اعئمدار مةن پايئمدار- قازاق ادةبيةتئ

استانا. 28 - ماؤسئم. قازاقپارات - ادةبيةتتئث بذگئنگئ كةيئپكةرلةرئ كئمدةر؟ باياعئ رةأوليؤسيا قارساثئنداعئ وبرازدار، ودان بةرگئ سوعئس كةزئندةگئ باتئرلار، جانكةشتئ ةرلئك يةلةرئنئث بةينةلةرئ، ودان سوثعئ بةلسةندئ كومسومولدار نةمةسة سولارعا قاراما-قارسئ ذلتشئل، ءبئلئمدئ ازاماتتار قازئرگئ ادةبيةتتة قالاي ورئن الئپ ءجذر؟
None
None

بذگئنگئ كوركةم شئعارماداعئ كةيئپكةردئث اتقارار رولئ مةن كةيئپكةر سومداؤدئث ءادئس-تاسئلدةرئ قانداي؟ سذراق جةتكئلئكتئ...

- قازئر قوعامدئق ورتادا باياعئ كةثةس ءداؤئرئن دةگئدةي كةرةمةت شئعارمالار جازئلماي جاتئر، جالپئعا ذلگئ بولارلئقتاي كوركةم وبرازدار جوقتئث قاسئ، زامانداستارئمئزدئث تيپتئك بةينةسئ سومدالماؤدا دةگةن سياقتئ پئكئرلةر كوپ. ونئ تولئقتاي جوققا شئعارؤعا بولمايدئ. ءبئراق قوعام وزگةردئ، شئعارمانئ وقيتئن ادام دا وزگةردئ. ولار نةنئ قاجةت ةتةدئ، بذگئنگئ شئعارما لاردان نةنئ كورگئسئ كةلةدئ؟ جازئلئپ جاتقان كوركةم شئعارمالاردئث بذرئنعئداي ناسيحاتتالمايتئنئ دا شئندئق.

كةثةس وكئمةتئ ادةبيةتتئ ءوزئنئث يدةولوگيالئق قارؤئ رةتئندة پايدالانعانئن جوققا شئعارمايمئز. ال قازئر بئزدة ذلتتئق يدةولوگيا قالئپتاستئ ما؟ قالئپتاسسا، ول ادةبيةتكة قانداي ئقپال جاساپ وتئر؟ ءبئرئنشئ وسئ ماسةلةلةردئ انئقتاپ الؤ كةرةك سياقتئ. ارينة، ءبئزدئث بذگئنگئ ادةبيةتئمئزدئ وتكةن ءداؤئر ادةبيةتئمةن سالئستئرئپ، ونئ قازئرگئ شئعارماشئلئق ذدةرئستئث ولشةمئ رةتئندة قاراستئرؤعا بولماس. تاؤةلسئزدئك جئلدارئنداعئ ادةبيةتتئث ءوزئنئث بةت-بةينةسئن تانئتاتئن كةزةثئ الدا دةپ ويلايمئن.

ذمئتپاسام، 1992 - جئلئ كوكةك ايئندا عوي دةيمئن، قازاقتئث قالامگةرلةرئ مةن ادةبيةتتانؤشئ عالئمدارئ جينالئپ: ةندئ نةنئ جازامئز، قالاي جازامئز، قانداي ادئسپةن جازامئز؟ - دةگةن ماسةلة توثئرةگئندة وي ءبولئسئپ، پئكئرتالاس ذيئمداستئرعان بولاتئن. ول كوپ ذزاماي «قازاق ادةبيةتئ» گازةتئندة جارئق كورگةن. سونداعئ باستئ ماسةلةنئث ءبئرئ «بذرئن سوسياليستئك رةاليزم ادئسئمةن جازئپ كةلدئك، ةندئ قانداي ادئسپةن جازامئز» دةگةن ساؤالعا جاؤاپ ئزدةؤ بولدئ. اركئمدةر ءار الؤان وي، ءار الؤان پئكئر ايتئپ، ءبئر توقتامعا كةلگةندةي بولعان. «رةاليزم ولمةيتئن ءادئس، وعان سوسياليستئكتئ قوسارلاعان كوممؤنيستةر، ةندئ تازا رةاليزم ادئسئمةن جازا بةرسةك قاتةلةسپةسپئز»، - دةپ تاراسقان.

ءبئراق سول ءادئس دةگةننئث ءوزئ نة، ول ءوزئ مئندةتتئ تذردة كةرةك پة، ول كةزدة وعان ناقتئ جاؤاپ ئزدةگةن ةشكئم بولعان جوق. ونان بةرئ جيئرما جئلدان اسا ؤاقئت ءوتتئ. كئم نة جازئپ ءجذر، قاي باعئتتا جازئپ ءجذر، نةنئ ناسيحاتتاپ ءجذر، ونئ سارالاپ جاتقان دا ةشكئمدئ بايقاي المادئق. ءبئراق قازاق پروزاسئ بذگئندة توقئراپ قالدئ دةگةنمةن كةلئسؤ قيئن. جازئلئپ جاتقان كوركةم دذنية كوپ، ءبئراق ول وقئرمان قولئنا جةتة بةرمةيدئ. قازئر قانداي جاس جازؤشئلار بار، ولار قانداي تاقئرئپتاردئ كوتةرئپ ءجذر دةگةن سذراققا جاؤاپ ئزدةگةن ادام تئرنةكتةپ جيناسا، ءبئراز دذنيةگة كةزدةسةرئ كامئل.

وسئدان بةس-التئ جئل بذرئن رةسةيدةن شئعاتئن «أوپروسئ ليتةراتؤرئ» دةگةن جؤرنالعا ورئس قالامگةرلةرئن الاثداتقان ذلكةن ماقالا جاريالانعان. وندا ورئستئث قالام ذستاعان جازؤشئلارئنئث ةث جاسئ ةلؤگة تاياپ قالعانئ ايتئلادئ. ال جاستارئ ادةبيةتكة، سونئث ئشئندة جازؤشئلئق ونةرگة مذلدة مويئن بذرمايتئن بولعان، ءبارئ كاسئپكةرلئككة، ودان قالسا، تاماعئ توق بولاتئن باسقا سالاعا كةتئپ جاتقان كورئنةدئ، سوندئقتان ةلدئث شالعاي تذكپئرلةرئنةن ءبئر-ةكئ اثگئمةسئ جارئق كورگةن، ساؤساقپةن سانارلئق جاس قالامگةرلةردئ جيناپ، ولارعا ذكئمةت تاراپئنان قولداؤ كورسةتؤدئ تالاپ ةتكةن.

