اباي ذرپاقتارئ قالاي قؤعئندالدئ

 استانا. 3 - ماؤسئم. قازاقپارات - تةكتئنئث ذرپاعئ دا تةكتئ بولادئ ةكةن عوي. قولئمئزعا تذسكةن قذجاتتار وسئ ءسوزئمئزدئ ايعاقتايدئ. تذبئنة تارتئپ تؤسا، نةسئ ايئپ؟.. الايدا قازاقتئث نامئسئ مةن مذددةسئ جولئندا باس تئككةن حاكئم ابايدئث ذرپاقتارئ مةن تؤئستارئن بذگئن ءبئرئمئز بئلسةك، ءبئرئمئز بئلمةيمئز. 
None
None

استانانئث ئرگةسئندةگئ «الجير» مةموريالدئ مذراجايئنئث ديرةكتورئ بولات جذنئسبةكوأ بذل قذندئ دةرةكتةردئ سوناؤ سةمةيدةن الدئرئپتئ. اباي مةملةكةتتئك رةسپؤبليكالئق ادةبي-مادةني-تاريحي مةموريالدئ قورئق مذراجايئنان جةتكةن جادئگةرلةردةن ةلوردا تورئندة ةندئ ةكسپوزيسيا اشئلماق.

1.تذراعذل مةن مةكايئل قالاي وپات بولدئ؟..

 تذراعذل ابايدئث 1876 - جئلئ ايگةرئمئنةن تؤعان بالاسئ، اقئن، اؤدارماشئ. جاسئندا اؤئل مولداسئنان ساؤات اشقان كورئنةدئ. كةيئن وزدئگئنةن ئزدةنئپ، ورئسشا، ارابشا وقئپ، ءبئلئمئن جةتئلدئرگةن. 1904 - جئلئ كئشئك-توبئقتئ ةلئنة بولئس بولئپ سايلانئپ، 1905 - جئلئ ءوز ةركئمةن بوساتئلعان ةكةن. 1917-1920 - جئلدارئ سةمةي وثئرئندةگئ الاش قوزعالئسئنا بةلسةنة ارالاسئپ، ءارتذرلئ قئزمةت اتقارعان.

تذراعذل بالا جاسئنان اكةسئنئث قولئندا تاربيةلةنةدئ. سوندئقتان ابايدئث قاي ولةثئ قاي كةزدة، قالاي جازئلعانئن جانة كئمگة ارنالعانئن جاقسئ بئلگةن. كاكئتاي ئسقاق ذلئمةن بئرگة 1909 - جئلئ ابايدئث تذثعئش ولةثدةر جيناعئن پةتةربوردا باستئرئپ شئعارعان. تذراعذلدئث اباي مذراسئن جيناستئرئپ، باستئرؤدا اسا قذندئ ماعلذماتتار جازئپ، اقئن شئعارماشئلئعئنئث تةكستولوگياسئن ءتذزئپ، تذپنذسقانئ قالپئنا كةلتئرؤئ - ابايتانؤ عئلئمئنا قوسقان ذلةسئ زور. ول مذحتار اؤةزوأكة «اكةم - اباي تؤرالئ» ةستةلئگئن جازئپ بةرگةن. تذراعذلدئث اباي تؤرالئ ةستةلئكتةرئنئث قئسقاشا نذسقاسئ 1933-1940 - جئلدارئ اباي شئعارمالارئ جيناعئندا جاريالاندئ.

1922 - جئلئ سةمةيدة ءاليحان بوكةيحانوأ پةن ءمئرجاقئپ دؤلاتوأ تذتقئنعا الئنعانئ تاريحتان بةلگئلئ. سول ساياسي ناؤقاندا ابايدئث ذلئ تذراعذل دا تذرمةگة جابئلئپ، ءتورت ايداي قاماقتا بولعان. اقشوقئدا جاتئپ، جازؤمةن شذعئلدانادئ. اؤدارما جذمئسئمةن اينالئسادئ. ول م.گوركيدئث «چةلكاش» اثگئمةسئن تذثعئش رةت قازاق تئلئنة اؤدارئپ، «تاث» جؤرنالئنا (1924 - جئلعئ №3،4 سانئ) باستئرعان. ا.نةأةروأتئث «مةن ومئرگة جةرئكپئن»، دجةك لوندوننئث «بالالئق تؤرالئ ةرتةگئ» جانة «بالالئ ايةل نة ءبئلؤ كةرةك» دةگةن ةثبةكتةرئن انا تئلئمئزگة اؤدارئپ، وقئرمانعا ذسئنئپتئ. تذراعذلدئث اعاسئ ءابدئراحمانعا ارناعان ولةثدةرئ اباي مذراجايئندا ساقتاؤلئ.

1927 - جئلئ تذراعذل قايتا تذتقئنعا الئنئپ، 1928 - جئلدئث كوكتةمئنة دةيئن تذرمةدة جاتادئ. تذرمةدةن شئققان سوث كامپةسكةلةنئپ، شئمكةنتكة جةر اؤدارئلادئ. تذراعذلدئث زيراتئ جايئندا قئزئ، ابايدئث ون جةتئ ءانئن نوتاعا تذسئرگةن ءانشئ ماكةن مذقامةتجانوأا ءبئر ةستةلئگئندة: «تذراش اعام 1934 - جئلئ 6-ناؤرئز كذنئ 59 جاسئندا قايتئس بولدئ. شئمكةنت قالاسئنئث ورتالئعئنداعئ مذسئلماندار زيراتئنا جةرلةندئ. كةيئن سول زيراتتئث ذستئنةن حيميالئق زاؤئت سالئنئپتئ. زاؤئت سالئنار الدئندا تذراش اعانئث سذيةگئن الاتئن جاناشئر جاقئنئ بولماي، زاؤئت استئندا قالدئ. ول كةزدة ءبئز شئمكةنتتةن اؤئسئپ، باسقا جاققا كةتكةن بولاتئنبئز» دةپ جازادئ.

بةؤ، دذنية-اي! ارئستارئمئزدئث سذيةگئ قايدا شاشئلمادئ؟..

 ابايدئث ايگةرئمئنةن تؤعان مةكايئل دا ذلت جولئندا تاعدئرئ ذزئلگةن ةرلةردئث قاتارئنان ةكةن. جارتئ عاسئرعا جؤئق قانا عذمئر كةشكةن ول ارابشا، ورئسشا ساؤاتتئ بولعان. اباي ولةثدةرئن تذگةلدةي جاتقا بئلگةن. دومبئرا تارتئپ، ءان سالئپ، اكةسئ جايلئ بئلگةندةرئن ةل ئشئندة اثگئمة ةتئپ تاراتقان. مذحتار اؤةزوأ جاس شاعئندا مةكايئلدئث اؤزئنان اباي تؤرالئ ةستةلئكتةردئ كوپ ةستئگةن. اعاسئ تذراعذل اؤئلئمةن بئرگة اقشوقئ ماثايئن، تئشقان دةگةن جةردئ مةكةندةدئ. 1931 - جئلئ «باي بالاسئ» دةگةن جةلةؤمةن ذستالعان. كونةكوز قاريالاردئث ايتؤئنشا، مةكايئل 1931 - جئلئ سةمةيدةگئ پولكوأنيچي ارالئندا اتئلادئ.

داستاندار مةن جئرلار جازعان اؤباكئر

اؤباكئر - اقئلبايدئث بالاسئ. اقئن، ءانشئ، كومپوزيتور. ابايدئث نةمةرةسئ ءارئ شاكئرتئ. اتاسئنئث شئعارمالارئن حالئق اراسئنا كوپ تاراتؤعا ةثبةك سئثئرگةن. اؤباكئردئ ابايدئث ءئنئسئ وسپان بالالارئ بولماعان سوث باؤئرئنا باسئپ، تاربيةلةگةن كورئنةدئ. اؤباكئر ولةثدئ سؤئرئپ سالئپ تا، جازئپ تا شئعارعان ةكةن. نةمةرةسئنئث اقئندئعئن بايقاعان اباي ونئ ةرةكشة جاقسئ كورئپ، باعئت-باعدار، اقئل-كةثةس بةرئپ وتئرئپتئ. اؤباكئر جاس كةزئنةن ولةث-جئرعا قذمار بولئپ، شئعئس قيسسالارئ مةن باتئرلار جئرئن جاتقا ايتئپ، دومبئرادا كذي تارتئپ، ءان سالعان. ابايدئث نذسقاؤئمةن ءازئل، مئسقئل، ءاجؤا، سئقاق ولةث شئعارئپ، ХIХ عاسئردئث باسئندا قازاق ادةبيةتئندةگئ ساتيراعا وزئندئك ذلةسئن قوسقان.

و، ئشئندة قئمئث دا بار، جئمئث دا بار،

ومئردة ءبي بولماعان سذمئث دا بار.

انئق، ءادئل تارتئلسا تارازئعا،

بالتامةنةن شاباتذعئن ءمئنئث دة بار، - دةپ اششئ مئسقئلعا تولئ ولةثدةر شئعارعان. اؤباكئر ساتيرالئق ولةثدةرمةن بئرگة تاريحي شئعارمالارعا بةت بذرئپ، «ماماي باتئر»، «انةت بابا»، «اقتابان شذبئرئندئ»، «ورالباي مةن كةرئمبالا»، «ارةكة مةن بةرةكة» دةگةن الةؤمةتتئك داستاندار دا جازدئ. كةثةس وكئمةتئ داؤئرئندة جازعان ولةثدةرئنئث كوبئ ةل قازئناسئن جئمقئرعان جةمقور، پئسئقتاردئ اشكةرةلةؤگة ارنالادئ.

1928 - جئلئ اعاسئ تذراعذل كامپةسكةلةنئپ، جةر اؤدارئلادئ. اؤباكئردئث باسئنا قايعئنئث قارا بذلتئ تونةدئ. قذنانباي تذقئمئ تذگةل قؤعئن-سذرگئنگة ذشئرايدئ. ةل اشتئقتان ولة باستايدئ. 1931 - جئلئ شاكارئم اتئلادئ، ونئث بالاسئ تذرمةدة باؤئزدالئپ ولةدئ. تذراعذلدئث ءئنئسئ مةكايئل دا اتئلادئ. سول جئلدارئ اباي ذرپاقتارئ قؤعئن-سذرگئنگة ذشئراعان ءساتتئ «شئثعئستاؤ» داستانئندا شئنايئ سؤرةتتةيدئ. ءبذلئنئپ جاتقان ءوز ةلئندة ءومئر سذرة المايتئن كذيگة جةتكةن اؤباكئر 1931 - جئلئ باس ساؤعالاپ، ءذرجار اؤدانئنا كةتةدئ. وندا تذراق تابا الماي، تذراعذل تذرعان وثئرگة - شئمكةنت شاهارئنا قونئستانئپتئ. ءسويتئپ، 1934 - جئلئ 53 جاسئندا قايتئس بولادئ.

تاعدئرئ بةيمالئم باعذفذر

 باعذفذر ءالئمقذل ذلئ - ابايدئث اقئلبايئنان تاراعان شوبةرةسئ. مال دارئگةرئ. ق.مئثبايةأ اتئنداعئ قازاق مال شارؤاشئلئعئ عئلئمي-زةرتتةؤ ينستيتؤتئنئث باس مامانئ بولئپ 25 جئل قئزمةت ةتتئ. ول مذحتار اؤةزوأتئث اعاسئ رازاق ومارحان ذلئنئث قئزئ عافؤراعا ذيلةنگةن. ودان ةرنةست، باؤةر، ايدار ةسئمدئ ءذش ذل سذيگةن. مذحاثمةن سئرلاس ءئنئ، سئيلئ كذيةؤ بالا رةتئندة ارالاسادئ. باعذفذر قذنانبايدئث، ابايدئث، مذحتاردئث پايدالانعان زاتتارئن تياناقتاپ، سةمةي مذراجايئنا تاپسئرعان. سونئث ئشئندة قذنانبايدئث مةككةدةن كيئپ كةلگةن تاقياسئ دا بار ةكةن. ب.ةرسالئموأتئث «قذنانبايدئث قؤعئن-سذرگئن كورگةن ذرپاقتارئ» كئتابئندا باعذفذر اقئلبايةأتئث 1933 - جئلئ جارما جاقتا قامالعاندئعئ تؤرالئ ايتئلادئ. باسقا دةرةك جوقتئث قاسئ.

اؤةزوأتئث دوسئ بولعان دانيال

 ءدال سولاي! ابايدئث ءئنئسئ - ئسقاقتئث نةمةرةسئ، شئثعئستاؤدا تؤعان دانيال كاكئتاي ذلئ اؤئلدا ساؤاتئن اشئپ، اؤئز ادةبيةتئ مذرالارئن تئثداپ، اباي، شاكارئم شئعارمالارئن جاتتاپ وسكةن. دانيال سةمةيدةگئ ورئس-قازاق مةكتةبئندة وقئعان. مذحتار اؤةزوأپةن دوستئعئ دا سول مةكتةپتة باستالادئ. 1920 - جئلئ قوعامدئق ئستةرگة ارالاسا باستاعان ول گؤبةرنيالئق اتقارؤ كوميتةتئنئث ءبولئم مةثگةرؤشئسئ بولئپ ئستةيدئ. تاشكةنتتةگئ ورتا ازيا ؤنيأةرسيتةتئ (س ا گ ؤ) قارجئ-ةكونوميكا فاكؤلتةتئندة وقئپ جذرگةندة مذحتارمةن تاعدئرئ توعئسادئ. 1925 - جئلئ ةكةؤئ بئرئگئپ، «وزبةكستانداعئ قازاق بالالارئنا جاثا ءالئپبي» دةگةن كولةمدئ ةثبةك قذراستئرادئ. 1924 - جئلئ تاشكةنتتةن شئعاتئن «سانا» جؤرنالئندا «قورعانسئزدار» دةگةن سئن ماقالاسئندا دانيال مذحتاردئث «بايبئشة-توقال» شئعارماسئنا تالداؤ جاسايدئ.

بذل ماقالا بةرتئندة تذرسئن جذرتبايدئث دايئنداؤئندا «اباي» جؤرنالئندا (1993 - جئلئ №6 سانئ) جاريالاندئ. دانيال ةثبةگئ جايئندا عالئم تذرسئن جذرتباي بئلاي دةيدئ: «ول مذحتار اؤةزوأتئث «بايبئشة-توقال» پةساسئن سونداي پايئمدئ پئكئرمةن تالداعان قازاق سئنئنئث باسئ...». قازاقتئث ادةبي سئنئنئث قارلئعاشئ دانيال 1925 - جئلئ «بةلينسكي تؤرالئ» دةگةن ماقالاسئن جازادئ. 1927 - جئلئ «ةثبةكشئ قازاق»، «قئزئل قازاقستان» گازةتتةرئندة س.مذقانوأ، ك.كةمةثگةروأ، ا.بايتاسوأ، د.ئسقاقوأ ادةبي سئن جونئندة پئكئر-تولعام دانيالدئث بولاشاعئنان كوپ ءذمئت كذتةتئندةرئن ايتادئ.

دانيال 1926 - جئلئ كوركةم اؤدارمالار جاساؤمةن جذيةلئ تذردة اينالئسا باستايدئ. ونئث ا.چةحوأتةن، أ.گارشيننةن، وزبةك جازؤشئسئ ا.كاهاردان، فرانسؤز كلاسسيگئ ر.روللاننان اؤدارعاندارئ ق ر عئلئم اكادةمياسئ ورتالئق كئتاپحاناسئنئث قورئندا ساقتاؤلئ. قايئم مذحامةدحانوأتئث «اباي مذراگةرلةرئ» اتتئ مونوگرافياسئنان دانيالدئث گ.سةرةبرياكوأانئث «ماركستئث جاس شاعئ»، ب.ياسةنسكيدئث «چةلوأةك مةنيايةت كوجؤ» دةگةن شئعارمالارئن، سونداي-اق لةنين ةثبةكتةرئ مةن ساياسي وقؤلئقتاردئ دا اؤدارعانئ بةلگئلئ بولئپ وتئر. دانيال ئسقاقوأ نةگئزئنةن قارجئ-ةكونوميكا سالالارئندا كوپ ةثبةك ةتتئ.

ب.ةرسالئموأتئث «قذنانبايدئث قؤعئن كورگةن ذرپاقتارئ» كئتابئندا: «جان دوسئ مذحاثمةن قاتار تذرمةگة جابئلئپ، بوساعان سوث دانيال 1937 - جئلئ ناركومپروستا تةمئربةك جذرگةنوأتئث قارجئ جونئندةگئ ورئنباسارئ بولئپ قئزمةت اتقارئپ جذرگةندة قايتا جابئلئپ، سول جئلعئ ن ك أ د-نئث قاراشا ايئنداعئ ذكئمئمةن الدئمةن اتؤ جازاسئ بةلگئلةنئپ، ارتئنان كاتورگاعا ايدالادئ...» دةگةن جولدار بار. 1945 - جئلئ ايداؤدا ءجذرئپ اسقازان اؤرؤئنئث اسقئنؤئنان قايتئس بولعان.

باشقذرت قئزئ مذكارام كذيةؤئنئث ءئسئن قؤئپ، شاعئمدانؤئنئث ناتيجةسئندة 1957 - جئلئ 25-قئركذيةكتة «1898 - جئلئ تؤعان دانيال ئسقاقوأقا الماتئ وبلئسئ ؤ ن ك أ د-سئ 1937 - جئلدئث 21-قاراشاسئندا شئعارعان ذكئمئ قئلمئستئق دالةلدةردئث جةتكئلئكسئزدئگئنة بايلانئستئ ءوز كذشئن جويادئ» دةپ حابارلاعان.

اباي باؤلئعان ءارحام

1886 - جئلئ تؤئپ، 1963 - جئلئ ومئردةن وزعان ءارحام - ابايدئث تؤعان ءئنئسئ ئسقاقتئث نةمةرةسئ، كاكئتايدئث ذلئ. ءتورت جاسئنان ابايدئث العاشقئ نةمةرةسئندةي ماثايئندا ءوسئپ، جذيرئك شةشةن، ءدذلدذل ءانشئ-كذيشئلةردئ تئثداپ ةر جةتةدئ. ورئس تئلئندة جازؤدئ، سويلةؤدئ اباي اؤئلئندا ذيرةنةدئ. اتاسئ ئسقاقتئث باؤلؤئمةن جاس شاعئنان شارؤاعا مئعئم بولئپ، اؤئل مولداسئنان ساؤات اشادئ.

سةمةيدة ءتذرلئ شارؤاشئلئق جذمئستارئن ئستةپ جذرگةن ءارحامدئ مذحتار مةن دانيال 1924 - جئلئ باقاناس، بايقوشقار وزةنئ بويئنان جةر الئپ، ارئق قازئپ، ةگئن سالئپ ةثبةكتةنةتئن كووپةراتيأ قذرؤعا جئبةرةدئ. الپئس ءذي كةدةيدئ جيناپ، قالا تارتئبئمةن ءذي، مةكتةپ، ةمحانا، مونشا سالئپ، سؤ ديئرمةنئ، ماي زاؤئتئن كوتةرئپ، از جئلدا ئرئستئ ذلكةن ةلدئ مةكةنگة اينالدئرادئ.

كذنشئلدةردئث جالاسئمةن قامالئپ، بوساتئلعاننان كةيئن 1929-1930 - جئلدارئ تاشكةنتتةگئ «قئزئل پارتيزان» كولحوزئنا بارئپ ءسئثئسئپ، سوندا جاسئرئنئپ جذرةدئ، جان باعادئ. وسئ جئلدارئ تؤعان جةرئن، وسكةن ةلئن ساعئنعان سةزئمئ «باقاناس» پةن «باقاناستا تؤعان-تؤئستارئما» دةگةن ولةثدةرئندة باياندالعان.

1939 - جئلئ م.اؤةزوأتئث شاقئرؤئمةن سةمةيگة كةلئپ، كاكئتايدئث دوسئ بةكباي بايئسوأتئث ذيئندة اشئلعان اباي مذراجايئنئث ئرگةتاسئن قالاسقان. 1953 - جئلئ قاراؤئل اؤئلئندا تذرعان ءارحام كاكئتاي ذلئ ابايدئث سذيةگئن الئپ كةتپةك بولعان ارةكةتكة قارسئ قول ذيئمداستئرئپ، جيدةبايداعئ قئزئل وتاؤ مةثگةرؤشئسئ ةسةبئندة قاراشاثئراقتئث شئراقشئسئ بولدئ. «ابايدئث ءومئر جولئ» ةستةلئگئ مةن شئثعئستاؤ ةلئ جونئندة قذندئ دةرةكتةردئ جازئپ قالدئردئ. 1961 - جئلئ عالئم ءابئش جيرةنشيننئث كومةگئمةن ونئث «زاعيپا» پوةماسئ جةكة كئتاپ بولئپ جارئق كوردئ.

ءارحامنئث ذلئ حاليت 1908 - جئلئ شئثعئستاؤدا تؤعان، كاكئتايدئث تاربيةسئندة بولعاندئقتان كاكئتاي ذلئ بولئپ سانالادئ. ماسكةؤدةگئ قارجئ-ةكونوميكالئق ينستيتؤتئندا وقئعان. 1932 - جئلئ ءتورت جئلعا ارحانگةلسك وبلئسئنداعئ «سولوأكي» دةيتئن جةرگة ايدالئپ، «بةلومور» كانالئنئث قذرئلئسئندا بولعان. 1936 - جئلئ ةلگة ورالادئ. ةكئنشئ رةت 1943 - جئلئ پاألودار قالاسئندا ذستالئپ، تؤرؤحان ولكةسئندةگئ «گؤلاگقا» سةگئز جئلعا ايدالادئ (ستاتيا 58-10 چ. II ؤ ك  ر س ف س ر). حاليت 1984 - جئلئ ومئردةن وزدئ.

احمةتبةك جانة ونئث ذلدارئ

ئسقاقتئث ذلئ احمةتبةكتئ (1875-1937) كورگةندةر كوزئ اشئق، كوثئلئ وياؤ، مادةنيةتتئ كئسئ دةسةدئ. احمةتبةكتئث مذباراك، مةدئعات، تالعات، جاؤدات ةسئمدئ ذلدارئ، عاليا، قاپيزا، ءذبئسان جانة كاسيرا اتتئ قئزدارئ بولعان. اعاسئ كاكئتايدئث ذلگئ-ونةگةسئمةن احمةتبةك تة بالالارئن جاس كةزئنةن وقئتئپ، جاقسئ تاربيةلةپ وسئرةدئ. اؤئل مولداسئنان ساؤاتتارئن اشقان سوث ذلدارئنئث ءبارئن دة قالاداعئ ورئس مةكتةبئندة وقئتقان. احمةتبةك 1931 - جئلئ تذتقئندالئپ، تذرمةگة جابئلئپ، حابار-وشارسئز كةتكةن. م.ئسقاقوأانئث «ذلئ ابايعا ادالدئق» كئتابئنئث (سةمةي، 2002 - جئل) 191-بةتئندة احمةتبةكتئث قايتئس بولعان كةزئ - «1937 - جئل» دةپ كورسةتئلةدئ.

سةمةي گيمنازياسئندا ءبئلئم العان ذلكةن بالاسئ مذباراك 1937 - جئلئ وقئپ ءجذرئپ-اق رةپرةسسياعا ذشئراعان. مةدئعات تا وسئ جئلدئث 24-قاثتارئندا ذستالئپ، ون جئلعا ايدالعان.

اسحات رايقذل

«انا ءتئلئ» گازةتئ  

سوڭعى جاڭالىقتار