمدةرئ، ساياساتتارئ سياقتئلار تذگةل قامتئلئپ جازئلعان.

وسئ زامانعئ تاريحشئلاردئث عذندار تؤرالئ جازئپ جاتقان شئعارمالارئ تذگةلئمةن وسئ كئتاپتاعئ دةرةكتةرگة سذيةنگةن. بذل شئعارمانئث كوپ ءبولئمئ قئتايدئث ءتول تاريحئنا ارنالسا دا، ءبئزدئث دة ةجةلگئ زامانداعئ تاريحئمئزدئ انئقتاؤ ءذشئن دةرةكتةر جيناؤئمئزعا ذلكةن كومةگئن تيگئزئپ وتئرعانئ انئق. بذل ةثبةكتة ءبئزدئث تاريحئمئزعا قاتئستئ ءذيسئن، قاثلئ، ساق، رؤجئ، دةثلةث، سارمات سياقتئ ةجةلگئ  ةتنوستار كوپ كةزدةسةدئ. وسئنئث ءوزئ-اق كوپ دةگةن دةرةكتةردئث بةتئن اشئپ، ءتول تاريحئمئزدئ زةرتتةؤگة ذلكةن پايداسئن تيگئزئپ جاتقانئ شئندئق.

شئعارمادان  تاريحشئنئث سذيئسپةنشئلئگئ مةن وشپةندئلئگئ انئق كورئنةدئ، پوزيسياسئ ايقئن. سئما چيان ناعئز تاريحشئلاردا بولاتئن ئزگئلئكتئ جاقتايتئن، پاسئقتئقتئ اشاتئن قاسيةتتئ بويئنا جاقسئ توعئتا بئلگةن. «تاريح ةستةلئكتةرئندة» ةجةلگئ زامانداعئ حالئق اراسئنداعئ ئقپالدئ ادامداردئث، باتئرلاردئث، اقئندار مةن دارئگةرلةردئث ءومئر باياندارئ جازئلعان تذستارئندا، تاريحشئ ولارعا  ءوز ماداقتاؤلارئن قوسئپ وتئرعان، وتانئن سذيگةن ةرجذرةك ادامداردئ ماقتاعان. قاراپايئم حالئق بذقاراسئنا ءوز اياؤشئلئعئ مةن تئلةكتةستئگئن ايقئن بئلدئرگةن. تاريحتاعئ چئن شئث باستاعان ديحاندار كوتةرئلئسئنة قولداؤشئلئق تانئتقان. بذنداي ذستانئم پاتشا ورداسئنداعئ كةز كةلگةن تاريحشئنئث بويئنان تابئلا بةرمةيدئ.

وردا  تاريحشئلارئ كوبئنةسة جوعارئ جئكتةگئلةردئ زور، تومةن جئكتةگئلةردئ قور سانايتئن ستيلدئ ذستاناتئن. ال سئما چيان ولاي ئستةمةگةن، ول پاتشا ورداسئنداعئ الاياق ؤازئرلةر مةن كةثةسشئلةردئث، اسكةر باسئلارئ مةن  بيلئككة جاقئن ذلئقتاردئث ءئرئپ-شئرئگةن پاسئق ارةكةتتةرئن  بارئنشا اشكةرلةگةن. سول ءذشئن، «تاريح ةستةلئكتةرئ» ءار قاشان حالئقتئث كوثئلئنةن شئققان تاثداؤلئ تؤئندئ بولئپ سانالادئ.

«تاريح ةستةلئكتةرئ» قئتاي ادةبيةتئندةگئ ايگئلئ كلاسسيكالئق شئعارمالاردئث قاتارئنا كئرةدئ. ول ةرتةدة جازئلعان اسا ماثئزدئ تاريح بولؤمةن بئرگة  كوركةم ادةبي شئعارما بولئپ تا ةسةپتةلةدئ. شئعارمانئث ءتئلئ  كوركةم دة وبرازدئ. اأتوردئث شئعارماداعئ كةيئپكةرلةردئ سؤرةتتةؤئ جاندئ دا ناقتئ. جازؤشئنئث شةبةرلئك ورةسئ وتة جوعارئ كورئلةدئ، از سوزگة ذلكةن وي ءتذيؤ شئعارماداعئ باستئ كوركةمدئك ةرةكشةلئك. «تاريح ةستةلئكتةرئندة» وسئدان ةكئ مئث جئل بذرئنعئ حالئقتئث اراسئنداعئ اثئز- ةرتةگئ، ماقال-ماتةل، ولةث-جئر، ءتامسئل، ناقئل سوزدةر وتة كوپ قامتئلعان، سول سةبةپتئ ول باي مازمذندئ ادةبي كوركةم شئعارما.  «تاريح ةستةلئكتةرئ» قئتاي ادةبيةتئندةگئ پروزا جانرئنئث قالئپتاسؤئ مةن ونئث ءداستذرلئ جولعا ءتذسؤ جولئنداعئ ماثگئلئك ةسكةرتكئش بولئپ تابئلادئ. قئتايدئث ةرتةدةن بةرئ قارايعئ اقئن-جازؤشئلارئ تذگةلئمةن  «تاريح ةستةلئكتةرئن»  وقؤلئق ةتكةن، سول ارقئلئ وزدةرئنة شابئت شاقئرئپ، جئگةر بةرئپ وتئرعان.

وسئ ايگئلئ ةثبةكتةن ءنار العان تالاي اقئن جازؤشئلار وتة كوركةم جازئلعان دةرةكتئ رومانداردئ جارئققا شئعاردئ. سذث داؤئرئندةگئ اتاقتئ جازؤشئ شئ نايان جازعان «ءذش پاتشالئق قيساسئ»  وسئنئث ايقئن دالةلئ. تاث ، سذث ءداؤئرئنئث اقئن جازؤشئلارئ «تاريح ةستةلئكتةرئن» ستيليستيكاداعئ ءتئل قولدانؤدئث شةبةرلئك ولشةمئ ةتكةن.  قئتايدئث قازئرگئ زامانعئ ايگئلئ جازؤشئسئ لؤ شذن مئرزا: «تاريح ةستةلئكتةرئ» تاريحشئنئث اسقاق جئرئ، ذيقاسسئز جازئلعان قارا ءسوزدئ ولةث، «قوشتاسؤ جئرئنئث» قارا سوزبةن جازئلعان ءتذرئ» ، - دةپ ماداقتاعان بولاتئن. 

«قوشتاسؤ جئرئ»(«لي ساؤ» دةپ تة اتالادئ) جئل ساناؤدان بذرئنعئ جاؤلاسقان بةكتئكتةر زامانئندا جازئلعان ايگئلئ پوةزيالئق شئعارما. اأتورئ قئتايدئث ةث ةرتةدةگئ وتانشئل اقئنئ چذي يؤان. «تاريح ةستةلئكتةرئ» قئتايدئث تةك تاريح عئلئمدارئنا عانا ةمةس، سونئمةن بئرگة قئتاي ادةبيةتئنة دة سذبةلئ ذلةستةر قوستئ.  سونداي-اق، بذكئل الةمدئك تاريح عئلئمدارئنا دا ذلةستةر قوستئ، سول ءذشئن وتة قذندئ شئعارما ةسةپتةلئنةدئ. 

ال بذگئنگئ تاؤةلسئزدئك الئپ ةندئ-ةندئ ةس جيناپ ئرگةسئن بةكئتكةن تاؤةلسئز وتانئمئز قازاقستان ذشئندة بذل شئعارما اسا قذندئ. ويتكةنئ بذل كئتاپتئث ئشئندة ءبئزدئث ةجةلگئ زامانداعئ تاريحتارئمئز قامتئلعان. ةندئگئ مئندةت وسئ كئتاپتئ قازاق تئلئنة اؤدارساق، حالئققا جةتكئزسةك، تاريحشئلارئمئزدئث زةردةلةؤئنة وتكئزسةك نذر ذستئنة نذر بولار ةدئ.

قالبان ئنتئحان ذلئ
«التئ الاش» سايتئ

سوڭعى جاڭالىقتار
telegram