ولار جايدان-جاي الاثداپ وتئرعان جوق، كةشةگئ تولستويلارئ، دوستوةأسكييلةرئ دذنيةنئ تامساندئرعان ادةبيةتتئث كذنئ ةرتةث قذردئمعا كةتؤئنةن قورقئپ وتئر. ولارمةن سالئستئرعاندا ءبئزدئث ادةبيةتئمئزدئث جاعدايئ الدةقايدا جاقسئ دةپ نئق سةنئممةن ايتا الامئز. ءبئراق سول جازئلئپ جاتقان دذنيةلةردئ ناسيحاتتاؤ جاعئ كةمشئن ءتذسئپ جاتقانئ راس. مئسالئ، قازئرگئ وقئرمان تالاپتان احمةتجان، نذرعالي وراز، نذرلان قامي، اسقار التاي، ءديدار امانتاي، دؤمان رامازان، ت.ب. جازؤشئلاردئث پروزاسئمةن جاقسئ تانئس. ويتكةنئ، ولار نةگئزگئ شئعارمالارئن ةلئمئز تاؤةلسئزدئك العاسئن جازعان قالامگةرلةر. ولاردئث شئعارمالارئنان قازئرگئ ءداؤئر تئنئسئن، ءوز زامانداستارئمئزدئث پروزاداعئ كوركةم بةينةسئن ايقئن تاني الامئز.

ال ونان كةيئنگئ تولقئننئث ءوزئ جيئرما مةن وتئزدئث اراسئنداعئ جالئنداعان جاس قالامگةرلةر دة ءبئر شوعئر. ةربولات ابئكةن ذلئ، ليرا قونئس، ءجادي شاكةن ذلئ، ءمادينا وماروأا، نذرلان قذمار، جانار تولةندئ، ت.ب. قالام ذستاعان ءئنئ-قارئنداستارئمئزدئث شئعارماشئلئقتارئ بايئپتاپ وقئپ، بولاشاقتا ورنئقتئ باعاسئن بةرؤدئ قاجةت ةتةدئ.

مئسالئ، نذرعالي ورازدئث «قايئرشئنئث جذلدئزئ» دةگةن اثگئمةسئندة قازئرگئ ادامداردئث رؤحاني قذندئلئقتان گورئ ماتةريالدئق بايلئقتئ جوعارئ قويؤئنئث سةبةپ-سالدارئ تولئق اشئلعان دةپ ايتؤعا بولادئ. شئعارمانئث ءتئلئ دة شذرايلئ. ال نذرلان قاميدئث «ستةپانئچ» اثگئمةسئ سئدئرتئپ وقئپ شئققان ادامعا پاتةر جالداؤشئ مةن سول پاتةردئث قوجايئنئنئث اراسئنداعئ شاعئن ديالوگقا قذرئلعان سةكئلدئ. ءبئراق تةرةثئنة بويلاعان سايئن مئنا تاؤةلسئز ةلئمئزدةگئ ساياسي تذراقتئلئقتئث اؤئر سالماعئ وسئ ةلدئث ازاماتئ بولعاندئقتان ءارقايسئمئزدئث يئعئمئزداعئ رؤحاني جذك ةكةنئن ستةپانئچ پةن گلةبتئث اراسئنداعئ ديالوگ ارقئلئ شةبةر جةتكئزگةن. تالاي عاسئر اتا-بابامئز ارمان ةتكةن ةل ةگةمةندئگئن ساقتاپ قالؤدئ اأتورلئق يدةيادان انئق اثعارامئز. ياعني بذگئنگئ تذبئرئمةن وزگةرگةن قوعام سيپاتئ، ونداعئ جاثا ادام وبرازئ ءبئزدئث پروزامئزدا جان-جاقتئ سومدالؤدا.

ال جاس قالامگةرلةر دة وزدةرئ كورگةن، تانئپ- بئلگةن اقيقات شئندئقتئ كوركةم سوزبةن كةستةلةؤدة ةشكئمنةن قالئس قالئپ جاتپاعان سةكئلدئ. سولاردئث ءبئرئ - ةربولات ابئكةن ذلئنئث شاعئن اثگئمةلةرئن الئپ قارالئق. وندا ءبئز ءومئر ءسذرئپ وتئرعان كةزةثدةگئ جاستاردئث تانئم-تذسئنئگئ، كومپيؤتةرلةنگةن زامانداعئ رؤحاني ازعئنداؤدئث سئرئ مةن سيپاتئ كوركةم تئلمةن ايشئقتئ باياندالادئ. ونئث اثگئمةلةرئنئث كةيئپكةرلةرئ ءوزئنئث قذرداستارئ، زامانداستارئ، سولاردئث وعاش قئلئقتارئ مةن ابةس ارةكةتتةرئن اششئ مئسقئلمةن تذيرةي وتئرئپ، وقئرمانئنئث نامئسئن قايرايدئ، ذلتتئق بولمئسئن جوعالتپاؤعا ذندةيدئ. وزگة تئلدة ءبئلئم الئپ، باسقاشا ويلايتئن، اينالاداعئ دذنيةگة تةك اقشا، ماتةريالدئق بايلئق تذرعئسئنان عانا باعا بةرةتئن كةيبئر توعئشار جاستارئمئزدئث بةينةسئن بئلايشا بةينةلةيدئ:

- «قذز باسئنداعئ اثشئنئث زارئن» وقئپ كورئپ پة ةدئثدةر؟

- جوق.

- سةن شة، سذلؤ قئز؟

- ج-و-ق

- تذيةنئث جاثا سويئلعان جاس تةرئسئن ادامنئث باسئنا قاپتاپ، مي قايناتار ئستئققا قاقتاعاندا، جاس تةرئ كةؤئپ، قذرئسئپ، ادامنئث باسئن قئسا تذسةدئ ةكةن...

- سوندا نة بولادئ ةكةن؟

- سوعان شئداعان ادام جةر بةتئندةگئ ةث سذلؤ، ةث اقئلدئ ادامعا اينالادئ-مئس.

- ءبئز شئداؤشئ ةدئك، - دةپ ةكةؤئ قاتار شئثك ةتتئ.

- سةندةر ونسئز دا سذلؤسئثدار!

- راحمةت

- راحمةت، - دةپ ويلانا ءتذستئ ادةمئ قارا تورئ قئز. تذيةنئث جاس تةرئسئن قاي جةردةن تابؤعا بولاتئنئن ايتئپ بةرشئ؟».

وسئ شاعئن ذزئندئدةن-اق بذگئنگئ جاستارئمئزدئث رؤحاني جذتاثدانؤئنئث سئرئن ذققاندايمئز. كةيئپكةرلةر اراسئنداعئ بةس-التئ اؤئس ءسوز قاعئسقا ءوز زامانداستارئنئث استامشئلئعئن، ةشتةثةنئ وقئمايتئن بئلئمسئزدئگئن، ذلتتئق تاربيةدةن ماقذرئم قالعان بةيشارالئعئن تذگةل سئيعئزئپ جئبةرگةن. قالامگةر ءوزئن تولعاندئرعان ويدئ كوركةمدةپ جةتكئزؤدئث سونئ ءادئسئن تاپقان. ءبئراق ة.ابئكةن ذلئنئث تاپ وسئ شئندئقتئ سؤرةتتةردة مةن مئناداي ادئسپةن جازامئن دةپ الدئنا ناقتئ ماقسات قويماعانئ بةلگئلئ. مذنداي جازؤشئنئ قالاي ناشار جازؤشئ دةي الامئز؟

مةنئثشة، قازاق پروزاسئ دامئماي جاتئر دةگةن داؤ-دامايدئث ءوزئ وسئ كوركةمدئك ءادئس دةگةننةن كةلئپ شئعاتئن سةكئلدئ. ةندئ كةش تة بولسا سول ءادئس دةگةن نة دةگةن سذراققا جاؤاپ ئزدةپ كورةلئكشئ.

كوركةمدئك ءادئس دةگةن ذعئم العاش رةت نةگئزئنةن، كةثةس ادةبيةتئنئث سئنئندا پايدا بولعان. ءبئز مئسالئ، كوركةمدئك ءادئس ةكةؤ، ولار: رومانتيزم مةن رةاليزم دةپ وقئدئق. ال باتئس عالئمدارئ ولاردئث بارلئعئن ادةبي اعئم دةپ قانا تانيدئ. ولاردئث جازؤشئلارئ شئعارمانئ بةلگئلئ ءبئر ادئسپةن جازام دةپ وزئنة ماقسات قويمايدئ. كةيدة وسئ ءبئزدئث قالامگةرلةر ءالئ كذنگة دةيئن سول ادئسكة بايلانئپ قالعان جوق پا ةكةن دةپ تة ويلاناتئنئمئز راس. كوركةمدئك ءادئس ذعئمئ قازئرگئ ت م د ةلدةرئنئث ةستةتيكالئق ويلاؤ جذيةسئندة ساقتالئپ وتئر.

ال كوركةمدئك ءادئس دةگةن تةرميندئ ةجةلگئ گرةك ويشئلدارئ دا، باتئس ةؤروپانئث ةستةتيكانئ زةرتتةگةن عالئمدارئ دا، كةرةك دةسةثئز، ون توعئزئنشئ عاسئرداعئ ورئستئث اتاقتئ سئنشئلارئ دا پايدالانباعان. ول قازئرگئ باتئس پةن شئعئس ادةبيةت تانؤئندا دا كةزدةسپةيدئ.

«ءادئس تؤرالئ تولعام» (1637 ج.) دةگةن فيلوسوفيالئق تراكتاتئندا رةنة دةكارت ادامداردئث كذللئ تانئمدئق ارةكةتئن رةتتةؤشئ كانوندار مةن ةرةجةلةردئ جاساؤدئ، بئلئمگة قاتاث جذيةلةؤ تالابئن قويؤدئ راسيوناليزمنئث نةگئزگئ پرينسيپئ رةتئندة ذسئندئ. اتالعان پرينسيپتةر كلاسسيسيزمنئث كوركةمدئك ءادئسئنئث نةگئزئ بولئپ قالاندئ دا، كةيئن ول باسقا اعئمدارعا دا تةلئنة باستادئ. ال قازئرگئ ءسوز ونةرئندة سان-سالالئ اعئمدار بار. ةشكئمگة مئنا ءادئستئث شةثبةرئنةن شئقپا دةپ نذسقاؤ بةرة المايسئث.

جالپئ، كوركةمدئك ءادئس پةن ونةردةگئ ءار الؤان اعئمداردئث دا ءبئر-بئرئنةن الشاق جاتقان تذسئنئكتةر ةمةس ةكةنئن اثعارؤعا بولادئ. اعئم ونةردئ بةلگئلئ قوعامدئق ساناعا بةيئمدةؤشئ، الدئنداعئ اعئمدار مةن ادئستةردئ ساراپقا سالئپ، ونئث قاجةتتئسئن الئپ، قاجةتسئزئن شئعارئپ تاستاؤعا ورايلاستئرئلعان كوزقاراستار جيئنتئعئ.

ال شئعارما جازؤ ءبئر كوركةمدئك ادئسكة ناقتئ تاؤةلدئ بولماق ةمةس. ولاي بولسا، ءبئزدئث قالامگةرلةر دة نةنئ قالاي سؤرةتتةگئسئ كةلةدئ، ونئ ءوز تذيسئگئ قالاي باعئتتايدئ، سولاي جازؤئ ءتيئس. ول ءذشئن قالامگةرگة ةركئندئك كةرةك. قازئرگئ ءبئزدئث قالامگةرلةر ول ةركئندئكتئ تولئق مةثگةرگةن. سوندئقتان دا ولار وزدةرئنة قالاي جازؤ ذنايدئ، سولاي جازؤعا ةرئكتئ.

سؤرةتكةر ةركئندئگئ دةگةنئمئز - ءاربئر ونةر يةسئنئث قوعامنئث العا قاراي دامؤئنا ئقپال ةتةتئن ءوزئنئث كوزئ جةتكةن ناقتئ ويدئ، جذرةك تذكپئرئندةگئ يدةيانئ جةتكئزة الؤئ، ءوز سةنئمئن قورعاي الؤئ. ال سةنئم قالامگةردئث دذنيةتانئمئمةن تئكةلةي قاتئستئ نارسة. قالئپتاسقان دذنيةتانئمسئز ورةلئ وي مةن تةرةث يدةيانئث تؤؤئ مذمكئن ةمةس. دذنيةتانئم - سؤرةتكةردئث اقيقات شئندئق تؤرالئ، قوعامدئق ءومئر مةن ونئث ءمانئ تؤرالئ، جةكة ادام تؤرالئ، ونئث بذل ومئردةگئ ورنئ مةن رولئ تؤرالئ پايئم-تذسئنئگئ، كوزقاراستار جيئنتئعئ.

زامان وزگةرةدئ. زامانمةن قوسا قوعام وزگةرةدئ. جاثا قوعام جاثا يدةولوگيانئ قاجةت ةتةدئ. ول ونةرگة دة، سونئث ئشئندة، ونئث ءبئر ءتذرئ بولئپ سانالاتئن ادةبيةتكة دة بذرئنعئدان وزگةشة تانئم-تذسئنئكتةردئ، جاثا يدةيالاردئ اكةلةدئ.

مئسالئ، قازئرگئ وقئرمانعا ئ.التئنسارينگة ةلئكتةپ «كةل، بالالار، وقئلئق» دةپ ايتساق ورئنسئز ةستئلةر ةدئ، سونداي-اق، ب.مايلين سياقتئ قازاق كةدةيئنئث ءومئرئن سؤرةتتةپ كورسةتؤدئث دة قازئرگئ قالامگةرگة ابئروي اپةرمةسئ ايان. ويتكةنئ، قازئرگئ ءومئر ءوز زامانئنئث سؤرةتكةرئنةن وسئ كةزةثدةگئ ادامداردئث دذنيةتانئمئ مةن كوزقاراستارئنا، مئنا ءبئزدئث ومئرئمئزدةگئ اقيقات شئندئققا قاتئسئ بار، سوعان ذيلةسئمدئ شئعارمالاردئ تالاپ ةتؤدة. ول رؤحاني سذرانئس. ونةر سونئ قاناعاتتاندئرؤئ ءتيئس.سوندئقتان دا ادةبيةتتة رومانتيزم، رةاليزم، مودةرنيزم، پوستمودةرنيزم، ت.ب. سياقتئ اعئمداردئث كورئنئس بةرؤئ زاثدئلئق.

ولاردئث ءبارئ ؤاقئت بئرلئگئ تذرعئسئنان ءبئر-بئرئمةن جالعاسئپ جاتادئ، ةث باستئ قاسيةتئ مازمذنئ جاعئنان سول اعئمدار ءبئرئن-ءبئرئ تولئقتاي تةرئسكة شئعارادئ.سوندئقتان قازئرگئ ادةبيةتتة قذنانبايلار مةن ابايلاردئث وبرازدارئ جاسالماي جاتئر دةپ كئنا ارتؤعا بولمايدئ. جالپئ، اقيقات شئندئقتئ وبراز ارقئلئ تانئتؤدئث ءوزئ بذگئندة ةسكئرئپ بارا جاتقان قذبئلئس. بذرئن ءبئز وقئعان ادةبيةت تةورياسئنداعئ كوپتةگةن تذجئرئمدار قازئر كةرئسئنشة پايئمدالؤدا نةمةسة مذلدةم قولدانئستان الئنئپ تاستالعان. بذرئن ءبئز كوركةم شئعارمانئث ةث باستئ قاسيةتئ - ونئث كوركةم تئلئنة قاتئستئ دةسةك، كةيبئر توپتار قازئرگئ وقئرمان شئعارمادان كوركةم ءتئلدئ ةمةس، فيلوسوفيالئق وي ئزدةيدئ دةيدئ. سةبةبئ، بذل تةك ادةبيةتكة بايلانئستئ قذبئلئستار ةمةس، الةمدةگئ كذللئ ونةرگة قاتئستئ ماسةلةلةردةن كةلئپ تؤئنداپ جاتادئ.

ماسةلةن، قازئرگئ پروزانئث تاقئرئپتئق ةرةكشةلئكتةرئنة نازار اؤدارار بولساق، قالامگةرلةرئمئزدئث ءوز تؤئندئلارئنا سان الؤان ماسةلةلةردئ ارقاؤ ةتئپ، ءوزئن تولعاندئرعان كةز كةلگةن ماسةلةگة ةركئن قالام تارتئپ جذرگةنئن بايقايمئز. ةل تاؤةلسئزدئگئ قازئر كةز كةلگةن جازؤشئ ءذشئن باستئ تاقئرئپ دةيتئن بولساق، سونئث اينالاسئنان تؤئندايتئن شةشئمئ تابئلماي جاتقان الةؤمةتتئك ماسةلةلةر، ةلئمئزدةگئ باي مةن كةدةي بولئپ جئكتةلة باستاعان توپتار اراسئنداعئ قايشئلئقتار، كاپيتاليزمنئث نةگئزگئ سيپاتئ بولئپ تابئلاتئن باسةكةلةستئك، جةردئث جةكة مةنشئككة ءوتؤئ، بذرئن قازاققا ونشالئقتئ ةتةنة بولا قويماعان ساؤدا-ساتتئق، ءدئني كوزقاراستار اراسئنداعئ تارتئس، قئلمئس جانة ونئث پايدا بولؤئ، ةلگة ورالئپ جاتقان قانداستارئمئزدئث تاعدئرئ، جاهاندانؤدئث كةيبئر كورئنئستةرئ، ميستيكالئق وقيعالار جةلئسئ، ت.ب. بارلئعئ جةكة تاقئرئپتار دةثگةيئندة كوتةرئلئپ، ةركئن جازئلؤدا.

قازئر قالام قارئمئمةن كوپشئلئككة تانئلئپ قالعان قويشئبةك مذباراك اثگئمةلةرئنئث باسئم بولئگئنئث ميستيكالئق مازمذندا جازئلؤئ بذعان تولئق مئسال بولا الادئ. بذل بذرئن قازاق ادةبيةتئندة جةكة جانر رةتئندة كورئنئس بةرة قويماعان قذبئلئس ةدئ. ونئث «ايدئث سوثعئ سارسةنبئسئ»، «جةتئنشئ كور»، «ماحاببات»، «تذمار» اثگئمةلةرئندةگئ ادامنئث اقئل-ويئنا باعئنبايتئن تئلسئم كذشتةرگة نازار اؤدارؤئن دا ادةبيةتئمئزدةگئ جاثالئق دةپ باعالاعان ءجون.

ءبئزدئث ادةبيةتتة رومانتيزم ازايئپ كةتتئ، رومانتيزم جةكة تذلعانئ دارئپتةؤگة ارنالعان كةرةمةت ءادئس ةدئ دةپ جاتامئز. ةشقانداي ءادئس ادةبيةتتة ماثگئلئك تذراقتاپ قالا المايدئ. ءبئراق ادةبيةتتئث بةلگئلئ ءبئر كةزةثدة دامؤئنا ايتارلئقتاي اسةرئ بولاتئنئ راس. سوندئقتان رومانتيزمنئث دة شئعؤ توركئنئنة كوز جذگئرتة كةتكةننئث زيانئ بولماس.

رومانتيزم ءداؤئرئ ءوزئ اؤئستئرعان اعارتؤ ءداؤئرئن كوپ جاعئنان تةرئسكة شئعاردئ. ءبئراق رومانتيزمنئث ءوزئ سول اعارتؤشئلئق مادةنيةتتئث بةسئگئندة تؤئپ، پايدا بولدئ. رومانتيزم وكئلدةرئ سؤرةتكةردئث رؤحاني شئعارماشئلئق ءومئرئنئث ةركئندئگئنة ءمان بةردئ، ولار شةكتةن شئققان قذشتارلئق پةن ةرةكشة مئنةز سومداؤدئ باستئ ماقسات تذتتئ. 18- عاسئردا ومئردةن تئس سيپاتتاعئ بارلئق ةرةكشة قذبئلئستار مةن فانتاستيكالئق نارسةلةردئث ءبارئن دة رومانتيكالئق دةپ اتاؤ ادةتكة اينالدئ. اعارتؤشئلار ءذشئن اقئل-وي كؤلتئ ءبئرئنشئ ورئندا تذرسا، رومانتيزم تابيعات كؤلتئن بارئنةن دة جوعارئ قويدئ.

ءدال وسئ رومانتيزم داؤئرئندة ادام مةن تابيعات ءبئرتذتاس دةگةن كوزقاراسقا ساي تؤريزم، الپينيزم جانة پيكنيك فةنومةندةرئ قالئپتاستئ. رومانتيزمنئث باستئ وبرازئنئث ءبئرئ - جانئ تازا، وركةنيةتكة ءتان قؤلئق-سذمدئقتان ادا، حالئق دانالئعئن بويئنا جيناعان بةكزات، ءمارت جابايئ ادامنئث وبرازئ پايدا بولدئ. رومانتيزم ءداؤئرئ فيلوسوفياسئنا ءتان نةگئزگئ سيپاتتار اگنوتيسيزم (كانت)، يرراسيوناليزم (شوپةنگاؤةر)، پاتةيزم (گةگةل، شةللينگ) جانة قاهارمان تذلعاسئ كؤلتئ (نيسشة، كارلةيل) ةدئ.

رومانتيزم - ادامنئث اينالا قورشاعان ورتاعا قاناعاتتانباؤشئلئعئنان، تذبةگةيلئ قوعامدئق وزگةرئستةردئث باستالؤئنان، تذثئلؤئنةن تؤعان ونةردةگئ باعئت. ونئث ونةرگة اكةلگةن جاثالئعئ جةكة تذلعانئ قذندئلئق رةتئندة تانؤ، ادامنئث قذدئرةتتئلئگئن دارئپتةؤ، ادام رؤحئنئث بيئكتئگئن دالةلدةؤ بولدئ. ادام دانالئعئ جانة ونئث شئعارماشئلئق ةركئن رومانتيكتةر دذنيةدةگئ ذلئ جاسامپازدئق كذش رةتئندة جئرلادئ.

رومانتيزمنئث تاريحي دامؤ جولئنداعئ وسال تذسئ دا ءدال وسئ «جةكة ادامنئث ةركئ» تؤرالئ ويلارئندا جاتقان ةدئ. ويتكةنئ، ولار ومئردةگئ اقيقات شئندئققا قاراماستان، جةكة تذلعانئ مذلدةم اسئرا باعالاپ جئبةردئ. ال قازئر جةكة تذلعانئ اسئرا دارئپتةگةن شئعارمانئ وقئرمانعا وقئتا الامئز با؟ ونئ قوعامدئق سانا قالاي قابئلدايدئ؟ مئسالئ، بئزدة قازئر تاريحي شئعارمالاردئ جازؤ ءذردئسئ كةثئنةن ةتةك الؤدا. ول مةنئثشة، دذرئس قذبئلئس. ويتكةنئ، بذرئن تاريحي شئعارمالار جازئلعانئمةن، كوپ دةرةكتةر مةن تاريحي تذلعالارعا قاتئستئ شئندئقتئ ايتپاي، اتتاپ وتؤگة ءماجبذر بولدئق. ءبئراق جةكةلةگةن ادامدارعا قاتئستئ دةرةكتةردئث كةيدة شةكتةن تئس اسئرةلةنؤئ دة وقئرمانعا باسقاشا وي تؤعئزادئ، ونداي شئعارما قئزئقتئرؤدان گورئ وقئرماندئ وزئنةن جيرةندئرئپ الاتئنئن دا ويلاعان ءجون.

رةاليزم دة ءوزئنئث بةرةرئن بةرئپ بولدئ. بذگئنگئ كذنئ ون جةردةن تئرئسئپ «اباي جولئ»،«ءومئر مةكتةبئ»، «ويانعان ولكة»، «داؤئلدان كةيئن»، «قان مةن تةر»، «اق جايئق»، ت.ب. دةثگةيلةس تاعئ ءبئر كةرةمةت شئعارما جازعانمةن، ونئ ءبارئبئر وقئرمان قابئلدامايدئ. اتالعان قالامگةرلةر رةاليستئك شئعارمانئث شئنايئ ذلگئسئنئث قانداي بولاتئنئن كورسةتئپ كةتتئ. ةندئ باسقاشا جازؤ كةرةك، وزگةشة جول، ةرةكشة ستيل، سونئ ءتاسئل قاجةت.

رةاليزم رومانتيزمنةن كةيئن پايدا بولعان، رومانتيزمدئ تةرئسكة شئعارؤشئ اعئم. ةث العاشقئ رةاليست-سؤرةتكةرلةر ا.پؤشكين، ستةندال، و. دة بالزاك، چ. ديككةنس جانة باسقالار بولدئ. ءبئراق ولار وزدةرئن رةاليسپئز دةپ ساناعان ةمةس، ولار ونداي باعئتتئث بار ةكةنئن دة بئلگةن ةمةس. ال اتاقتئ ورئس سئنشئلارئ بةلينسكيي، دوبروليؤبوأ، پيساريةأتةر رةاليزم دةگةن تةرميندئ پايدالانباعان، ونداي ذعئمدئ تةك وزگة بالاما سوزدةرمةن تذسئندئرؤگة تئرئسقان. رةاليزمدئ كوركةمدئك ءادئس رةتئندة پايئمداؤ كةثةس وكئمةتئ ورناعان سوث 20-30 - جئلدارئ عانا ايتئلا باستادئ. باتئس ةؤروپا مةن امةريكانئث ادةبيةتتانؤشئ، ونةرتانؤشئ عالئمدارئ رةاليزمدئ شئندئقتئ سول قالپئندا بةينةلةؤ دةپ پايئمدايدئ، كوپشئلئگئ ناتؤراليزم دةپ تذسئنةدئ.

كةثةس داؤئرئندة رةاليزمدئ «سوسياليستئك رةاليزم»، «سئنشئل رةاليزم» كةيدة ءتئپتئ، «توثكةرئسشئل رةاليزم» دةپ تة ءبولئپ جاتاتئن. ال وثتذستئك امةريكالئقتار «ماگيالئق رةاليزم» دةگةن ءتذرئن ومئرگة اكةلةدئ. ول اقيقات شئندئقتئ ميفولوگيالئق ذلگئدة قابئلداؤعا بايلانئستئ تؤعان بولاتئن.

رةاليزمنئث جةتئستئگئنئث ءوزئ قاراپايئم ادامدئ ناقتئ ومئردةن الئپ، سول ومئرمةن تئكةلةي بايلانئستا، قوعامدئق ورتامةن بئرلئكتة كورسةتؤئندة ةدئ. سول ارقئلئ ول قوعامدئق ادامدئ، ياكي شئنايئ ادام بولمئسئن اشئپ كورسةتة الدئ.

تةك جاثا باعئت قانا ةمةس، كةز كةلگةن تالانتتئ سؤرةتكةر دة ونةرگة بذرئن بةيمالئم بولئپ كةلگةن جاثالئقتاردئ، ادام تؤرالئ، ونئث مئنةزئ مةن بولمئسئ تؤرالئ جاثا يدةيالار مةن تئث دةرةكتةردئ ةنگئزئپ جاتادئ. ماسةلةن، 20 - عاسئر باسئندا قازاق ادةبيةتئندة مذحتار اؤةزوأ ءوز وقئرماندارئن نةسئمةن قئزئقتئرئپ، قانداي قاسيةتئمةن باؤراپ الدئ؟ سةبةبئ، ول العاش رةت قازاققا ءوز ءداؤئرئن، ءوز زامانداسئنئث ارمان-مذددةسئن، ماقسات-مذراتئن حالئقتئث ءوز تئلئمةن شئنايئ اثگئمةلةپ بةردئ.

بذرئن رومانتيكالئق سارئنداعئ حالئقتئق جئرلار مةن شئعئستئق قيسسا-داستاندارعا ذيرةنگةندةر ءذشئن ولاردئث وزدةرئ كذندةلئكتئ ومئردة كورئپ، ةستئپ جذرگةن ادامدار اراسئنداعئ شئندئق وقيعالاردئث اؤئزةكئ تئلگة جاقئن پروزا جانرئندا باياندالؤئ ولار ءذشئن قئزئق قذبئلئس ةدئ. قارا سوزبةن ورنةكتةلگةن كةستةلئ شةشةن ءتئل، سيؤجةتتةگئ شئمئر ارةكةت قوزعالئستئث بارئنشا جذيةلئ ءوربؤئ، كومپوزيسياداعئ تذتاستئق پةن ناقتئلئق اتالعان جانردئث «ءسوز پاتشاسئ» ولةثنةن ةشقانداي دا كةم تذسپةيتئنئن عانا دالةلدةپ قويعان جوق، وزدةرئنئث تانئم-تذسئنئكتةرئندةگئ اقيقات شئندئقتئث بارئنشا جارقئراي كورئنؤئ دة وقئرماندئ وزئنة باؤراپ، تارتا ءبئلدئ. بذل - قازاق ءسوز ونةرئندةگئ رةاليزمنئث ارتئقشئلئعئ ةدئ.

جالپئ، رةاليزم، مةيلئ ونئ سوسياليستئك رةاليزم دةپ-اق اتايئق، قازاق ادةبيةتئنئث دامؤ دةثگةيئن شئرقاؤ بيئككة كوتةرگةن «ءادئس» بولدئ. ونئ تئرناقشاعا الئپ كورسةتؤئمئزدئث سئرئ دا سول - ونئث ءبئزدئث ادةبيةتئمئزدة كوركةمدئك ءادئس رةتئندة قئزمةت ةتؤئندة.

مودةرنيزم (ف ر. Moderne - جاثا، قازئرگئ زامانعئ) - 20 - عاسئردئث 20-جئلدارئ پايدا بولعان ادامداردئث رؤحاني داعدارئسئن بةينةلةؤگة نةگئزدةلگةن كوركةمدئك-ةستةتيكالئق جذية. مودةرنيزمنئث تومةنگئ شةگئ رةاليستئك مادةنيةت بولسا، جوعارعئ شةگئ 1950- جئلدارئ پايدا بولعان پوستمودةرنيزم بولئپ سانالادئ. مودةرنيستئك ونةردئ اأانگاردتئق ونةرمةن شاتاستئرؤعا بولمايدئ، ءبئراق ولاردئث ارا-جئگئن اشئپ، اجئراتئپ بةرؤدئث ءوزئ قيئن. مودةرنيستئك ونةردئث تذرلةرئنة سيمأوليزم، ةكسپرةسسيونيزم، اكمةيزم جاتسا، اأانگاردتئق ونةر تذرلةرئنة فؤتؤريزم، سيؤررةاليزم، دادايزم كئرةدئ. مودةرنيزم مةن اأانگارديزمنئث ونةردة جاثا ءبئر نارسةنئ جاساؤدئ باستئ ماقسات ةتئپ ذستاعانئمةن، مودةرنيزم سول جاثانئ كوركةمدئك ءپئشئن ارقئلئ جاساؤدئ مذرات تذتادئ.

كةيبئر كةثةستئك زةرتتةؤشئلةر مودةرنيزم مةن پوزيتيأيزمدئ ءبئر دذنيةتانئم رةتئندة قاراستئرادئ جانة كوممؤنيستئك يدةولوگياعا سايكةس كةلة بةرمةگةندئكتةن، مودةرنيزمنئث تةك ذنامسئز جاقتارئن عانا قازبالاپ كورسةتؤگة تئرئسقان. سوندئقتان دا ولار مودةرنيزمدئ بؤرجؤازيالئق قوعامداعئ رؤحاني داعدارئستئث كورئنئسئ، بؤرجؤازيالئق جةكةلئك جانة بذقارالئق سانانئث قايشئلئقتارئنئث جةمئسئ دةپ باعالادئ. ءبئراق سول مودةرنيستئك پايئمداؤلاردئث سوسياليستئك قوعامدا دا وركةن جايئپ، كورئنئس بةرة باستاعانئن وزدةرئ دة بئردةن تاپ باسئپ تاني المادئ. كةثةس زةرتتةؤشئلةرئ ن.پاستةرناك، م.بؤلگاكوأ شئعارمالارئنئث مودةرنيستئك سيپاتئن 20 - عاسئردئث جةتپئس، سةكسةنئنشئ جئلدارئ عانا مويئنداي باستاسا، ونداي ءداستذر ءبئزدئث م.اؤةزوأ، ج.ايماؤئتوأ شئعارمالارئنئث جةلئسئندة دة بار ةكةنئن كةزئندة عالئم ب.مايتانوأ جازئپ قالدئرعان بولاتئن.

قازئرگئ ةستةتيكالئق وي جذيةسئندة پوستمودةرنيزم ءادئسئ كةثئنةن تالدانئپ، ءسوز بولئپ ءجذر. ارينة، ونئ ادئسكة جاتقئزامئز با، جوق پا، ول دا ءالئ كذنگة شةيئن شةشئمئن تاپپاي كةلة جاتقان ماسةلةنئث ءبئرئ. سوثعئ جئلدارئ جارئق كورگةن عئلئمي ادةبيةتتةردة پوستمودةرنيزم بئردة يدةولوگيا، كةيدة ونةردةگئ اعئم، ةندئ بئردة ونةردةگئ ءادئس، كةيدة ءتئپتئ، ءداؤئر، كةزةث رةتئندة دة قاراستئرئلئپ ءجذر.

فيلوسوفيالئق سوزدئكتة «پوستمودةرنيزم جاثا تاريحي جاعدايلارعا بايلانئستئ ءوزئنئث الدئنداعئ مودةرنيزم يدةولوگياسئن رةتتةؤگة، تذزةؤگة باعئتتالعان 20 - عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئندا پايدا بولعان كوركةمدئك جانة مادةني يدةولوگيا» دةگةن انئقتاما بةرئلگةن. مذنئث ءمانئسئ ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئستان كةيئن مودةرنيستئك باعئتتئ الةؤمةتتئك، ساياسي جانة ةستةتيكالئق جاعئنان توتاليتاريزم مةن باسقئنشئلئق، زورلئقشئل يدةيالارعا قاتئسئ بار، سول توتاليتاريزم مةن بيلئكشئل توپتئث سويئلئن سوعادئ دةپ ايئپتادئ. پوستمودةرنيزم امةريكادان باستاؤ العانئمةن، سول امةريكانئث باسقئنشئلئق ساياساتئنئث زاردابئن تارتقان جاپونيادا ةرةكشة دامئپ، جاثاشا سيپاتتا كورئنؤدة. قازئرگئ الةم مويئنداعان مؤراكامي سياقتئ قالامگةرلةر پوستمودةرنيزم اعئمئنئث وكئلدةرئ بولئپ تابئلادئ.

پوستمودةرنيزم دةگةن ءسوزدئث شئعؤ تةگئ لاتئنشا post - سوثعئ، كةيئنگئ جانة فرانسؤزشا modern - جاثا، قازئرگئ، ذلگئلئ دةگةن سوزدةردئث بئرئگؤئنةن پايدا بولعان.

پوستمودةرنيزم تةك قانا باتئس ةؤروپا نةمةسة امةريكا ةلدةرئنة عانا ءتان اعئم دةي المايمئز. بذگئنگئدةي جاهاندانؤ داؤئرئندة قوعامدئق ساناداعئ قذبئلئستئث ءبئر ةلمةن شةكتةلئپ قالا المايتئنئ دا تذسئنئكتئ جايت. سوندئقتان دا اتالعان اعئمنئث ونةردةگئ وكئلدةرئن ءوزئمئزدئث قازاق اراسئنان دا كوپتةپ كةزدةستئرؤگة بولادئ. مئسالئ، بةلگئلئ جازؤشئ ءديدار امانتايدئث، جاس قالامگةر ليرا قونئستئث شئعارمالاردا اتالعان ءادئستئ باسشئلئققا الؤ ذردئستةرئ انئق بايقالادئ.

پوستمودةرنيزمنئث دة ةجةلدةن كةلة جاتقان ذلتتئق ءداستذر مةن ذلتتئق ساناعا قايشئ تذستارئ جةتكئلئكتئ. سوندئقتان دا كوبئنةسة اتالعان اعئمدئ قابئلداؤ كةي كةزدةرئ ءداستذرلئ مادةنيةتتانؤشئلار مةن ادةبيةتتانؤشئ عالئمدار تاراپئنان ءمانسذقتالئپ، كةدةرگئگة ذشئراپ جاتادئ.

بذگئنگئ ادةبيةتكة قاتئستئ ءسوز بولعاندا، جاستار نة جازئپ ءجذر دةگةن سذراققا كئدئرئپ قالامئز. جاستار كئمدةر؟ جاس جازؤشئ اتانئپ جذرگةن جاسئ قئرئقتئ قويئپ، ةلؤدئ توثئرةكتةپ جذرگةن قالامگةرلةر مة؟ جاس جازؤشئ دةپ ءبئردئ-ةكئلئ اتالئپ قالاتئنئ بولماسا، اسئرةسة، اقساقالدار تاراپئنان بةرئلةتئن باعا السئزدةؤ. جاستاردئ وقئماعاندئقتان دا «بذگئنگئ ادةبيةتتة قازئرگئ زامان ادامئنئث وبرازئ جوق»، - دةپ اؤئزدئ قؤ شوپپةن سذرتة بةرةمئز.

وسئنئ ءبئر-ةكئ جئل بذرئن ارنايئ زةرتتةپ كورمةك نيةتپةن، ستؤدةنتتةرئمة تاپسئرما بةرئپ، باسئلئمدار بةتئندةگئ جاستار شئعارماسئن، ونئث ئشئندة، بذگئنگئ كذندئ سؤرةتتةيتئندةرئن تةرئپ الئپ، جةكة قاراستئرئپ كورگةنئمئز بار. سوندا بايقاعانئم، ءبئزدئث ادةبيةتتة قازئرگئ زامان ادامئنئث وبرازئ جوق ةمةس ةكةن. مئسالئ، جذمئس تاپپاي جذرگةن ادام. جذمئس جوق دةگةن ماسةلة قازاق-كةثةس ادةبيةتئندة قوزعالئپ كورمةگةن. ودان كةيئن اؤئلدان قالاعا ذدةرة كوشكةن ةل (ؤربانيزاسيا). ورالماندار تاعدئرئ. ءبئز ولاردئ تذسئنبةيدئ ةكةنبئز. بذل دا قازئرگئ تاقئرئپ.

قالادا پاتةر ساعالاپ جذرگةن اؤئل قازاعئنئث كذيئنئشئ ارقئلئ كوپتةگةن ماسةلةنئ كوتةرؤگة تئرئسقان قئسقا دا بولسا اثگئمةلةردئ كةزدةستئرؤگة بولادئ. ءبئراق جاستار (جاس جازؤشئلار دةگةن تئزئمنةن ورئن الئپ ذلگةرمةگةن، ةشكئم بئلمةيتئن جازؤشئلار) ءبئردئ-ةكئلئ قئسقا شئعارمالارئمةن بذگئنگئ ادامدار بةينةسئن اشئپ بةرة الدئ دةؤگة تاعئ بولمايدئ. قازئرگئ ادامداردئث مئنةز-قذلقئ قانشالئقتئ اشئلئپ جاتئر دةگةنگة كةلسةك، باستئ قذندئلئق - اقشاعا اؤعان زاماننئث وكئلدةرئ تؤرالئ جازئلماي جاتقان جوق. ماسةلةن، اقشا قؤئپ ءجذرئپ وتباسئنان، ءتئپتئ، ةلئنةن كةتئپ قالعان كةيئپكةرلةر...

جاسئ ذلكةن جازؤشئلارئمئز دا بذگئنگئ كذن تاقئرئبئنا قالام تارتپاي كةتتئ دةؤگة بولمايدئ. بذرئن سوعئسقا قاتئسئپ كةلگةن ادامدئ دارئپتةپ، ول تؤرالئ نةبئر شئعارمالار جازئلدئ. الدئمةن ايتاتئنئ - ونئث سوعئستا جاساعان (كةيدة ةلةنبةي قالعان) ةرلئگئ، ونئث ةلگة ورالعاننان سوثعئ ةلگة ذلگئ بولارلئق ءئس-قيمئلئ، قاهارماندئعئ ايتئلاتئن. قازئر دة بذل تاقئرئپ جازئلماي جاتقان جوق. ءبئراق وتة قاراپايئم ادام رةتئندة. قوعامنئث جاي عانا ءبئر بولشةگئ ساناتئندا قئزمةت ةتةدئ شئعارمادا. بذل ءبئر عانا مئسال.

قيالدان تؤعان شئعارما كوپ وقئلمايدئ بذگئندة. سوندئقتان ناقتئ بةينةلةر جاساؤ، بولعان وقيعانئ جازؤعا دةگةن تالپئنئس بايقالادئ ءبئزدئث جازؤشئلاردا. ونئث قانشالئقتئ ءساتتئ، ءساتسئز شئققانئن انئقتاؤ ءذشئن الدا ازداعان ؤاقئت كةرةك.

جولداسبةك مامبةتوأ، فيلولوگيا عئلئمدارئنئث كانديداتئ، دوسةنت

دةرةككوز: «قازاق ادةبيةتئ» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار