قايداسئث «جةتئ قاعان»؟

استانا. 25 - ماؤسئم. قازاقپارات - مةن 1990 - جئلدئث قئركذيةك ايئنئث باس شةنئندة ئلة پةداگوگيكالئق ينستيتؤتئنئث ماتةماتيكا فاكؤلتةتئ، الگةبرا كافةدراسئندا بئرگة جذمئس ئستةيتئن مؤنيرا ةكةؤمئز وثتذستئك قئتاي سئ شؤان ولكةسئنئث ورتالئعئ شئث دؤعا جول تارتقان ةدئك.
None
None

جولشئباي ءذرئمجئ قالاسئندا ءبئر كذن ايالداپ قالدئق. مؤنيرا دوسئنئث ذيئنة كةتتئ. مةن ارداشياؤ دةگةن جةردة تذراتئن قادئر اتتئ تؤئسقان اعامنئث ذيئندة قالدئم. سول اراعا وتة جاقئن جةردة «شينحؤا» دةگةن كئتاپ دذكةنئ بولؤشئ ةدئ. وتكةن عاسئردئث 80-جئلدارئ شئنجاث ؤنيأةرسيتةتئندة وقئپ جذرگةن كةزئمدة ءار جةكسةنبئ سايئن وسئ كئتاپ دذكةنئن ارالاپ، قانداي جاثا كئتاپتاردئث جارئق كورگةنئن قالت جئبةرمةي كورئپ، وتة قاجةتتئلةرئن ساتئپ الاتئنمئن. سول دذكةندة قانداي جاثالئقتار بار ةكةنئن بئلگئم كةلئپ، ات باسئن سولاي قاراي بذرعام.
 ءبئراز كئتاپتاردئ شولا كةلئپ، بذرئن-سوثدئ كورئپ، ةستئمةگةن «جةتئ قاعان» دةگةن قالئث كئتاپتئ كوزئم شالدئ. قئزئعؤئم ارتئپ، قيمئلئم تةزدةپ، ءذشبؤ كئتاپتئ قولئما الئپ، ازداپ پاراقتاپ، شولئپ كورسةم: قازاقتئث ةرتة زامانداعئ ءبئز تولئق بئلة بةرمةگةن، ةستئمةگةن باتئرلارئن، تاريحي ؤاقيعالارئن جئرمةن بايانداعان كئتاپ ةكةن.
العئ سوزئنة (قازئر ةسئمدة قالؤئنشا): «بذل ةپوستئ مةنئث اعام (نة اكةم) بالباي گومينداث تذرمةسئندة ءبئر قازاق وقئمئستئسئمةن بئرگة جاتقان كةزئندة سول قازاقتان جاتتاپ العان ةكةن. مةنئث بالا كةزئمدة سول كئسئ: «باؤئرئم، «ماناس» ةپوسئ ءوزئثنئث دذنيةث، ول ةشقايدا قاشپايدئ، سةن مئقتئ بولام دةسةث، اؤةلئ وزگةنئكئن، مئنا قازاقتئث «جةتئ قاعان» دةگةن ةپوسئن ذيرةنگئن»، - دةپ، الدئمةن وسئ ةپوستئ جادئما جاتتاتقان بولاتئن.
ال مئناؤ ءبئرئنشئ قاعاندئ باياندايتئن كئتاپ. اللا جازسا، قالعان التئ قاعاندئ دا جئرلاپ بةرةمئن قازاق اعايئندارعا. اتئ-ءجونئم ءجذسئپ ماماي، ذلتئم قئرعئز»، - دةپ جازئپتئ. مةن ول كئتاپتئ ئشكئ قئتايعا الا كةتؤدئ جذك كورئپ، «قايتقان ساپارئمدا الامئن عوي» دةپ، ءوز ورنئنا قايتا قويئپ كةتئپ ةدئم. كةيئننةن جذمئسپةن ءجذرئپ، ول كئتاپتئ سول بويئ الا المادئم...

ءبئراز جئلدان بةرئ ادةبيةتكة ويئم اؤئپ، تاريحي كئتاپتاردئ كوپتةپ وقؤعا ئنتام ارتا باستادئ. ذستئمئزدةگئ جئلدان بةرئ سول «جةتئ قاعان» ويئما ورالا بةرگةن سوث «التئ قاعاندئ» جئرلاعان كئتاپ قاشان جارئق كورگةنئن قؤزاؤ سالئپ سذراستئرعانئمدا، قئزئعئ، ةشكئم دة ونئث بار-جوعئن انئق بئلمةيتئن بولئپ شئقتئ. ءسويتئپ جذرگةندة جولئم ءتذسئپ، ناؤرئز ايئندا قئتايدئث قذلجا قالاسئنا ةمدةلؤگة بارعام.
ونداعئ اعايئن-تؤئس، جولداس-جورالارمةن ارالاسا ءجذرئپ، قازاقتئث كئتاپقذمار جئگئتتةرئنة وسئ كئتاپ جايلئ ماعلذمات تاؤئپ بةرؤئن ءوتئنئپ ةدئم، وكئنئشتئسئ، وندا دا كوبئ بئلمةيتئن بولئپ شئقتئ.
 تةك ءنابيجان ورمان ذلئ دةگةن فيلوسوفيا عئلئمئن كوپ جئل زةرتتةگةن، اكئمشئلئك سالاسئندا ذزاق جئل قئزمةت اتقارعان ذلتجاندئ اعامئز عانا شاپقئلاپ جذرئپ ذرئمجئدةگئ قازاقتئث بةلدئ-بةلدئ دةگةن ازاماتتارئنا قايتا-قايتا قوثئراؤ شالدئ.
الايدا، ناتيجةسئندة: «ءبئز ئزدةستئرئپ، كةيئن حابارئن بةرةيئك»، - دةگةن ةدئ. «وسئنداي ذلتتئق بايلئقتئ ةشكئمنئث بئلمةگةنئ، ةشكئمنئث ئزدةمةگةنئ قالاي؟»، - دةپ، ويئم ون ساققا جذگئرئپ، دال بولئپ جذرگةنئمدة، ورايلئ ءساتئ ءتذستئ. بئردة بايشئعان دوسئم ةكةؤمئز ذرئمجئدةگئ شئنجاث مةديسينا ؤنيأةرسيتةتئنةن قايتاردا اأتوبؤستئث ارتئنا جايعاسقانبئز. جول-جونةكةي ءتورت قئز ءمئنئپ، قاسئمئزعا كةلئپ تذردئ. بايقاسام، قازاقشا سويلةسئپ كةلةدئ ةكةن. كةز كةلگةن اداممةن جاتئرقاماي، سويلةسئپ كةتةتئن ادةتئمة سالئپ:

- قئزدار، ستؤدةنتسئزدةر مة؟ - دةپ سذرادئم.

- ءيا، اعاي، ستؤدةنتپئز، - دةدئ. ارئ قاراي ءسوزئمدئ ساباقتاپ: - ءجا، قاي جاقتان بولاسئزدار؟ - دةدئم. ةكةؤئ:

- ءبئز التايدانبئز، - دةگةندة، قالعان ةكةؤئ جارئسا:

- ءبئز قئزئلسؤدان كةلگةمئز، - دةدئ.

- و، وندا سةندةر قئرعئز بولدئثدار عوي؟

- ءيا، ءبئز قئرعئز قئزدارئمئز!

- قازاقشانئ قايدان ذيرةنئپ العانسئزدار؟ - دةدئم ازئلدةپ.

- ة، قازاق-قئرعئز ءبئر تؤعان حالئق دةيدئ عوي، وسئ ذرئمجئگة وقؤعا كةلگةلئ قازاقتئث قئز-جئگئتتةرئمةن كذندة بئرگة ءجذرئپ، قالاي ذيرةنئپ كةتكةنئمئزدئ ءوزئمئز دة اثعارماي قالئپپئز. ءبئزدئ ذرئمجئدة كورگةن باسقا ذلت وكئلدةرئ قئرعئز ةمةس، قازاق دةپ ويلايدئ، - دةدئ.

- جارايسئثدار، قارئنداستار، وندا سةندةر ءجذسئپ ماماي دةگةن قئرعئزدئث اتاقتئ ماناسشئسئن بئلةسئثدةر مة؟ - دةدئم.

- نةگة بئلمةيمئز، ول كئسئ ءبئزدئث اؤئلدئث ادامئ. قازئردة سول اقشيدة تذرادئ، - دةمةسئ بار ما!

- ويباي-اؤ، قئزدار، ول كئسئ شئنئمةن ءتئرئ مة ءوزئ؟ - قؤانئشتان داؤسئم جارقئن شئقتئ. ءبئر جاعئنان ول كئسئنئث ءتئرئ جذرگةنئنة ءسال سةنئثكئرةمةي تذرمئن.

- ءيا، ءتئرئ، ءبئراق، قارتايئپ كةتكةن.

- سوندا نةشة جاستار شاماسئندا؟ - دةدئم دةگبئرسئزدةنئپ.

- ءبئز دة انئق جاسئن بئلمةيمئز، ذلكةندةردئث اثگئمةسئنة قاراعاندا توقساننئث جؤان ئشئندة بولؤئ كةرةك، - دةگةندة، شئدامئم تاؤسئلئپ:

- اينالايئندار-اؤ! سول كئسئمةن قالاي تئلدةسؤگة بولار ةكةن؟ - دةدئم تاعاتسئزدانئپ. سوندا ةكئ قئزدئث ءبئرئ:

- قازئر، اعا، ءبئز ءبئر ساباقتاسئمئزدان سذرايئق. ءجذسئپ مامايدئث ءبئر قئزئ وسئ ذرئمجئدة قئزمةت ئستةيدئ، بذيئرسا سول كئسئنئث تةلةفون ءنومئرئن تابامئز، - دةدئ. قؤانئشئم قوينئما سئيماي، جةردةن التئن تاپقانداي بوپ، ةكئ قئزعا الما-كةزةك قاراپ،ءبئراز وتئردئم. ايتقاندارئنداي تانئستارئنا تةلةفون شالئپ، انادان-مئنادان سذراستئرئپ:

- اعاي، جازئثئز مئناؤ ءجذسئپ مامايدئث قئزئ باقئتگذلدئث تةلةفون ءنومئرئ... - دةپ ءبئر ءنومئردئ تاپتئشتةپ تذرئپ ايتئپ بةردئ. مةن دة ةكئ قئزعا زور راحمةتئمدئ ايتئپ ذلگةردئم. ةكةؤئ اسئعا اأتوبؤستان ءتذسئپ كةتتئ.

كةشكئسئن دوسئمنئث ذيئندة وتئرئپ، الگئ نومئرگة قول تةلةفونئمدئ جالعادئم. ارعئ جاقتان «ؤاي!» دةگةن سئثعئرلاعان ءبيازئ دا جذمساق ايةل داؤئسئ ةستئلدئ:

- سالةمةتسئز بة، كةش جارئق، قارئنداس؟!

- سالةم، بذل كئم ةكةن، تانئمادئق قوي؟ - دةپ قازاقشا-قئرعئزشا ارالاس امانداسا كةتتئ.

- ءيا، قارئنداس، تانئمايتئن ءجونئثئز بار. ءسئزدئ مازالاپ تذرعان بذرئن-سوثدئ سئزگة كةزدةسپةگةن الئستان كةلگةن جولاؤشئ اعاثئز. ءسئز ءجذسئپ مامايدئث قئزئ بولاسئز عوي؟ سولاي ما؟

- ءيا، سولاي.

- وندا جاقسئ بولدئ. قازاقشا ءسوزدئ تذسئنةسئز بة؟ جوق، قئتايشا نة ذيعئرشا سويلةؤئم كةرةك پة؟

- قازاقشا سويلةي بةرئثئز. تذسئنبةگةن جةرئم بولسا سذرارمئن. نةگئزئ ءتذسئنؤئم كةرةك. ءبئز ارالاساتئن قازاق دوستارئمئز كوپ قوي، - دةدئ.

- ءجا، وندا شارؤام بئلاي: ءسئزدئث اكةثئز ءجذسئپ ماماي سوناؤ توقسانئنشئ جئلدارئ قازاقتئث ءالئ ةش جةردة ءمالئم بولماعان «جةتئ قاعان» دةگةن ةپوسئنئث ءبئرئنشئ قاعاندئعئن جئرلاعان بولاتئن. قالعان التئ قاعاندئقتئ «قذداي قالاسا كةيئن جئرلايمئن» دةگةن ةكةن. مةنئث بئلؤئمشة، سول كذيئ قالئپ قالعان كورئنةدئ، وسئ تؤرالئ انئعئن بئلةيئن دةپ ةدئم، - دةدئم.

- ءيا، اعاسئ، اكةم «ءبئرئنشئ قاعان» دةپ جازعان قولجازباسئن وسئ ذرئمجئدة ءبئر قازاق كئسئ «مةن باسپادان شئعارئپ بةرةم» دةپ الئپ، ءبئر جئل وتكةندة، ول كئسئ قايتئس بولئپ كةتئپ، سذراستئرئپ ءجذرئپ سول كئسئنئث ذيئنةن قولجازبانئ زورعا تاؤئپ العانبئز. كةيئن باسقا ءبئر قازاق كئسئ قولئنا الئپ، ارةث دةگةندة باسپادان شئعارعان. ودان كةيئن قازاقتاردئث دا قالعان قاعاندئقتاردئ جئرلاتئپ الؤعا قذلئقتارئ بولمادئ. سول بويئنشا اتام دا ئشتةي رةنجئگةندةي بولئپ، ءبئرجولا قالئپ قويدئ، - دةپ، ءسوزئن ارئ قاراي جالعاي بةرگةندة، شئدامئم تاؤسئلئپ:

- قالقام-اؤ، مةن ءسئزدئث اكةثئزدةن كذللئ قازاق اتئنان كةشئرئم سذراؤعا بارمئن. مذمكئن جازئپ قويعان قولجازباسئ بار شئعار، اكةثئزبةن سويلةسئپ كورسةك قايتةدئ؟ - دةدئم.

- اعاسئ، بئرئنشئدةن، اتام ذرئمجئدةن شةشةم قايتئس بولعان سوث ءوزئمئزدئث اؤئلعا قايتئپ ورالعان. قازئر قئزئلسؤدئث اقشي اؤدانئندا تذرادئ. ةكئنشئدةن، جاسئ دا ذلعايعان، بيئل توقسان جةتئگة كةلدئ. ذشئنشئدةن، قان قئسئمئ جوعارئ، قذلاعئ دا شابان ةستيدئ. سول سةبةپتئ سويلةسة المايسئز، - دةدئ.

- وتة وكئنئشتئ، وندا سئزگة ءوتئنئش، اكةثئزبةن بايلانئسقا شئعئپ: «ءسئزدئ قازاق مةملةكةتئنةن ءبئر قازاق ازاماتئ ئزدةپ كةلئپتئ، بذيئمتايئ: «جةتئ قاعاننئث» جالعاسئن تئثداپ، بئلگئسئ كةلةدئ نةمةسة جازئپ قويعان قولجازباسئ بولسا، سونئ بةرسة، كذللئ قازاق حالقئ اتئنان زور راحمةت ايتئپ، سئيلئعئن دا ذسئنباق»، - دةپ سالةمئمئزدئ جةتكئزسةثئز.

- اتتةگةن-اي! ةرتةرةك قامدانساثئزدار جاقسئ بولعانداي ةكةن، دةگةنمةن، مةن بذيئرسا بذگئن كةشتة، اعالارئم جذمئستان ذيگة كةلگةندة، تةلةفون شالئپ اكةممةن سويلةستئرئپ كورةيئن، اماناتئثئزدئ جةتكئزةمئن، ةرتةث تذستة سئزگة حابارلاسئپ، انئعئن ايتئپ بةرةيئن، جاراي ما؟ - دةدئ.

- جارايدئ، قارئنداس، وندا سئزدةن جاقسئ حابار كذتةمئن. ءسئز مةنئث جانايقايئمدئ ءتذسئنئپ تذرعان بولارسئز. الدا-جالدا... بولئپ كةتسة، اقساقالمةن بئرگة ءبئر حالئقتئث تاؤداي، التئنعا بةرگئسئز دايئن تاريحئ وشكةلئ وتئر. اللا بذيئرتسا، قازاق تاريحئنان سذبةلئ ورئن العالئ وتئرعان اقساقالعا قؤات تئلةيمئن. ساؤ بولئثئز! - دةپ، تةلةفوندئ سوندئردئم. ئشتةي كئمگة نازالانئپ، كئمگة وكپةلةيتئنئمدئ بئلمةدئم. ءسويتئپ، ةرتةثگئ كذندئ تاعاتسئزدانا كذتتئم.

ءتذس تة بولدئ-اؤ، ايتةؤئر! ءبئراق تةلةفون تئم-تئرئس، ارئ-بةرئ تئپئرشئپ، تئنئشسئزدانئپ، اؤرةگة ءتذستئم. ءبئراز كذتتئم. ادةپسئزدئك بولار دةپ، قوثئراؤ شالمادئم. ابدةن ءتذس اؤا باقئتگذل حابارلاستئ:

- ءيا، قارئنداس، جاقسئ جاثالئعئث بار شئعار؟ ايتا بةرئثئز، قذلاعئم سئزدة، - دةپ ءولئپ-ءوشئپ بارامئن.

- جاقسئ، ءوزئثئزدئث جاعدايئثئز قالاي؟ - دةپ ءسوزئن قئسقا قايئردئ دا. - كوثئل-كذيئثئزدئ تذسئرسةم كةشئرئثئز، ارنايئ سذراعان سوث شئندئعئن ايتپاسام بولمايدئ. مةن اعالارئم ارقئلئ ابدةن سويلةستئم، اكةم: «مةن قولجازبا جازعانئم جوق، كةزئندة ةشكئم قوزعامادئ، كوپ نارسة ةسئمدة قالمادئ. قازئر قازاقشا تذگئل قئرعئزشا ئرلاردئ دا جئرلاي المايمئن. ول ازاماتقا حالقئنئث جوعئن جوقتاعانئ ءذشئن ريزامئن، مةنةن راحمةت ايتئثدار»، - دةپتئ. سئزگة كومةكتةسة الماعانئم وكئنئشتئ. اتامنئث جاستاؤ كةزئندة قازاق اعايئندار تذگئلئ قئرعئز تؤعاندار دا تولئق ةسكةرمةي، قئرعئزدئث دا تالاي ئرلارئ جازئلماي قالدئ. «قولدا باردا التئننئث قادئرئ جوق» دةگةن وسئ. ةندئ ءسئز «جةتئ قاعان» ةپوسئن جةردةن قازئپ ئزدةؤئثئزگة تؤرا كةلةدئ. اششئ دا بولسا شئنئ وسئ. رةنجئمةثئز، - دةدئ.

ءتاتتئ ارمانئمنئث تالقانئ شئعئپ، ذكئلئ ءذمئتئم ءذزئلئپ، دةگدار كذيدة سئلةيئپ تذردئم دا قالدئم.

- قذداي-اؤ، - دةيمئن سوندا، - شئنجاثداعئ كذللئ قازاققا جاقسئ باسشئ، حالقئنا جاناشئر اتپال ازامات، ابئروي-اتاعئ ةلدئث ءئشئ-سئرتئنا بئردةي اسقاقتاعان ارداگةر اعامئز ءجانابئلدئ جاسئ ذلكةيئپ كوپ ئسكة ارالاسؤدان قالعان-اؤ شاماسئ دةسةك، كذنئ بذگئنگة دةيئن ات ذستئنةن تذسپةي، ابئروي-اتاعئ اسپانداپ، سونداعئ قازاقتئث ةث جوعارعئ بيلئك مئنبةرئندة وتئرعان اسقات كةرئمباي اعامئز، جاستايئنان جارئق جذلدئزداي بيلئك سالاسئندا جارقئراپ شئققان، ةلگة تانئمال، جذرتقا جاعئمدئ، ءبئلئمدئ دة، بئلئكتئ باسشئ نذرلان ءابئلماجئن باؤئرئمئز، ئسكة شةبةر، ويعا شذلةن، بار ءئسئن باپپةن اتقارئپ، ةل كوزئنة ةرةسةن تذسكةن، اقئلئنا كوركئ ساي كورةگةن باسشئلاردئث ءبئرئ قئزايجان اعامئز، مئنةزئ جايدارئ، ءبئلئم-بئلئگئ جوعارئ، ئسئنة شوگةل، حالقئنا جاقئن ونةرسذيگئش، ونةگةلئ ئسمةر اعامئز تئلةبالدئلار نة بئتئرگةن؟ ةندئ نة ئستةمةك كةرةك؟

سوثعئ كةزدةرئ مةملةكةتئمئز «مادةني مذرا» باعدارلاماسئن قولعا الئپ، ءبئراز تئندئرئمدئ جذمئستاردئ اتقارئپ جاتقانئ بةلگئلئ. جوعالعانئمئز تابئلئپ، بارئمئزدئ باياندئ ةتئپ، بولاشاق ذرپاققا ونةگةلئ ذلگئ، ءونئمدئ سئي تارتئپ جاتسا نةگة قؤانباسقا؟ مةنئثشة، ةندئگئ ئستةيتئن شارؤا وسئ: «مادةني مذرا» باعدارلاماسئ اياسئندا عئلئم مةن ءبئلئم جانة مادةنيةت مينيسترلئكتةرئ جاعئنان جةدةل ارنايئ ءبئر-ةكئ ادام شئعارئپ، ولاردئ شذعئل تذردة تانئمال ماناسشئ ءجذسئپ ماماي اقساقالعا اتتاندئرؤ كةرةك. تئرئكوز شةجئرةشئدةن ةث بولماعاندا «جةتئ قاعاننئث» ةسئندة قالعان بايانئن بولسا دا سذحبات الئپ، بةينةبايان ءتذسئرئپ، ةلةؤلئ ةستةلئك قالدئرئپ، التئن قورعا مذرا رةتئندة ساقتاؤئمئز كةرةك دةپ ويلايمئن. ءسئز نة دةيسئز؟

شاياحمةت قالي ذلئ

«قازاق ادةبيةتئ» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار