موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ تؤرالئ- جالعاسئ

None
None
استانا. قازاقپارات - اكبار ءماجيت ذلئ، قئتايداعئ قازاق جازؤشئسئ.

ءذشئنشئ، «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» تارالؤئ

1. ةلئمئز كولةمئندة تارالعان ءذش ءتذرلئ نةگئزگئ نذسقاسئ بئزگة جةتئپ وتئرعان «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» «يذث لئ ذلئ تاعئلئمئ» اتتئ كئتاپتئ قذراستئرعان ميث پاتشالئعئ تاريحشئلارئنئث ةكشةؤئنةن ءوتئپ، «يؤان پاتشالئعئنئث قذپيا شةجئرةسئ» دةگةن اتپةن موثعولشا-حانزؤشا سالئستئرمالئ نذسقا رةتئندة «ذلئ تاعئلئمعا» ةنگئزئلگةن بولاتئن.

 بذل ءوزئ ميث پاتشالئعئ تذسئنداعئ سئ-يگؤانداعئلاردئث موثعول تئلئندةگئ ءتذپ نذسقانئ حانزؤ ءتئلئنئث دئبئستالؤئ بويئنشا حاتقا تذسئرگةن حيكئمةتتئ كئتاپ.

 وندا ءاربئر سويلةمدئ حانزؤ تئلئنة اؤدارئپ، قاسئنا تذسئندئرمة بةرئپ وتئرؤمةن بئرگة، دئبئستئق اؤدارمانئث بالاما ارئپتةردئ تالداؤئ ءوز الدئنا ءبئر جذية. وندا حانزؤشاسئ 600 جئلدئث الدئنداعئ حئبي القابئنداعئ حانزؤ ارئپتةرئنئث جةرلئك وقئلؤئ بويئنشا «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» ءتذپ نذسقاسئنداعئ (سول كةزدةگئ) بايئرعئ موثعول ءتئلئنئث دئبئستالؤئنا ساي الئنعان (50). ءوز الدئنا قالئپقا تذسكةن قاتاث دئبئستئق جذيةنئ قالئپتاستئرعان (51). ميث پاتشالئعئنئث العاشقئ جئلدارئندا ويئپ باسئلعان بذل كئتاپتئث نةگئزگئ نذسقاسئ 10 تاراؤ، قوسئمشاسئ 2 تاراؤ، «يذث لئ ذلئ تاعئلئمئنا» كئرگئزئلگةنئ 15 تاراؤعا جةتكةن.

العاشئندا بذل كئتاپتئ چيث پاتشالئعئ كةزئندة جاساعان باؤ تيثبو دةگةن ادام «يذث لئ ذلئ تاعئلئمئنان» كوشئرئپ الئپ، سوثئنان حانتايحؤا ونئ ساقتاعان. بذل كئتاپتا جيا ديث جئلدارئندا جيان داشيننئث جازعان سوثعئ ءسوزئ بولعاندئقتان جايشئلئقتا (چيان نذسقاسئ) «يؤان پاتشالئعئنئث قذپيا شةجئرةسئ» دةپ اتالادئ. 12 تاراؤلئق نذسقاسئ گؤ گؤاثين نذسقاسئ گؤ مئرزانئث جيا جيث جئلدارئندا، جياث شياثيذندة ساقتالعان كونة قولجازبالارمةن سالئستئرئپ جازعان. بذعان سوثئندا شئث ؤ ية بولئپ، كةيئن شاثحايداعئ حانفن عيماراتئندا ساقتالعان. 1936-جئلئ «ءتورت ءبولئمدئ الماناق» جالعاستئ تذردة قذراستئرئلعان كةزدة «يؤان پاتشالئعئنئث قذپيا شةجئرةسئنة» كئرگئزئلگةن. ية دئحذي نذسقاسئن ؤئن تيثگؤث گؤاثشذي جئلدارئندا شئث ؤي مئرزانئث ساقتاعان گؤ گؤاثين نذسقاسئنان كوشئرگةن. كةيئن بذل نذسقاعا ية دئحؤي ية بولعان، 1908-جئلئ گؤانگؤتاثنان «يؤان پاتشالئعئنئث قذپيا شةجئرةسئ» دةگةن اتپةن باسئلئپ شئققان (52).

كةيئن كةلة باتئستئث وقئمئستئلارئ عئلئمي زةرتتةؤگة قولايلئ بولؤ ءذشئن بذرئنعئ تاراؤ، ابزاستار نةگئزئندة «يؤان پاتشالئعئنئث قذپيا شةجئرةسئن» دة عئلئمي جولمةن تاراؤشالارعا ءبولئپ، جالپئ 282 تاراؤشاعا ايئرئپ شئقتئ، مذنئ عئلئم سالاسئ تاراؤ-تاراؤشالار رةتئندة قابئلداپ، كذنئ بذگئنگة دةيئن قولدانئپ كةلةدئ.

چيث پاتشالئعئنان بةرئ، ةلئمئز تاريح عئلئم سالاسئنداعئلار ميث پاتشالئعئنئث العاشقئ مةزگئلئندةگئ «يؤان پاتشالئعئنئث قذپيا شةجئرةسئ» (جالپئ اؤدارماسئ) جونئندة تالاي تذسئنئكتةمةلةر بةرئپ، دالةلدةؤ جذمئستارئن جذرگئزدئ.

جالپئ اؤدارما حانزؤ ارئپتةرئنئث دئبئستالؤ جولئ بويئنشا بايئرعئ موثعول تئلئندةگئ ءتذپ نذسقانئث ذزئن ئرعاسئنا نةگئزدةلئپ جاسالعان شاعئن اؤدارما بولعاندئعئ سةبةپتئ عئلئم سالاسئ بذل اؤدارماداعئ ولقئلئقتار از ةمةس دةپ قارادئ. ولار زةرتتةؤ بارئسئندا بةلگئلئ تابئستارعا جةتكةنئمةن، پايدالانعان جانة سذيةنگةن ماتةريالدارئ شةكتئ بولعاندئقتان، جاثا قاتةلئكتةردئث بارلئعئنا كةلةتئندئگئ تابيعي ةدئ. ونئث ذستئنة بذلاردئث ئشئندة بئردة-بئرةؤئ تذركئ ءتئلئن كونة ذيعئر تئلئمةن، قازاق ءتئلئن بايئرعئ موثعول تئلئمةن سالئستئرئپ زةرتتةمةگةن، مذنئ اقتاثداق پةن كةمشئلئك دةمةي دة بولمايدئ.

موثعول تئلئنة تذثعئش رةت ترانسكريپسيالانعان «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» ХХ عاسئردئث 30- 40-جئلدارئنا جةتكةندة عانا ئشكئ موثعولدا باسئلدئ. كةيبئر وقئمئستئلار بذل كئتاپقا نةگئز بولعان اؤةلگئ نذسقا گؤ گؤاثين نةمةسة ية دئحؤي نذسقالارئنئث بئرةؤئ بولسا كةرةك دةسةدئ. موثعول تئلئنة ترانسكريپسيالانعان «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنةن» ءتذپنذسقادا كةتكةن اعاتتئقتاردئ قادام سايئن كةزدةستئرؤگة بولادئ. ونئث ذستئنة ترانسكريپسيالاؤشئنئث ءوز بئلگةنئنشة قوسقاندارئ مةن وزگةرتكةندةرئ ونئث عئلئمي قذنئن تومةندةتة تذسكةن (53).

2. ةردةنةتةي، بؤياندالايلاردئث سالئستئرما نذسقاسئ

ئشكئ موثعول اأتونوميالئ رايونئ موثعول ءتئل-ادةبيةت، تاريح ينستيتؤتئنداعئ موثعول ماماندارئ ةردةنةتةي مةن بؤياندالايلار ءوز كةزئندة بئرلةسئپ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئن» زةرتتةپ، كورنةكتئ تابئستارعا قول جةتكئزةدئ. ولار 1962-جئلدان باستاپ زةرتتةؤمةن اينالئسقان. ارادا ون جئلعا سوزئلعان «مادةنيةت زور توثكةرئسئن» باستارئنان كةشئردئ. الاساپئران جئلدار وتة سالئسئمةن ياعني 1980-جئلئ قئركذيةكتة ولار «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث سالئستئرما نذسقاسئ» اتتئ ةثبةكتةرئن جذرتشئلئققا ذسئندئ.

سول جئلدارئ اقپان ايئندا اسالاتؤ ذشةؤئ بئرلةسئپ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندةگئ سوزدةرگة تذسئنئك» اتتئ ةثبةكتةرئن جاريالاپ، «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئن» زةرتتةؤ ئسئنة ةسةلئ ذلةس قوستئ.

ولار «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنة» فونةتيكا، مورفولوگيا جانة تذركئ تئلدةرئنئث جةكة سوزدةرئ جاعئنان ئشكةرئلةي زةرتتةؤ جذرگئزدئ، ءسويتئپ موثعول ءتئلئ فونةتيكاسئن قالپئنا كةلتئرؤدئ سئناق ةتؤ بارئسئندا «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» فونةمالئق جاقتاعئ ةث ذلكةن ءبئر ةرةكشةلئگئ ءسوز باسئ داؤئستئ دئبئسئندا ذزئلمةلئ «ه» دئبئسئ بار ةكةندئگئن بايقايدئ. وسئدان كةيئن بارئپ ولار بذل تذردةگئ دئبئس موثعولدئث ءارقايسئ ديالةكتةرئ مةن جةرگئلئكتئ تئلئندة الدةقاشان جويئلعان (55) دةگةن كوزقاراستئ العا قويدئ. ءئس جذزئندة بذل كونة بئتئكشئلةرئ قالدئرعان تاريحي بةلگئ بولاتئن.

ولار جانة دة «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» ءتئلئن حانزؤ تئلئندة بةرئلگةن دئبئستارعا نةگئزدةي وتئرئپ قازئرگئ موثعول ءتئلئ بويئنشا قالپئنا كةلتئرؤ ذستئندة داؤئسسئز دئبئستار مةن ءسوز تذلعالارئ جانة ءسوز ماعئنالارئ جاقتارئندا ءبئر قئدئرؤ ايئرماشئلئقتاردئث بار ةكةندئگئن بايقايدئ. ولار مذنداي ايئرماشئلئقتاردئ «موثعولدئث كونة تذلعاداعئ جازؤئ» جازباشا ءتئل مةن اؤئز ةكئ ءتئلدئث اراسئنداعئ پارئققا اپارئپ تئرةيدئ. ونئث ذستئنة ةتئستئكتئث سوثئنا جالعاناتئن «quna» نةمةسة «kune» (56) تاياؤ جانة وسئ زامانعئ موثعولدئث جازبا ءتئلئ مةن اؤئزةكئ تئلئندة جويئلعان، مةكةن ذستةؤ جذرناقتارئ دا قازئرگئ ءتئلدئث مةكةن ذستةؤ جذرناقتارئنا ذقسامايدئ دةگةندئ ايتادئ.

«موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندةگئ» جازبا ءتئل مةن اؤئزةكئ تئلدةگئ فونةتيكالئق پارقئنا تالداؤ جاساعاندا، ولار مذنئث ةكئ ءتذرلئ سةبةبئن كورسةتةدئ: ءبئرئ جازؤ جارئققا شئققاننان كةيئن اؤئزةكئ تئلدة وزگةرئستةر تؤئلعان (57). ةندئ ءبئرئ جازؤ جاراتقان رؤدئث ديالةكتئسئ وزگة رؤدئث ديالةكتئسئنة ذقساماؤئنئث ناتيجةسئ (58).

دةگةنمةن ولار «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندة» ءتذرلئ سوزدةردئث قادام سايئن كةزدةسةتئنئن مويئنداي وتئرئپ، ولاردئ سةگئز توپقا ايئرادئ (59). ارينة تذركئ سوزدةرئنئث ماعئناسئنا تذسئنئك جاساعاندا نةگئزئنةن رادلوأتئث «تذركئ تئلدةرئ ديالةكتئسئنئث  قولدانبا سوزدئگئنة» نةگئزدةلةدئ. كةيبئر ءسوزدئث تذسئندئرمةسئ زورلاپ قيئستئرئلعان. ءتئپتئ قاتة وقئلعان جةرلةرئ دة جوق ةمةس. ماسةلةن: «موثعولدئث قذپييا شةجئرةسئنئث» 159-تاراؤشاسئندا (163-تاراؤشادا تاعئ دا كةزدةسةدئ) كةزدةسةتئن نايمان اسكةرباسئ كوكساؤ سارئ بذلاقتئث اتئنئث ءمانئن «كوكشةؤ» دةپ موثعولشالاپ قاتة وقئپ، ونئ وثاي اشؤلانؤشئ (60) دةپ تذسئندئرگةن. ال مذنئ راشيد «كوكساؤدئث» ماعئناسئن جوتةل ءتيئپ كوكئرةك اؤئرعاننئث زاردابئنان داؤئسئ قارلئعا شئعاتئن ادام دةپ ايقئن تذسئندئرگةن (61).

«سارئ بذلاقتئ» راشيد جةر اتئ دةپ تذسئندئرگةن. ونئث ايتؤئنشا «كئسئلةر ونئ وسئ جةر اتئمةن اتاعان» (62). مذنئث ءوزئ اتا مةكةننئث، ذزاق ؤاقئت قونئستانعان جةردئث نةمةسة ءمانساپ اتئمةن اتاؤ سئندئ وسئنداي ءبئر دئبئستئق بةلگئ تذركئ تايپالارئنئث سالتئنا ذيلةسةتئندئگئن، ونئث ذستئنة ورتا عاسئرلاردا كةثئنةن تاراپ (ماسةلةن: ماحمذت قاشقاريدئث ةسئمئ) كذنئ بذگئنگة جالعاسقاندئعئن تذسئندئرةدئ. قازاقتئث قازئرگئ باستئ تايپالارئنئث ءبئرئ - نايماندار ءدال وسئنداي مادةنيةتتئلئك ةرةكشةلئككة ية. ايتالئق: koksao سوزئ قازئرگة دةيئن قازاق تئلئندة قولدانئلئپ كةلةدئ، ماعئناسئ راشيدتئث تذسئندئرمةسئمةن بئردةي. ال «سارئ بذلاق» تذركئ تئلئندة «الاثعاسار، جةثئلتةك» دةگةن ماعئنانئ بةرمةيدئ، قازاق تئلئندةگئ جةر اتتارئندا دا «الاثعاسار، جةثئلتةك» دةگةن جةر اتتارئ ةجةلدةن بولماعان. ءاسئلئ sarburkha, sarbulakh  دةگةن سوزدةردئث قايسئسئن الؤ كةرةكتئگئ، جالعاستئ ويلانؤدئ قاجةت ةتةدئ (ءبئراق مةنئثشة بولعاندا «سارئ بذلاق» اتاؤئ ءتئپتئ لايئقتئ سياقتئ).

ولار موثعول جازؤئ ءذش ءتذرلئ دامؤ كةزةثئن باستان كةشئردئ دةگةن تذجئرئمعا كةلئپ، «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» قذراستئرئلئپ جازئلعان زامانئ موثعول جازؤئنئث دارا دامؤ ساتئسئنا (63) ياعني موثعولدئث كونة تذلعاداعئ جازؤئنا وتكةن كةزةث دةپ قارايدئ. موثعولدئث كونة تذلعاداعئ جازؤئ وسئ جازؤدئ جاراتقان رؤ-تايپالاردئث ءتئلئن ولشةم نةمةسة نةگئز ةتةدئ. ونئ بةلگئلئ ءبئر جازؤعا ةلئكتةؤدةن جاسالعان دةپ تذسپالداؤعا كةلمةيدئ (64).

سونئمةن «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئن» سالئستئرا كةلئپ ةكئ وقئمئستئ: «مةيلئ قايسئ باسئلئمداعئ «قذپييا شةجئرةنئ» الايئق، بارئندة دة ذلكةن اعاتتئق كةزدةسةدئ (65) دةگةن قورئتئندئ شئعارادئ. ولاردئث باستاپقئ ساناقتارئنا قاراعاندا، 15 تاراؤلئ كئتاپتان مولشةرمةن 3200 ارئپتةي قاتةلئك كةتكةن، گؤ گؤاثين نذسقاسئنان كةتكةن ارئپتئك قاتةلئك 1200 دةن ارتادئ، ية دئحؤي نذسقاسئ گؤ گؤاثين نذسقاسئنئث كوشئرمةسئ بولعاندئقتان، گؤ گؤاثين جئبةرگةن قاتةلئكتئ ية دئحؤيدئث دا قايتالاماق تذگئل، سونئمةن قوسا 30 عا جؤئق ارئپتئك قاتةلئك تاعئ دا قوسئلعان.

 سول سةبةپتئ جوعارئداعئ ءذش نذسقانئث ئشئندة قاتةلئك ءبئرشاما سيرةك كةزدةسةتئنئ گؤ گؤاثيندئكئ دةپ قارايدئ (66). مذنئ ولار تاعئ دا ءتذسئپ قالعان سوزدةر، قاتة كةتكةن ارئپتةر، قاتة قويئلعان تئنئس بةلگئلةر مةن قاتة جالعاؤ-جذرناقتار، اسئرئپ جئبةرگةن جةرلةر مةن ورنئ اؤئسقان سوزدةر دةپ التئ توپقا ايئرادئ. وسئلاردئث ئشئندة بؤئننئث باسئندا كةلةتئن داؤئسسئزدار (ءبئرقاتار تاثدايلانعان داؤئسسئزدار مةن كومةسكئلةنگةن داؤئسسئزدار) جانة بؤئننئث سوثئندا كةلةتئن داؤئسسئز ارئپتةر (木,惕,勒,黑,克)  سياقتئلاردئث ءتذسئپ قالؤئ نةمةسة ورنئ الماسؤئ سئندئ اعاتتئقتار ةث كوپ كةزدةسةدئ.

ال ءتاؤئر دةگةن گؤ گؤاثين نذسقاسئنئث وزئنةن 850 دةن ارتئق ءارئپ ءتذسئپ قالعان. جوعارئداعئ باياندالعان داؤئسسئز دئبئستارداعئ قاتةلئكتةردةن تئس جالپئ بؤئنداعئ قاتةلئك، تذلعاسئ جاعئنان جاقئن كةلةتئن ارئپتةردئث قاتةلئگئ بارئنشا مول.  گؤ گؤاثين نذسقاسئنان 380 نةشة قاتة ءارئپ پةن 80 نةن ارتئق اسئرئلعان مازمذندار كةزدةسةدئ. وندا قاتة الئنئپ تاستالعان، اعات جالعانعان جذرناقتار دا بارشئلئق. استئ-ءذستئ الماسقان ارئپتةردئث سانئ بارئنشا سيرةك. ية دئحؤي مةن چيان داشين نذسقاسئنان دا قاتة ئقشامداؤلار شئققان، ءبئراق مذنداي جايت گؤ گؤاثين نذسقاسئندا كةزدةسپةيدئ (67).

سونئمةن جوعارئداعئ ءذش ءتذرلئ نذسقانئث ئشئندة قاتةلئگئ ازداؤ بولعان «ءتورت ءبولئمدئ الماناقتئ» گؤ گؤاثيننئث نذسقاسئن ءتذپنذسقا رةتئندة، ال چيان داشيننئث نذسقاسئ مةن ية دئحؤيدئث نذسقاسئ قوسئمشا ماتةريال رةتئندة سالئستئرئلؤعا پايدالانئلادئ (68). ءبئراق سالئستئرما نذسقا «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندةگئ» كونة ذيعئرشا جازئلعان جةرلةردئ موثعولشالاؤعا بةيئمئرةك بولعان. ةگةر توتة جانة سالئستئرئپ تذزةتؤدة شةشئلمةگةن جةرلةر بولسا ةجةلگئ قاتئستئ قذجاتتار مةن قوعامدئق تةكسةرؤ ماتةريالدارئنان كةثئنةن پايدالانئپ جانة موثعول ءتئلئنئث زاثدئلئعئنا نةگئزدةلة وتئرئپ تذزةتؤلةر جاساعان (69).  كةيبئر تذزةتؤلةر قايتادان ءذثئلؤدئ قاجةت ةتةدئ.

3. ХХ عاسئردان بةرگئ بئرنةشة ءتذرلئ حانزؤشا اؤدارما نذسقاسئ

جاچيسئچين اؤدارعان تذسئندئرمة نذسقا. جاچيسئچيننئث ذستازئ ياؤ سذثؤ - جذثگونئث قازئرگئ زامانعئ لياؤ، سذث، جين، يؤان تاريحئ عئلئمئنئث نةگئزئن قالاؤشئلاردئث ءبئرئ. ول جاچيسئچينمةن بئرلئكتة «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» موثعولشاسئن حانزؤ ارئبئمةن بةرئلگةن جاثاشا اؤدارما تذسئندئرمةنئ جاسادئ. ونئث ذستئنة «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» تذثعئش رةتكئ حانزؤ تئلئندةگئ تولئق اؤدارما نذسقاسئن ءبئتئردئ. ئلة-شالا، جاچيسئچيننئث «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» جاثاشا اؤدارماسئ مةن تذسئندئرمةسئ دةگةن كئتابئ 1979-جئلئ تايأاندا حانزؤ تئلئندة جارئق كوردئ («تايبي ليانجيث» باسپا كاسئپورئن سةرئكتئگئ). مذنئ قازئرگة دةيئنگئ ءبئرشاما ساتتئ اؤدارئلعان اؤدارما نذسقا دةؤگة بولادئ.

جاثادان اؤدارعان داؤرؤنتيبؤدئث قئسقاشا تذسئندئرمة كئتابئ.

بذل كئتاپ 12 تومدئق اؤدارما نذسقا، تاراؤ-تاراؤشالارعا بولئنبةگةن. 1979-جئلئ ئشكئ موثعول حالئق باسپاسئ جاعئنان جارئق كورگةن ناعئز ةسكئشة ادةبي تئلدةگئ اؤدارما نذسقا دةؤگة بولادئ. ءار تومئ ابزاستارعا ءبولئنئپ، تذسئندئرمةلةر بةرئلگةن، داؤرؤنتيبؤ مذنئ دا سوزدةردئث ماعئناسئن قازئرگئ موثعول ءتئلئنئث سةماسيالوگياسئ تذرعئسئنان ءتذسئندئرئپ، كذماندئ ارئلتؤعا كوبئرةك كوثئل بولگةن.

بايئرعئ اؤدارماسئ مةن يةليثجئننئث اؤدارماسئ. بايئردئث اؤدارماسئ 1980 - جئلئ ئشكئ موثعول حالئق باسپاسئنان جارئق كوردئ. بذل كئتاپ «يؤان پاتشالئعئنئث قذپيا شةجئرةسئنئث» حانزؤشا ءتذپنذسقاسئنئث ترانسكريپسياسئ، بوگدة اؤدارما، جالپئ اؤدارما، حالئقارالئق دئبئس بةلگئلةرئ، موثعولدئث ءداستذرلئ ترانسكريپسياسئ، موثعولدئث ءداستذرلئ ماعئنالئق كوشئرمةسئ. سونداي-اق «دئبئس بةلگئلةرئنئث سوزدئگئ» دةپ بولئنةدئ. اتالمئش سوزدئكتة قازئرگئ دئبئستار، كونة دئبئستار، موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث دئبئستارئ بةلگئلةنگةن. مذنئث ئشئندة كونة دئبئستار بولئگئ گؤاثيذن، جييذن، پيثيؤان يئنيذن، موثعول ءارئبئنئث دئبئستئق ذيقاسئنان  ايئرئم-ايئرئم كوشئرئلگةن. يةليثجئننئث نذسقاسئ 1987-جئلئ ئشكئ موثعول ؤنيأةرسيتةتئنئث باسپاسئ جاعئنان باسئلئم كوردئ. بذل كونة ذيعئر جازؤئنداعئ موثعولدئث ةسكئ جازؤئن تذثعئش قالپئنا كةلتئرگةن نذسقا، ءسويتئپ مذنئث بةتئن ةلئمئزدة تذثعئش اشتئ.

يذي داجذننئث اؤدارماسئ مةن تذسئندئرمةسئ 12 تومدئق اؤدارما نذسقا، 282 تاراؤعا بولئنگةن. بذل حانزؤدئث جاثاشا ادةبي تئلئمةن اؤدارئلعان نذسقا، 2001-جئلئ حئبي حالئق باسپاسئ جاعئنان باسئلئم كورگةن. يذي داجذننئث نذسقاسئ تاياؤ جئلداردان بةرگئ عئلئم سالاسئنداعئلاردئث «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئن» زةرتتةؤدةگئ ءارقايسئ جاقتاعئ تابئستارئن جيناقتاعان، تذسئندئرمةسئ ايقئن ءارئ نانئمدئ، ءار تذرعئعا نازار اؤدارعان ءارئ تالاي ماسةلةنئث شةشئمئن تاپقان نذسقا. ايتسة دة، يذي داجذن مئرزا تئلدئك شةكتةمةلئككة ذشئراعاندئقتان كةيبئر تذسئندئرمةلةردة قاتةلئك كةتكةن.

 ماسةلةن: اتالعان كئتاپتئث 239-تاراؤ 11-تذسئندئرمةسئندة، «الدئ يار» دةگةندئ «اؤليةنئث جورئققا اتتانؤ ةستةلئگئ»، «يؤان تاريحئ. تايزؤ بايانئنداعئ» التئ يار دةپ ايتادئ. تذركئ تئلئندة سةگئز جةر  دةپ تذسئندئرگةن. بذل تذسئندئرؤ قاتة. الديار نةمةسة التياردئث تذركئ تئلئندةگئ ماعئناسئ التئ جةر. بذل ءسوز تئركةسئن سان ةسئم «الدئ» نةمةسة «التئ» ، ماعئناسئ -«التئ»، سئلتةؤ ةسئمدئگئ «يار» نة «ةرگة» بولؤگة بولادئ. قوسئپ ايتقاندا، «التئ جةر» دةلئنةدئ. جؤئق جئلداردان بةرئ باسپاءسوز سالاسئنداعئلاردئث كورةكتورلئققا باسا ءمان بةرمةؤئنةن كئتاپتاردا ةمئلةلئك قاتةلئك كوپ.

 ارينة يذي مئرزانئث دا كئتابئ بذدان قاعئس قالماسا كةرةك. وقؤ بارئسئندا جئثئشكةلئكپةن سارالاؤدئ قاجةت ةتةدئ. ءبئراق بذل اؤدارما نذسقانئث ساپاسئنا اسةرئن تيگئزبةيدئ. دةگةنمةن، كةيبئر اؤدارمالارئنئث ءسوز الئسئ تئم «وسئ زاماندانئپ» كةتكةن. ماسةلةن: 208-تاراؤدا، شئثعئسحاننئث باعا بيكةنئ جورشئدايعا سئيلاعان كةزئندةگئ، شئثعئسحاننئث سوزئنةن ءذزئندئ الار بولساق: «سةنئ اقئلدان كةنجة، اجاردان كةم دةمةدئم، قذشاعئمداعئ وزئثدةي حانشايئمدئ جورشئدايعا سئيلاؤئم ذلكةن جوسئقتئ ويلاعاندئعئمنان»

وسئنداعئ ذلكةن جوسئقتئ ويلاعاندئعئمنان دةگةن ءسوز «وسئ زامان» تئلئمةن بةرئلئپ، ءتذپنذسقانئث اؤةلگئ ماعئناسئنا ئقپالئن تيگئزئپ وتئر.

4. شةتةلدةگئ اؤدارما نذسقالارئ

«موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» شةتةلدةگئ زةرتتةلؤئ ХІХ-عاسئردئث 60-جئلدارئنان باستالعان. جاپونشا، ورئسشا، نةمئسشة، ماجارشا، اعئلشئنشا، فرانسؤزشا، موثعولشا، تذرئكشة، چةح جانة قازاقشا اؤدارمالارئ بذرئننان بار. جاپونيا، فرانسيا، گةرمانيا، بذرئنعئ كةثةس وداعئ، أةنگريا سياقتئ ةلدةر تاعئ لاتئنشا دئبئستالؤئ بويئنشا ترانسكريپسيالاپ جازئپ، باسپادان شئعاردئ. ءبئرتالاي ةلدة «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئن» زةرتتةيتئن وقئمئستئلار بار. ءار ةلدئث وقئمئستئلارئ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنة» تاريح، ءتئل، ادةبيةتتانؤ، اسكةري ئستةر، ةتنوگرافيا تذرعئسئنان زةرتتةؤلةر جاساپ، كوپتةگةن عئلئمي ةثبةكتةر جاريالادئ.

«اؤليةنئث جورئققا اتتانؤ ةستةلئگئ» دة وسئمةن ءبئر ؤاقئتتا شةتةل تئلدةرئنة اؤدارئلدئ. جاپونيا وقئمئستئسئ ناكئتؤثشئ دا قوسئمشا تذسئندئرمة نذسقاسئن جاسادئ. فرانسيالئق پةللئت فرانسؤز تئلئنة جالپئ كئتاپتئث 3/1 ءئن اؤدارعانئمةن، ونئث عئلئمي ورةسئ توتةنشة جوعارئ دةپ سانالادئ، پةللئت قايتئس بولعاننان كةيئن بذل كئتاپ ونئث وقؤشئسئ حانبايشئنئث زةرتتةؤئمةن باسپادان شئقتئ.

ةل ءئشئ-سئرتئنداعئ تاريح سالاسئنداعئلار «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنة» كوز تئككةندةرئمةن، اقاؤلارئ مةن داتتاؤلارئ ءبئر جةردةن شئعا بةرمةيدئ. «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندةگئ» كةيبئر مةزگئلدةر مةن ؤاقيعالار وزگة تاريحي ماتةريالدارعا ةنگئزئلگةن جازبالاردان پارئقتئ بولئپ شئققان. ونئث ذستئنة كةيبئر تاريحي ؤاقيعالاردئث كوبئنةسة ادةبي بايانداؤ تاسئلئمةن باياندالؤئ، پوةتيكالئق ءتئل قولدانئستارئ، ونئث تاريحي ماتةريالدئق ماثئزئن تومةندةتئپ، ادامداردئ كذدئككة قالدئرعان. جاپونيانئث كةيبئر وقئمئستئلارئ ونئ ءتئپتئ «تاريحتئ جالعاننان جاساعان پروزا» دةگةنگة دةيئن بارعان (71). ارينة بذل تئم ذشقارئ ايتئلعان ءسوز.

ةگةردة ءدال وسئنداي بولادئ ةكةن، كةمشئلئگئنةن ارتئقشئلئعئ مول «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» تؤرالئ زةرتتةؤ دامي كةلة بذل كذندةرئ حالئقارالئق سيپاتقا ية «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئن تانؤ عئلئمئنا» اينالئپ وتئر. جاپونيا وقئمئستئسئ حاراياما اؤةلئ دةسةثئز ارناؤلئ تذردة «يؤان پاتشالئعئنئث قذپيا شةجئرةسئنة» قاتئستئ قذجاتتاردئث تئزئمدئگئن قذراستئرئپ، وعان جذثگوداعئ جانة دذنيةجذزئندةگئ ءارقايسئ ةلدئث «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئن» زةرتتةؤدةگئ قاتئستئ ةثبةكتةرئنئث مازمذنئن بةرئپ، كئتاپ شئعاردئ. ةل ءئشئ-سئرتئنداعئ زةرتتةؤلةردئث بذرئنعئداي تةرةثدةي تذسؤئنة بايلانئستئ موثعول ذلتئنئث تاريحئ، ءتئل-جازؤئ، مادةنيةتئ، ءدئنئ، سالت-ساناسئ، وندئرئستئك تذرمئسئ، اسكةري ئستةرئ، سوعئستارئ سياقتئ جاقتارئنئث جذيةلئ تذردة زةرتتةلؤئ مةن موثعول يؤان پاتشالئعئ داؤئرئندة سولتذستئكتة تئرشئلئك ةتكةن كوشپةندئ ذلتتاردئث زامانا تاريحئن زةرتتةؤگة كومةگئن تيگئزئپ، تئث تابئستارعا قول جةتكئزةتئندئگئ ءسوزسئز.

ءتورتئنشئ، «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندةگئ» قازاقتئث ارعئ تةگئ مةن تايپالارئنا قاتئستئ دةرةكتةر

«موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندة» يؤان پاتشالئعئ داؤئرئندةگئ، ءتئپتئ ونان دا بذرئنعئ قازاققا قاتئستئ مالئمةتتةر كةزدةسةدئ. ماسةلةن: كةرةي (كةرةيت)، نايمان، مةركئت، جالايئر، قئپشاق، قوثئرات، قاثلئ، قارلئق، ت.ب. بذرئنعئلاردئث تانئمئ بويئنشا بذل تايپالار موثعولدارعا جاتقئزئلاتئن بولعاندئقتان بةرتئنگئلةر ولاردئ موثعول ذلتئ دةپ ساناپ كةلگةن، مذنئث تاريحي تانئمداعئ ايقئن اعاتتئق ةكةندئگئن ايتپاساق تا تذسئنئكتئ.

سولتذستئكتةگئ ساحارا ذلتتارئنئث دامؤ تاريحئنا جالپئلاي كوز جذگئرتةر بولساق عذنداردئث كذشةيگةن تذسئندا تالاي ةل وزدةرئن عذن دةپ اتاعان، كةيئن تذركئلةر كذشةيگةن كةزدة تاعئ ءبئرسئپئرا ةل وزدةرئن تذرئكپئز دةپ اتاعان. ونان تاتارلار كذشةيگةن تذستا دا وزدةرئن تاتار  دةپ ةسةپتةگةن. قازئرگة دةيئن كةيبئر جازبالار موثعولداردئ موثعول تاتارلارئمةن شاتاستئرئپ ءجذر. كةيئن كةلة شئثعئسحاننئث شاثئراق كوتةرئپ، موثعول ذلتئ ءبئر مةزگئل داؤرةندةي باستاعاننان كةيئنگئ جةردة جانة ءبئرتالاي ذلتتار وزدةرئن موثعولمئز دةپ اتاسا، تاريحشئلار ولاردئ موثعول رةتئندة الئپ شةجئرةلةگةن.

شئنئن قؤعاندا، يؤان داؤئرئندةگئ «موثعول» ذعئمئ ذلت ةمةس، ةل دةگةن ذعئمدئ بةرةدئ. قازئرگئ كةزدةگئ جذثگولئقتار، امةريكاندئقتار، فرانسؤزدار، رةسةيلئكتةردئث باسقا-باسقا ذلتتان، ذقساماعان ناسئلدةن قذرالعانئ سياقتئ. ال، بذگئنگئ موثعول ذلتئ «جالاث» ذلت ماعئناسئن بةرةدئ. سول سةكئلدئ، يؤان پاتشالئعئ داؤئرئندةگئ موثعولدار كوپتةگةن ذلتتئ ءوز ئشئنة قامتئعان. الايدا، قازئر كوپ ةل وسئنئث ءوزئن شاتاستئرئپ ءجذر. بذل - ءبئر تذرلئ جاثساق باستاما، مذنئث انئق-قانئعئنا جةتپةي بولمايدئ.

«جاميح-ات-تاؤاريحتئث» بئرنةشة جةرئندة بئلاي دةپ باياندالعان: «قازئرگئ كةزدة «موثعول» دةپ اتالئپ جذرگةن تذركئ تايپالارئنئث ةجةلدة ءوز تايپالارئنئث ةرةكشة اتتارئ، تايپا باسشئلارئ مةن امئرلةرئ بولعان. ءاربئر تايپالار ءوز ئشئنةن تةكتةر (宗支)  مةن رؤلارعا بولئنگةن. ماسةلةن: وسئ شئعارمادا ةگجةي-تةگجةيلئ باياندالماقشئ بولعان جالايئر، ويرات، تاتار سياقتئ تايپالار.

ولاردئث بةلگئلئ كولةمدة جذرتئ مةن مةكةنئ بولعان. ولاردئث ءوث-تذرقئ مةن ءتئلئ موثعولدارعا جاقئن، ويتكةنئ ول كةزدة موثعولدار تذركئ تايپالارئنئث ءبئر قاناتئنا جاتاتئن. قازئر ولاردئث باسئنا باق قونئپ، كذشةيئپ ذلاعاتتئ ةلگة اينالدئ دا وزگة بارلئق ةلدئث ءبارئ دة سولاردئث وسئ ءبئر ارنايئ اتئمةن اتالاتئن بولدئ (72).

ولار ةجةلدةن ةسكئ زاماننئث وزئندة-اق كوپ زامان بويئ مذقئم (موثعذل) تايپالار مةن ايماقتاردئث باعئندئرؤشئسئ جانة سونئث قوجاسئ بولئپ كةلدئ، وزدةرئنئث ذلئلئعئنئث، قذدئرةتتئلئگئنئث جانة مارتةبةلئلئگئنئث ارقاسئندا شوقتئعئ بيئكتةپ، توپتان وزدئ.

ولار ايرئقشا ذلئ ءارئ بارئنشا مارتةبةلئ بولعاندئقتان تةكتةرئ مةن اتتارئ بئر-بئرئنة ذقسامايتئن وزگة تذركئ تايپالارئ ءبارئ دة بئرتئندةپ سولاردئث اتئمةن تانئلئپ «تاتار» اتالئپ كةتتئ. ءبئر-بئرئنة ذقسامايتئن بذل تايپالار وزدةرئنئث ذلئ دا ارداقتئ بولعاندئعئ -سولاردئث قاتارئنا ةنگةندئگئنةن، اتاعئ سولاردئث اتئمةن تانئلعاندئقتان دةپ قاراپ كةلگةن.  قازئرگئدةي شئثعئسحان جانة ونئث تذقئمئنئث شاثئراعئنئث بيئك بولؤئ - ولاردئث موثعول بولعاندئقتارئنان دةپ قارايدئ. سونئث سالدارئنان تذركئ تايپالارئنئث اراسئنان الؤان ءتذرلئ ةسئمدةر مةن ارناؤلئ اتتار  كةلدئ.

ماسةلةن: جالايئر، تاتار، ويرات، ذنعئت، كةرةيت، نايمان، تاثعئت سياقتئ تايپالار وزدةرئن كوتةرمةلةؤ ءذشئن موثعولمئز دةپ اتاعان. ةجةلگئ زاماندا ولار وسئ ةسئمدةرئن مويئندامايتئنئن بئلاي قويعاندا، ولاردئث قازئرگئ ذرپاقتارئ وزدةرئن «تاريحتان بةرگئ موثعولدارمةن بايلانئستئ بولعاندئعئمئزدان موثعول اتالئپ كةلگةنبئز» دةپ قاراؤلارئ مذمكئن. ءئس جذزئندة ولاي ةمةس، سةبةبئ ةجةلدةن ةسكئ كذننئث وزئندة موثعولدار بذكئل تذركئ ساحاراسئنداعئ تايپالاردئث تةك بئرةؤئ عانا بولاتئن (73).

قازئرگئ قئتاي، كيدان، نذيجئن، نانگياس (وثتذستئكتةر)، ذيعئر، قئپشاق، تذرئكپةن، قارلئق، قاراشئ سياقتئ بودان ذلتتار مةن موثعولداردئث اراسئندا جاساعان تازئكتةر دة وزدةرئن موثعولمئز دةپ اتاعان. ولاردئث موثعول اتانؤئ وزدةرئنئث ابئرويئ مةن اتاعئنا جاقسئ، مذنئث الدئندا تاتارلار كذشةيگةن كةزدة وسئنداي جاعدايلار بولعان. سونئث سةبةبئنةن قازئرگئ قئتايداعئ، يندياداعئ، سيناداعئ، ماحاسيانداعئ، قئرعئز، حازارلار، باشقذرتتار، قئپشاق ساحاراسئنداعئ جانة ونئث سولتذستئگئندةگئ وثئرلةردة اراب تايپالارئنئث اراسئندا سيريا، ةگيپةت پةن ماروككوداعئ بارلئق تذركئ تايپالارئ تاتار اتئمةن اتالئپ ءجذر (74).

ماسةلةن: قازئرگئ كةزدة موثعول اتئمةن اتالئپ جذرگةن ذلتتار ياعني جالايئر، تاتار، ويرات، مةركئت، ت.ب. موثعولعا قارايلاس كةلةتئن، ءوز كةزئندة ةل قذرعان ذلتتار. سونئمةن كةرةي، نايمان، ذنعئت، ةرتةدةن قازئرگة دةيئن قوثئرات، كورولوس، ئكئرئس، الشئكين (الشئن)، ذراثعئت، كئلكئنوت اتالئپ جذرگةندةر جيناقتالئپ دةرلئك موثعولداردئث ذلتتارئ اتالعان (75).

ءبئرئنشئ بذتاعئ - بذرئن موثعول اتئمةن اتالماعان، قازئر موثعول اتئمةن اتالئپ جذرگةن ذلتتار. موثعول اتئ وسئ ذلتتاردان تالاي زاماننان سوث پايدا بولعان. ويتكةنئ وسئ ذلتتاردئث ءاربئر بذتاقتارئ ءوز ئشئنةن تاعئ دا (تولئپ جاتقان بذتاقتارعا) بولئنةدئ ءارئ ولاردئث بةلگئلئ اتتارئ بولادئ: جالايئر، سذنئت، تاتار، مةركئت، كذرلةؤئت، تذلاس، تذمات، بذلاحشئن، كارمؤچئن، ذراسذت، تامعالئق، تارعذت، ويرات، بارعذت، قورئ، تالانعذت، كاستذم، ؤراثحاي، قذرحان مةن ساحايتتار.

ةكئنشئ بذتاعئ - جوعارئدا باياندالعانداي تاياؤدا «موثعول» دةپ اتالعان ذلتتار سياقتئ جاپان تذزدة تئرشئلئك ةتكةن ذلتتار. بذلاردئث حالئق سانئ مول، تايپالارئ دا سان-ساناقسئز. ولاردئث بئزگة بةلگئلئ تايپالارئ مةن رؤلارئنئث اتئن اتاپ كورةتئن بولساق، ولار: كةرةيتتةر، نايماندار، ذنعئتتار، تاثعئتتار، بئكئرئندار، كئرعئزدار بولئپ كةلةدئ (76).

جوعارئدا بايئمداؤلاردان موثعولدئث ءار تايپاسئ ئرگذنة ءدال ورتاسئنا بةلگئ كئرگئزئلةدئ. كذن وزةنئ بويئن مةكةندةگةن ةكئ ادامنان تارالاتئندئعئن بايقادئق. ولاردئث وركةنئنئث وسؤئنة بايلانئستئ رؤلارئنئث حالئق سانئ بئرتئندةپ ارتا تذسةدئ. موثعول اتاؤئ سولاردئث رؤلارئنئث اتئنا اينالعان، وسئ ةسئم (بذل كذندةرئ) موثعولداردان تئس، وزگةدة ذلتتارعا دا قولدانئلادئ. ولاي بولاتئنئ موثعول زامانئنان تارتئپ، موثعولدار تذركئلةردئث ءبئر بذتاعئ ةسةپتةلةتئن دة، بذل ةسئم وزگة ذلتتارعا قالاي بولسا سولاي قويئلا بةرگةن. ولاردئ ءتاثئر جةبةپ-جةلپئگةندئكتةن، 400 جئلدئث ار جاق-بةر جاعئندا تالاي-تالاي رؤلاردئ ءوربئتئپ، حالئق سانئ جاعئنان وزگة ذلتتاردان اسئپ كةتكةن. ولار كذشتئ بولعاندئقتان وسئ ايماقتارداعئ باسقا تايپاداعئلار ولاردئث اتئن يةلةنگةن. سودان تارتئپ تذركئلةردئث (قازئرگئ) باسئم كوپ بولئگئ موثعولداردئث اتئمةن اتالعان.

مذنئث ءوزئ كةزئندة تاتارلاردئث ذستةم ورئنعا شئققاننان كةيئنگئ جةردة وزگة ذلتتاردئث تاتار اتئمةن اتالعانئنا سايما-ساي كةلةدئ. تاتارلار اراب، ءذندئستان، قئتاي (جذثگو) ةلدةرئندة، ءتئپتئ كذنئ بذگئنگة دةيئن بةدةلدئ. ةجةلگئ موثعولدار بئرتة-بئرتة ةكئ ذيةككة (بذتاققا جئكتةلگةن) (77).

«موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندة» قازاق تايپالارئنا قاتئستئ 96-تاراؤدا، شئثعئسحان بورتة حانئمنئث شةشةسئ شوتاننئث جاساؤ رةتئندة اكةلگةن قارا بذلعئن ئشئگئن كةرةيت ؤاثحانعا سئيلاپ، ونئ وكئل اكة دةؤئنةن باستالادئ دا، كةرةيت تايپاسئ مةن ونئث رؤلار جايلئ بئرشاما ةگجةي-تةگجةيلئ بايانداؤلار جاسالادئ. كةرةيتتئث ХІІ -عاسئردا جئرجئن، تونعايت، ساحيات، توپارت، البات سياقتئ رؤ-تايپالارئ بولعان (78). سونداي-اق 104-تاراؤدان 115-تاراؤعا دةيئن، شئثعئسحاننئث ءذش تايپالئ مةركئتكة قارسئ سوعئسؤ ءذشئن ؤاث حاننان كومةك سذراؤئنان 189-تاراؤدا، ؤاث حاننئث باسئن نايمان تايان حاننئث قول استئنداعئلاردئث الؤئمةن اياقتالادئ.

102-تاراؤدا، ءذش تايپالئ مةركئتتةردةن باستاپ، 199-تاراؤدا، توقتاعاننئث ذلدارئنئث قولعا تذسؤئنة دةيئن باياندالعان. 120-تاراؤدا، جالايئرلاردان باستاپ باياندالئپ، مذحاليعا گوؤاث دةگةن اتاقتئ سئيلاپ، سول قول جاراعذن جئدذننئث ماثئنداعئ تذمةن ءتذتئندئ باسقارتؤدان، 274-تاراؤداعئ، جالايئر چورماحان حورچئننئث باعدات ةلئن قاراتئپ الؤئنا دةيئن باياندالعان. 141-تاراؤ، نايمانداردان باستالئپ، 196-تاراؤداعئ، تايان حاننئث قولعا تذسكةنئنة دةيئن باياندالعان. 198-تاراؤدا، كذشلئك حاننئث قارا قئتايدئث گورحانئن پانالاؤئ، نايمانداردئث جويئلؤئ جانة قاثلئ، قئپشاق تايپالارئ جونئندة ءبئرشاما تولئق باياندالعان. بذلاردئث موثعول يؤان داؤئرئندةگئ قازاق ذلتئنئث زامان تاريحئن، ذلتتئق تةگئن زةرتتةؤگة تيگئزةر پايداسئ زور.

ةستة بولار ءارئ جالتارؤعا كةلمةيتئن ءبئر ءجايت، «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندة» ايقئن قاتةلئكتةر مةن ايئرماشئلئقتار ساقتالعان. اسئرةسة شي شياعا، جين حاندئعئنا، كورةيگة جورئق جاساعانداعئ مازمذندار مةن مذقالي، جةبة، جين ةلئنئث ساردارئ يلا پؤا، حئداعا (ؤانيان حئداعا) قاتئستئ جازبالار تاريحي شئندئققا ساي كةلة بةرمةيدئ (79). ارينة مذنئث وزگة تذستارئندا دا قاتةلئكتةر مةن پارئقتار كةزدةسةدئ. «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» تاريحي ؤاقيعالاردئث تؤئلعان جئلئن كوپ جاعدايدا بئزگة انئعئن كورسةتئپ بةرة المايدئ، كةيبئر ؤاقيعالاردئث شئندئعئن جالعاستئ تذردة دذرئستاؤعا تؤرا كةلةدئ.

بةسئنشئ، «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندةگئ» قازاق تئلئندةگئ سوزدئك قورئ جايلئ

«موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئندةگئ» ادامداردئث اتتارئنئث كوبئ تذركئ-قازاق تئلئندةگئ حايؤاناتتارعا قاتئستئ زات ةسئمدةر بولئپ كةلةدئ. ماسةلةن: ءبورئ، بذعئ، بذقا، توقتئ، مارال، ت.ب. ال، موثعول تئلئندة قاسقئردئ «چونو» دةيدئ. مئسالئ: بورتة شئنا - كوك ءبورئ. بذدان باسقا «شةشةن»، «بئلگئ»، «باتئر»، «قذت»، «مةرگةن» سياقتئلار. بذلار دا تذركئ-قازاق ءتئلئ. قازاق تئلئندة بذل جةكة سوزدةردئث ماعئناسئ ايقئن بولئپ، كذنئ بذگئنگة دةيئن قولدانئلؤدا.

تاعئ دا ءبئر نارسة، 122-تاراؤ (وسئ تاراؤدئث سةگئزئنشئ، توعئزئنشئ تذسئندئرمةسئنة قاراثئز) مةن 89-تاراؤدا (وسئ تاراؤدئث ةكئنشئ تذسئندئرمةسئندة بةرئلگةن) كةزدةسةتئن ذقساس ءبئر تاؤدئث اتئ حانزؤشا ذقساماعان ارئپتةرمةن ترانسكريپسيالانعان. وسئنئث ءوزئ كونة ذيعئر ارئبئمةن موثعولشا بايانداؤدئ ترانسكريپسيالاعاندا موثعول تئلئندةگئ دئبئستاؤلاردا وزگةرئس تؤئلاتئندئعئن تذسئندئرةدئ. ماسةلةن: كذرةلگذ تاؤئ ياعني شةجئرةنئث الدئثعئ بولئمئندة كذرةلگذ تاؤئ، «قارا جذرةك تاؤئ» ياعني ول 89-تاراؤداعئ قارا جذرةك تاؤئ، امالياتتا بذلار كونة ذيعئر بئتئكشئلةرئنئث (حاتشئلارئنئث) موثعولشانئ ةستةلئككة العاندا ذيعئرشالاپ جازعاندئعئن ايعاقتايدئ.

كونة ذيعئر بئتئكشئلةرئنئث قالدئرعان وسئنداي دةرةكتةرئنة باسا ءمان بةرؤدئ قاجةت ةتةدئ. كةيئن كةلة كوپتةگةن مذثعول وقئمئستئسئ قاتةلئكتئ تذزةتؤدئ جةلةؤ ةتئپ، «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئن» ادةيئ موثعولشالاپ كورةدئ، قازئر قاراعاندا، مذنئث ءوزئ تئم اقئلدئلئقتان تؤعان ءئس ةمةستئگئن بايقايمئز. ال قازاق تئلئنة اؤدارعان اؤدارماشئلار بذل جاعئنا نازار اؤداردئ ما جوق پا، ول جاعئ اؤدارما نذسقاسئن وقئعان سوث بةلگئلئ بولادئ.

التئنشئ، «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» مةن «التئن شةجئرةنئ» قازاق تئلئندةگئ اؤدارما نذسقالارئمةن سالئستئرؤ جايلئ

الدئمةن «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» قازاقشا اؤدارما نذسقاسئندا جالپئ بةتتئك قولدانئلئپ جذرگةن «عئلئمي بذتارلاؤ» ذلگئسئ قولدانئلماي، باسپا-باس اؤدارما ءتاسئلئ قولدانئلعان. سوندئقتان دا تالاي مازمذن قالئپ قالعان، ءتئپتئ رةداكتورلاردئث بةتالدئ وثدةؤلةرئ مةن وزگةرتؤلةرئن قوسقاندا، تالاي تاراؤدئث مازمذنئ نةگئزئنةن قالئپ قالعان. ءتذرئ وزگةرگةندئكتةن قازاقشا اؤدارما نذسقاسئنئث عئلئمي قذنئ بارئنشا تومةندةپ، جاي عانا قاراپايئم ادةبيةت وقؤلئعئنا اينالئپ قالعان.

قازاق تئلئندةگئ بئرلةسئپ اؤدارئلعان «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» اؤدارماشئلار بةرگةن العئ سوزئندة: «جالقئ ةسئمدةردئ ءوز كةزئندةگئ موثعولشا اتالؤئ بويئنشا الدئق» دةگةن. وسئنئث وزئنةن ولاردئث ورئنسئز داؤعا ذرئنئپ، جاثئلعاندئقتارئن اثعارؤعا بولادئ ياعني ولار نةگئزدةلگةن «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ»  اؤةلئ ذيعئر حاتشئ-بئتئكشئلةرئ كونة ذيعئر جازؤئمةن ةستةلئككة العان. ال، بذل نذسقا تةك «يؤان تاريحئ»، «جاميح-ات-تاؤاريح» جانة «قئزئل شةجئرةنئث» دالةلدةؤئنةن عانا وتكةن بولاتئن. ونئث كونة ذيعئر جازؤئنداعئ نذسقاسئ كذنئ بذگئنگة دةيئن تابئلماعان.

قازئر موثعول جازؤئنداعئ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئن» ءوز ئشئندة العان نذسقالار تذگةلئمةن ميث پاتشالئعئنئث حذثؤ جئلدارئندا، 563 حانزؤشا دئبئستار بويئنشا قذراستئرئلئپ جازئلعان موثعولشا نذسقادان تارايدئ. بئلايشا ايتقاندا، حانزؤ جازؤئمةن بةينةلةنگةن موثعول تئلئندةگئ نذسقا دةگةن ءسوز. جالپئ كئتاپ حانزؤ ارئبئمةن تاثبالانعان موثعولشا نذسقادان، حانزؤ ارئبئمةن توتة اؤدارعان سوزدةردئث جاناما اؤدارؤئنان جانة ابزاستاردئث سوثئندا كةلةتئن قورئتئندئ اؤدارمانئث جالپئ اؤدارماسئ سئندئ ءذش بولئمنةن قذرام تابادئ (81). قازئرگئ كةزدةگئ موثعول تئلئندةگئ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» ـــ حانزؤ تئلئندةگئ اؤدارمادان قايتا اؤدارئلعان نذسقا.

موثعول وقئمئستئسئ، ماماندارئ زةرتتةؤ ذستئندة، شةشئمئ كذردةلئ ماسةلةلةرگة كةزدةسئپ وتئرعان: تذسئندئرؤگة قيئن سوزدةردئث جذزدةپ-مئثداپ كةزدةسئپ وتئراتئندئعئن ولار اشئق مويئنداعان. كئتاپتا بةينةلةگةن سالت-ساناعا، زاث-تذزئمگة، ئرئم-جئرئمدار مةن تئيئمعا، ت.ب. قاتئستئ تذسئنئكسئز جايلار تاعئ دا قانشالئق (82). مذنئث ءوزئ كونة ذيعئر حاتشئ-بئتئكشئلةرئ موثعولداردئث اؤئزشا بايانداؤئنا نةگئزدةلة وتئرئپ، «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئن» ةستةلئككة تذسئرگةن شاقتارئندا تذركئ سوزدةرئن مولئنان قولدانعانئن تذسئندئرةدئ.

ةندئ ءبئر قئرئنان العاندا، ول كةزدة موثعولدئث ادةبي ءتئلئ ءالئ تولئعئمةن پئسئپ-جةتئلة قويماعاندئقتان تذركئ تئلدةرئنئث اسةرئنة بارئنشا ذشئراعان. ذيعئر جازؤئن قولدانؤئ دا سونئث ئشئندة جاتئر. الدئمةن باعئنعان تاتار، كةرةي (كةرةيت)، نايماندار وتئرئقتانعان جةرلةر ءبارئ دة تذركئ ءتئلئ قولدانئلاتئن وثئرلةر بولاتئن. ولار وسئ تذركئ تايپاسئنداعئلارمةن نةكةلةنگةن. الؤان تذرلئ شةن-شةكپةن، زاث-تذزئم، سالت-سانا، ئرئم-جئرئم، تئيئمدار تابيعي تذردة ةث الدئمةن جوعارئداعئ باياندالعان وثئرلةردةن موثعول حالقئنئث كذندةلئكتئ تذرمئسئنا ءسئثئسئپ، وشپةس تاريحي ئزدةر قالدئرعان.

سول كةزدة موثعولدار دةرلئك قايتادان ساحاراعا شةگئنگةننةن سوث، بئرتئندةپ جالاث تئلدئك ورتا قالا بةردئ. اسئرةسة موثعولدار لاما دئنئنة سةنگةننةن كةيئن، سانسكريت جازؤئ مةن تيبةت ءتئلئنئث موثعول تئلئنة جاساعان ئقپالئ كذن سايئن كذشةية تذستئ. سونئمةن يؤان پاتشالئعئنئث العاشقئ كةزئندة موثعول تئلئنة سئثگةن تذركئ سوزدةرئ مةن كذندةلئكتئ تذرمئستارئنا ءسئثئپ كةتكةن سالت-سانا، زاث-تذزئم، ئرئم-جئرئم، تئيئم، ت.ب. جاقتارداعئ ماسةلةلةردئث كوبئ كذثگئرتتةنئپ، جاثاعئ زةرتتةؤشئلةر كةزدةسئپ وتئرعان كذرمةؤئ كذردةلئ، شةشئمئ قيئن ماسةلةلةرگة اينالعان.

ال، قازاق تئلئنة اؤدارعاندار وپ-وثاي عانا كةزئندةگئ موثعولشا اتاؤلاردئ قولدانامئز دةپ اياق الئپ جذرگئسئز قاتةلئكتةر مةن جاثئلئستارعا قالعان. ماسةلةن: ادام اتتارئن دئبئستئق اؤدارما بويئنشا اؤدارعان شاقتارئندا «موثعذلدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» جازئلؤ، تارالؤئنئث ءمان-جايئ جونئندةگئ تذسئنئكتةرئ تاياز، جالپئلئق ءتئل عئلئمئ، لةكسةلوگيا جاقتارئنداعئ ئزدةنئستةر كةمشئن بولعاندئقتان، كةيبئر ولقئلئقتار مةن كةمشئلئكتةردئ جئبةرگةن. بئرلةسئپ اؤدارعان قازاقشا نذسقادا «دذبةن مةرگةن» دةپ العان. «التئن شةجئرةنئث» قازاقشا اؤدارماسئندا دا «دذبئ مةرگةن» دةپ العان ءسوزئن، يذي داجذن اؤدارعان «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» 3-تاراؤ 4-تذسئندئرمةسئندة، «ادئر»، «توبة» دةپ تذسئندئرگةن. قازاق تئلئندة سايكةس ءسوز - توبة، دذرئستاپ اؤدارعاندا «توبة مةرگةن» جانة يذي داجذن اؤدارعان «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» 1-تاراؤ 3-تذسئندئرمةسئندة تذسئندئرئلگةن. اسئلئ «قوثئر مارال» بولئپ اؤدارئلؤئ كةرةك.

قاتة اؤدارئلعان مازمذندار بذلارمةن تئنبايدئ، ةث تيپتئك مئسال، «التئن شةجئرةنئث» قازاقشا اؤدارما نذسقاسئنئث 50-بةتئ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» 129-تاراؤئنا، 56-بةتئ شةجئرةنئث 141-تاراؤئنا سايكةس كةلئپ، ونداعئ «جاداران رؤئ» «جالايئر رؤئ» دةپ قاتة اؤدارئلئپ، جاداران رؤئنئث تايپا باسئ جامؤقانئ، جالايئر رؤئنئث تايپا باسئ دةپ العان. ءتئپتئ ةل ئشئندةگئ قازاق تئلئندةگئ تاريحي شئعارمالاردا وسئنئ تاريحي دةرةك رةتئندة قاتة پايدالانئپ ءجذر.

«موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» 129-تاراؤئندا، جامؤقانئث قول استئنداعئ تايسارئنئث ءولتئرئلؤئ، جامؤقا جاداران سةكئلدئ 13 تايپادان 30 مئث قول قذراپ، 13 قانات سوعئسئن قوزعاعان. سوعئستئث ناقتئلئ تؤئلؤ سةبةبئ - جامؤقانئث قول استئنداعئ تايسارئ، سارئ جايلاؤداعئ شئثعئسحانعا قاراستئ جولچئ تارمالدئث جئلقئسئن شاپقاندا جولچئ تارمال جالعئز ءوزئ قؤعئنعا ءتذسئپ، تايسارئنئث جانئن الئپ، جئلقئسئن ايداپ قايتادئ. ال، وسئ جولچئ تارمال جالايئر رؤئنداعئ جولچئ جاؤئرقاننئث ءئنئسئ بولاتئن (83).

«موثعولدئث التئن شةجئرةسئنئث» 6-تاراؤئنداعئ 13 قانات سوعئس كذيتذندةگئ قيان-كةسكئ سوعئس پةن 3-تاراؤئنداعئ 13 قانات سوعئستئ سالئستئراتئن بولساثئز جامؤقا باستاعان جارداران رؤئ انئق جازئلعان، مذنئث ةشقانداي جةرئنئث ونئث جالايئر رؤئنان ةكةندئگئ ايتئلماعان (84).

«موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» 38، 40-تاراؤلارئنا بارلاي قاراساق، جارداران رؤئنئث ارعئ اتاسئ جارشئداي شئثعئسحاننئث 10-ذلئ اتاسئ، بؤدؤنچاردئث جارچئعود رؤئنان تارتئپ اكةلگةن جذكتئ ايةلئنةن تؤعان، ول جات ناسئلدةن بولعان بالا بولعاندئقتان جارشئداي دةپ ات قويئلعان.

وسئ قازاقشا اؤدارما نذسقانئث 18-بةتئ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» 38-40-تاراؤلارئنا سايكةس كةلئپ، وندا جارچئعذتتئ(zharshidailekh) دةپ جادئران رؤئن (zhadiran)  دةپ اؤدارعان. جامؤقا مئنة وسئ جات ناسئلدةن تؤئلعان ذرپاق. جامؤقامةن شئثعئسحان ءبئر اتادان تارالماعانئمةن توركئندةس (اتالاس) دةپ ايتؤئمئزعا بولادئ. قازاقشا اؤدارما نذسقاسئنئث الدئثعئ بولئمئندة جامؤقانئ تاعئ جالايئر رؤئنان دةپ بايانداعان. اؤدارماشئلاردئ اقتاؤعا بولاتئن تاعئ ءبئر سةبةپ لؤأساندانزاننئث «التئن شةجئرةسئندة»، «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» 38-39-تاراؤئنداعئ جامؤقاعا قاتئستئ مازمذندار جازئلماعاندئقتان، اؤدارماشئلار قاتة اؤدارعان. ءبئراق اؤدارماشئلار ءسال نازار اؤدارئپ پارئقتاسا وسئنداي قاتةلئكتةردةن ساقتانؤعا بولار ةدئ. بذدان مذنداي قاتة اؤدارمالار كةم دةگةندة قازاق ذلتئنئث تاريحئن زةرتتةؤدة قاتة تذسئنئكتةر قالئپتاستئرئپ، قاتة جولعا باستايتئندئعئن، كةزئندة تذزةتؤ بةرئپ، انئق-قانئعئنا جةتئپ وتئرماسا عئلئميلئققا سالقئنئن تيگئزةتئندئگئن ايقئن اثعارؤعا بولادئ.

جةتئنشئ، تاريحتئث شةكتةمةلئگئ جانة تذجئرئم كذتكةن تئث كةثئستئك

تاريحتا كونة ذيعئر جازؤئمةن جازئلعان موثعول تئلئندةگئ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» دةرةكسئز كةتتئ، ونئث ءتذپنذسقاسئن  كورؤ مذلدة مذمكئن ةمةس. حانزؤ جازؤئمةن ترانسكريپسيالانعان «يؤان پاتشالئعئنئث قذپيا شةجئرةسئ» ءبئزدئث زامانئمئزعا جةتئپ وتئر، اسئرةسة ميث داؤئرئندةگئ جالپئ اؤدارما نذسقاسئنان پايدالانؤعا دا كةلةدئ. وقئمئستئلاردئث كوبئ ونئ موثعولشالاپ، قالپئنا كةلتئرئپ جازباقشئ بولعان كةزدة ذيعئر ءتئلئ مةن قازاق تئلئنةن پايدالانا وتئرئپ، زةرتتةؤدئ ةلةپ-ةسكةرمةگةن، سول ءذشئن دة ءوز ورئستةرئنةن اسا المادئ.

كونة ذيعئر بئتئكشئلةرئنئث موثعولداردئث اؤئزشا بايانداؤئنا نةگئزدةلة وتئرئپ، ةستةلئككة تذسئرگةن «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» قويؤ ءتذس العان ذيعئرشا دئبئستاؤ تاسئلئمةن، ءتئپتئ سوزدةرمةن حاتقا تذسئرئلگةن اتاؤلار. تذركئ ءتئل جذيةسئندةگئ قازاق سةكئلدئ كةيبئر ساحارا ذلتتارئنئث دئبئستاؤ فورماسئمةن كةتكةن. اسئرةسة كةيبئر ساحاراداعئ كوشپةندئ ذلتتاردئث ءوندئرئسئ مةن تذرمئسئنداعئ ارناؤلئ اتاؤلار جانة سوزدةردئث ارالاسؤئ موثعول تئلئندةگئ دئبئس تذلعالارئن دا وزگةرتكةن.

تذركئ ءتئلئ قازاق ءتئلئ سئندئ وسئ ءبئر دانةكةرگة سذيةنة وتئرئپ، موثعول تئلئنة تةرةث ئقپال جاساعان. ال، وزگة تذركئ تايپالارئ، ذلتتارئ دةرلئك موثعول ساحاراسئمةن تئكةلةي قونئستاس بولماعان. قازاقتار موثعولدارمةن بئتة قايناسئپ كةتكةندئكتةن، كةرةي (كةرةيت)، نايمان، قوثئرات، مةركئت، جالايئر، قاثلئ، قئپشاق سياقتئ قازاق تايپالارئ موثعولدئث شئثعئسحانئمةن بئردة سايئسئپ، بئردة جاراسئپ، بئردة باعئنئپ وتئرعان. ولاردئث تاريحئ ءبئر-بئرئمةن تئعئز بايلانئستا، ءوندئرئس فورماسئ مةن تذرمئس ءتاسئلئ ذقساس، ةجةلگئ رؤحاني تذرمئستئق ادئستةرئ دة ءبئر-بئرئنة جؤئق.

ماسةلةن: ءبارئ دة توتةمگة تابئنعان، كوك بورئگة سئيئنعان، شامان ءدئنئنئث باقسئلارئنا شوقئنعان، قئرعئز حالقئ دا مارالعا تابئنعان، ءبئر ذلت جونئنةن العاندا، ءتئل مةن مادةنيةتتئث ئقپالئ، ةرتة داؤئرلةردة ةكئنشئ ءبئر ذلتتئث كذندةلئكتئ قيمئلئنا اسةر ةتؤ ارقئلئ بارئپ ئسكة اسقان ياعني قاراپايئم سوزبةن ايتقاندا، «قذلاققا ءسئثئستئ، كوزگة ءذيئر» دةگةندةي، ول استة ءبئر-ةكئ ةلشئنئث، نة ءبئر-ةكئ كةرؤةننئث كةلؤئمةن جذزةگة اسا بةرمةگةن. ءدئن تاراتؤ قيمئلدارئنئث وزئندة دة، ءدئن تاراتؤشئلار بارعان جةرلةرئندةگئ جةرگئلئكتئ ذلتتئق تئلدةرگة سذيةنئپ، ءدئن شاريعاتتارئن تاراتقانئمةن، ةكئنشئ ءبئر ذلتتئث ءتئلئن تاراتا المايدئ. سوندئقتان يؤان داؤئرئندةگئ كونة ذيعئر بئتئكشئلةرئ موثعولداردئث اؤئزشا بايانداعان تاريحئن قويؤ ءتذس العان كونة ذيعئر دئبئستارئنا سذيةنة وتئرئپ ةستةلئككة العان.

قايتا اينالئپ ميث پاتشالئعئ تذسئندا حانزؤ ءتئلئنئث دئبئستالؤئ بويئنشا ترانسكريپسيالانئپ جازئلعان كةزدة، تانئلماستاي بولئپ وزگةرگةن دئبئستئق شةكتةمةلةردئ تؤدئرعان. وسئنئث سالدارئنان كورةر كوزگة وثاي بولعانئمةن، شةشئمئ كذردةلئ جذمباقتاردئ تذركئ تئلئنة پئسئق نة نةگئزئ ءالسئز كةيئنگئ زامان وقئمئستئلارئنئث الدئنا كةلئپ تارتتئ.

فئث چئثجذن مئرزا «دوساث موثعول تاريحئنئث» العئ سوزئندة بئلاي دةگةن ةدئ: «يؤان پاتشالئعئ تاريحئنئث» اؤدارما اتئن زةرتتةؤ ءذشئن مئناداي بئرنةشة شارتتئ ازئرلةؤ كةرةك: بئرئنشئدةن، اتئ يةسئنة جذگنؤ كةرةك؛ ةكئنشئدةن، باتئس سولتذستئكتئث بئرنةشة ءتئلئن بئلؤ؛ ذشئنشئدةن، حانزؤ ءارئبئنئث ةسكئشة وقئلؤئن ءبئلؤ، اسئرةسة يؤان داؤئرئندةگئلةردئث وقؤ امالئنان حاباردار بولؤ كةرةك. بذرئن يؤان پاتشالئعئنئث تاريحئن زةرتتةؤشئلةردئث كوپشئلئگئ وسئ ءذش شارتتئ ازئرلةي بئلمةگةندئكتةن، وزگةرتئپ وثدةگةن سايئن ةلدئ الجاستئرا تذسكةن. وسئ ءسوزدئ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» اؤدارئلؤئ مةن زةرتتةلؤئنة دة ايتؤعا بولادئ.

سوندئقتان بايئرعئ زامانعئ قازاق ءتئلئن زةرتتةؤ ساباقتارئن ورنالاستئرعاندا، قازاق ءتئل-ادةبيةت فاكؤلتةتئ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنةن» ذلگئ نذسقا الئپ، وقئتؤ جوسپارئنا كئرگئزسة دةگةن ذسئنئستئ العا قويماقپئن. سونئمةن بئرگة عئلئم سالاسئنداعئلار قازاق تئلئندةگئ اؤدارما جاثا نذسقاسئن شئعارؤ بارئسئندا «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنئث» ءتذرلئ باسئلئم نذسقاسئنا سالئستئرئپ زةرتتةؤدئ كذشةيتؤلةرئ، شةشئلمةي كةلة جاتقان تذيئندةردئ شئنئمةن شةشؤلةرئ قاجةت.

ةسكةرتؤ: اأتوردئث ذسئنئسئ بويئنشا وتكةن سانداعئ ماقالاداعئ مذنداعئ موثعول اثئزدارئندا كةزدةسةتئن ةل اناسئ بورتةشينادان كةيئنگئ 234 تاراؤ «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنة» قارايلاس كةلةدئ. الايدا قذرئلئسئندا وزگةشةلئكتةر بار، ال سودان كةيئنگئلةر «كئشئ التئن شةجئرةگة» ذقساپ كةلةدئ، دةگةن سويلةمنةن سوث تذسئندئرمة (47) كئرگئزئلدئ.

(47) «جذثگو ةنسيكلوپةديالئق سوزدئگئ، ذلتتار ءبولئمئ، موثعولدئث التئن شةجئرةسئ تاراؤئ»، 282-بةت، جيا جيثتان.

(71) گاث تيان، حذث يئث: «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ تاريحتئ جالعاننان جاساعان رومان».

(72) (73) (74) (75) (76) (77) «جاميح-ات-تاؤاريح»، 1-توم، 1-كئتاپشا، 2-ءبولئم 148-بةت؛ 2-ءبولئم 166-بةت؛ 167-بةت؛ كئرئسپة 123-124-بةت؛ تذسئندئرمة كةستة 125-127-بةت؛ 127-130-بةت.

(78) يذن داجذن اؤدارعان: «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» 102-بةت، 3-تذسئندئرمة، حئبي حالئق باسپاسئ.

(79) «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئنةن ساؤات» 18-20-بةت.

(80) «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» 1-تاراؤ 3-تذسئندئرمة، اؤدارئپ تذسئندئرگةن، حئبي حالئق باسپاسئ، 2001-جئلئ مامئر، 1-باسئلئمئ. شينا: ماعئناسئ قاسقئر، وسئ كئتاپتئث 47-تاراؤ 4-تذسئندئرمةسئنة قاراثئز.

(81) «جياندؤ شئنا» ارلان قاسقئر ماعئناسئن، «ولةكشئن شئنا» قاسقئردئث قانشئعئ دةگةن ماعئنانئ بئلدئرةدئ. «جاميح-ات-تاؤاريح» 1-توم 2-كئتاپشا 28-بةت.

(82) «جاميح-ات-تاؤاريح» حانزؤشا، 1-توم 1-كئتاپشا، 150-بةت، 314-بةت، 2-كئتاپشا، 110-بةت.

(84) لؤأساندانزان: «موثعولدئث قذپيا شةجئرةسئ»، اؤدارعان سئداؤئرجي، 78-بةت، موثعولتانؤ باسپاسئ، 1983-جئلئ تامئز، 1-باسئلئم.

اكبار ءماجيت ذلئ
سوثئ. 

سوڭعى جاڭالىقتار
telegram