قازاقتئث تاريحتا قالعان توعئز استاناسئ
مذندا ذلتتار مةن ذلئستاردئث ئنتئماعئ مةن تاتؤلئعئ، بئرلئگئ جاراسئم تاؤئپ جاتئر. استانا تةك مذنئمةن شةكتةلئپ قويماي، الةم حالئقتارئنئث باسئن قوسؤدا دا ةرةكشة قئزمةت اتقاردئ. ذلتتار ئنتئماعئ جاراسقان استانا دذنيةجذزئلئك ماثئزئ بار كةزدةسؤ مةن مارتةبةلئ جيئنداردئث ورتالئعئ بولؤئ دا وسئعان دالةل. سونئمةن قاتار بةيبئتشئلئكتئ الةمگة ناسيحاتتاؤدا دا الدا تذر. استانا كةلبةتئ كذن ساناپ كوركةيئپ، قانات جايؤئ - سونئث كؤاسئ.
الةم ةلدةرئنئث استانالارئنئث ءوز تاريحئ بار. مئسالئ، پاريج ءوزئنئث تاماشا ارؤلارئمةن تاثعالدئرسا، بةرلين كةزئندة تاجئريبةلئ اسكةرئمةن، ال أاشينگتون الئستئ بولجاي بئلةتئن بيزنةسمةندةرئمةن تانئلعان. لوندون جالئنداعان جاستئقتئث بولاشاعئن قاناتتاندئرادئ. مئنة، الةم استانالارئ تؤرالئ پئكئردئ ئزدةي بةرسةك كوپ. ال ءبئزدئث كةث بايتاق دالامئزدئ مةكةندةگةن ةجةلگئ مةملةكةتتةر مةن حاندئقتاردئث استانالارئ ءار عاسئردا سان قئرلئ جاقتارئمةن تاريحتان بةلگئلئ.
ذلئ دالا توسئندة ءومئر سذرگةن ذلكةن مةملةكةتتةر بيلئك ةتكةن زاماندا ولارمةن قاتار كئشئگئرئم حاندئقتار دا ءومئر سذردئ. سول عاسئرعا كوز جئبةرسةك، كةيبئر مةملةكةتتةر وتة ذزاق ؤاقئت بيلئك قذرعان. ةندئ ءبئرئ از ؤاقئتتا جاؤدئث جويقئن سوققئسئنان، ئشكئ باقتالاستئق پةن الاؤئزدئقتان جويئلئپ وتئرعان. ةل بيلةؤشئ مةملةكةت ءوزئنئث قالاؤئنشا ءبئر ورتالئققا باعئنئپ، ءامئر جذرگئزئپ، سالتاناتتئ دا ساؤلةتتئ سارايلار سالدئ. سولاردئث ءبئرئ - V عاسئرداعئ تذركئ قاعاناتئ.
ونئث استاناسئ سؤياب قالاسئ بولعانئ تاريحتان بةلگئلئ. قالا V عاسئردان Х-ХІІ عاسئرعا دةيئن نةشة ءبئر ءداؤئردئ باسئنان كةشئرگةن. VІІІ عاسئرعا دةيئن باتئس تذرئك قاعاندئعئنئث جانة تذركةش قاعاندئعئنئث استاناسئ بولئپ، قولدان-قولعا وتكةن. بذدان كةيئن قارلذقتار بيلئك قذرعان زاماندا سؤياب قالاسئ Х عاسئردئث ءبئرئنشئ جارتئسئنا دةيئن استانا بولئپ، داؤئرلةگةن. كةيبئر جئلدارئ قارلذق حاندئعئنئث باس قالاسئ قويلئق بولدئ. قاراحاندئقتار ءومئر سذرگةن زاماندا ولاردئث استاناسئ بالاساعذن دا ايرئقشا رول اتقارئپ، مةملةكةتتئث كذشةيؤئنة ذلةس قوستئ.
وعئز مةملةكةتئنئث استاناسئ يانيكةنت تة ؤاقئتئندا دذرئلدةسة، بذدان كةيئنگئ نوعاي حاندئعئنئث استاناسئ سارايشئقتئث اسقاقتاعان كوركةمدئگئ مةن ساؤلةتئ جايلئ جازبا ادةبيةتئندة جيئ كةزدةسةدئ. ال وتكةن تاريحقا ذثئلسةك، ХІІ عاسئردا بئرئنشئ رةت «قازاق» دةگةن ءسوز كوشپةلئ تايپالار اراسئندا پايدا بولئپ، ذلئ دالانئ مةكةن ةتكةن قئپشاقتاردان تاراسا، وسئدان كةيئن قازاق حاندئعئنئث نةگئزئ قذرئلئپ، العاشئندا ونئث استاناسئ سوزاق بولعان دةگةن دةرةك ايتئلادئ.
قازاق حاندئعئنئث استانالارئ تذركئستان مةن تاشكةنت تة ماثئزدئ رول اتقارعان. بذدان كةيئن 1446 - جئلئ ءابئلحايئر حان قازاق حاندئعئنئث استاناسئن سئعاناققا كوشئرئپ، ةلدئث بئرلئگئن ساقتاؤدا از جذمئس جاساماعان. سول ؤاقئتتان بةرئ ХҮІІ عاسئردئث باسئنا دةيئن سئعاناق شاهارئ قازاق حاندئعئنئث ورتالئعئ بولئپ سانالعان.
قازاقستان رةسةيگة قوسئلعاننان كةيئن ورئستاردئث وتارلاؤ ساياساتئ دالا ولكةسئن بيلةؤئ سئبئرلئك ومبئ قالاسئنئث قولئنا كوشةدئ. ورئستار وزدةرئنئث وتارلاؤ ساياساتئن ومبئ ارقئلئ جذرگئزئپ، قازاق جةرئن تذگةلدةي وزدةرئنة قاراتادئ. ХІХ عاسئردئث سوثئندا تذركئستان ولكةسئ قذرئلئپ، ونئث استاناسئ تاشكةنت بولئپ، ذلتتئث باسئن بئرئكتئرگةن. تةك 1917 - جئلئ قازان توثكةرئسئنةن كةيئن كةثةستئك زاماندا قازاقستاننئث ءبئرئنشئ استاناسئ ورئنبور قالاسئ بولعاندئعئ بةلگئلئ.
1917 - جئلدئث جةلتوقسان ايئندا ورئنبوردا بذكئل قئرعئزداردئث (بذكئل قازاقتاردئث) ІІ سيةزئ ءوتئپ، ونئث جذمئسئنا تذركئستاننئث بارلئق دةلةگاتتارئ قاتئسادئ. ولاردئث ئشئندة سول كةزدة تذركئستان اأتونومياسئنئث پرةمةرئ بولعان مذستافا شوقاي دا شاقئرئلعان. سيةزدئ ذيئمداستئرعان بوكةيحانوأ، بايتذرسئنوأ، دؤلاتوأ، وماروأ جانة دوششانوأ باسقوسؤدا سيةزد ءبئر داؤئسپةن قئرعئز اأتونوميالئق وبلئسئن قذرؤ تؤرالئ قاؤلئ قابئلداپ، وعان الاش اتئن بةرؤدئ ذسئنادئ. ؤاقئتشا حالئقتئق الاشوردا كةثةسئ قذرئلادئ.
الاشورداشئلار بذدان كةيئن سةمةيدة جينالئپ، الاشوردا ذكئمةتئن قذرئپ، ونئث ساياسي-اكئمشئلئك ورتالئعئ رةتئندة سةمةي قالاسئنئث اتئن الاش قالا دةپ وزگةرتةدئ. الايدا بذل قاعاز جذزئندة بةكئتئلمةگةن. بذل تؤرالئ سول جئلدارئ سةمةي وثئرئندة شئققان «أوليا نارودا» گازةتئ: «1918 - جئلدئث 5 - ماؤسئمئندا الاش قالاسئندا 500 قازاق جئگئتئنةن وترياد كئردئ. 6 - ماؤسئمدا الاشتئث ورتالئعئندا سالتاناتتئ تذردة قابئلداؤ بولدئ. وترياد اسكةري ونةردئ جاقسئ مةثگةرئپ، قارؤلانعان. كيئمدةرئ ذلتتئق كامزولدئ ةسكة تذسئرةدئ. ولارعا اق ءتذستئ تؤ تاپسئرئلدئ. تؤدئث ءدال ورتاسئندا كيئز ءذي بةينةلةنگةن» دةپ جازادئ. اأتونوميا قئزئل ارميا كولچاكتئ تالقانداعاننان كةيئن سةمةيگة كئرئپ، «الاش» پارتياسئن قؤدالايددئ. پارتيانئث بارلئق مذشةلةرئنئث كوزئن قذرتادئ.
1920 - جئلدئث 26 - تامئزئندا قئرعئز ا س س ر قذرئلادئ. 1920 - جئلدئث 22 - قازانئندا كةثةس ذكئمةتئنئث دةكرةتئ شئعئپ، وندا ورئنبور قالاسئ قئرعئز رةسپؤبليكاسئ رةسةي قذرامئنداعئ گؤبةرنياعا ةنةدئ. قازاقستاننئث استاناسئ بولئپ 1925 - جئلعا دةيئن تذرادئ. ورئنبور رةسپؤبليكانئث شةتئ جانة ورئس قالاسئ بولعاندئقتان، سونئمةن قاتار ورالدئث قازبا بايلئعئن پايدالانؤ ماقساتئندا سالئنعاندئعئ ةسكةرئلئپ، استانانئ باسقا جاققا كوشئرؤ ماسةلةسئ قارالادئ.
1925 - جئلدئث 9 - اقپانئنان كةيئن قئرعئز اأتونومياسئنئث ورتالئق كوميتةتئنئث شةشئمئمةن استانانئ سئرداريا گؤبةرنياسئنداعئ اقمةشئتكة (بذرئثعئ پةتروأسك) كوشئرئلؤ قاراستئرئلعان. وسئ كةزدةردة قازاقستاننئث بولاشاق استاناسئن تاشكةنتكة كوشئرؤگة قازاقتئث زيالئ قاؤئمئ ارةكةتتةنگةنئمةن ول قولداؤ تاپپايدئ. بذدان كةيئن شئمكةنت قالاسئنا دا تاثداؤ تذسكةن. بذعان كةدةرگئ ماسكةؤ بولسا، سونئمةن بئرگة توثكةرئسشئل كوممؤنيستةر فرؤنزة مةن كؤيبئشةأتئث قولداؤئمةن استانانئ اقمةشئتكة كوشئرؤگة شةشئم قابئلدايدئ. 1925 - جئلدئث كوكةگئندة كةثةستةر سيةزئندة قئرعئز ا س س ر-ئن قازاق اأتونوميالئق كةثةستئك سوتسياليستئك رةسپؤبليكاسئ دةپ وزگةرتئپ، قئزئلوردا 1929 - جئلعا دةيئن قازاقستاننئث استاناسئ بولدئ.
كةيئنگئ جئلدارئ جاثا استانا ءوزئنئث ورنالاسقان گةوگرافيالئق ورنئنا جانة ةكونوميكالئق جاعئنان ساي كةلمةگةندئگئ بايقالادئ. استانانئ باسقا جاققا كوشئرؤ جذمئستارئ قايتا ويلاستئرئلادئ. بذل جئلدارئ سوتسياليستئك قذرئلئستئث اسا ماثئزدئ تذركئسئب تةمئر جولئ سالئنئپ، جةتئسؤعا قاراي باعئت الؤئ جاثا زامانعا سةرپئلئس جاسايدئ.
تةمئر جول قذرئلئسئ الماتئعا قاراي تارتئلادئ. 1927 - جئلئ تةمئر جول الماتئعا قاراي بةتبذرئپ، ةكئ جئلدان كةيئن ول جةتئسؤ جةرئنة جةتةدئ. 1929 - جئلدان باستاپ، الماتئ - قازاقستاننئث باس قالاسئ، استانا قئزمةتئن اتقاردئ. قالا ةلئمئزدئث كوركةيؤئ مةن ةكونوميكامئزدئث دامؤئنا وزئندئك ذلةس قوستئ. ةلدةگئ ذلكةن مادةني جانة عئلئم مةن ءبئلئمنئث ورتالئعئ بولدئ. الايدا ماسكةؤلئك شةنةؤنئكتةر الماتئ رةسپؤبليكا استاناسئ بولعاننان كةيئن، ونئ باسقا قالاعا كوشئرؤ ماسةلةسئ تاعئ دا ءجيئ ايتئلئپ، ءتذرلئ جوبالار جاساعان.
سونئث بئرئ - الماتئ قالاسئنان 120 شاقئرئم قاشئقتاعئ ئلة بويئنا جاثا استانا قذرئلئسئن سالؤ جوسپارئ. بولاشاق استانانئث اتئن قازاقستان دةپ تة اتاؤ كةرةكتئگئ دة شةشئلةدئ. ذلئ وتان سوعئسئننان كةيئن ءوزةن بويئندا جاثا ورتالئقتئث جذمئسئ قئزؤ باستالادئ. ستالين ولگةننةن كةيئن قذرئلئس مذلدةم توقتاپ، جوسپار ئسكة اسپاي قالادئ.
قازئر سول جئلدارئ قذرئلئس جذرگئزگةن اؤئلداعئ عيماراتتاردئث قاثقاسئنان جةل گؤلدةپ تذر. ال كوركةيگةن الماتئنئ نيكيتا حرؤششةأ تة جاقسئ كورمةگةن. كةرئسئنشة وعان اقمولا وتة ذناعان. سوندئقتان قالانئث سةلينگراد دةپ اتالؤئ حرؤششةأتئث نيةتئنةن تؤعان نارسة. باس حاتشئ سول جئلدارئ رةسپؤبليكانئ باسقارعان شارئپوأتةن «اقمولا» ورئسشا قالاي اؤدارئلادئ؟» دةپ سذراسا كةرةك. سوندا ول ويلانباستان «اق مولا» دةپ اؤدارعان كورئنةدئ. باس حاتشئ: «بذل مولامةن قوشتاسئپ، قالا اتئن سةلينوگراد دةپ اتايمئز» دةيدئ. سودان بةرئ 30 جئل ءوتتئ.
پرةزيدةنت نذرسذلتان نازاربايةأ استانانئ سولتذستئككة كوشئرؤگة شةشئم قابئلداپ، 1997 - جئلدئث 10 - جةلتوقسانئندا اقمولا قالاسئ - قازاقستاننئث استاناسئ بولئپ جاريالاندئ. 1998 - جئلدئث 6 - مامئرئندا ةلئمئزدئث باس قالاسئنئث اتئ استانا بولئپ وزگةرتئلدئ. ةلئمئزدة استئقتئ ولكةنئ دامئتؤ ءذشئن جوسپارلانعان قالا گةوگرافيالئق، ةكولوگيالئق جاعئنان دا ةسكةرئلئپ، رةسپؤبليكانئث ورتالئعئ ءارئ وندئرئس ورئندارئن وركةندةتؤگة ءتيئمدئ جاقتارئ ةسكةرئلةدئ.
سونئمةن قاتار استانانئ كوشئرؤدئث ستراتةگيالئق ماثئزئ بارئ دا ويلاستئرئلعان. كذنئ كةشةگئ كةثةس توثكةرئسئنة دةيئن اقمولا مةن كةثةستئك زامانداعئ سةلينوگراد نةمةسة قازئرگئ استانانئث ساؤلةتئ مةن كوركةيؤئ جةر مةن كوكتةي. قالا زامان تالابئنا ساي سالئنئپ، ءئرئ جوبالار ئسكة اسؤدا. قالانئث كوركةيؤئ مةن جوبالاؤ جوسپارئ الةمدئك دةثگةيدة ويلاستئرئلؤدا. ةلباسئ نذرسذلتان نازاربايةأ استانانئ «ةأرازيانئث جذرةگئ» دةپ اتاؤئ دا تةگئن ةمةس.
كةث بايتاق جةرئمئزدة توعئز استانا بولعانئن وي ةلةگئنةن وتكئزدئك. ولار - سوزاق، تذركئستان، تاشكةنت، سئعاناق، الاش-قالا (سةمةي)، ورئنبور، قئزئلوردا، الماتئ جانة استانا. ولار ءوز زامانئندا ةلئمئزدئث دامؤئنا زور ئقپالئن تيگئزئپ، تاريحتا اتئ قالدئ. سولاردئث اراسئندا استانانئث الةمدئك دةثگةيدة ورنئ بولةك.
جةكسةن الپارتةگئ
«ايقئن» گازةتئ