شئثعئس حان مةن لي بايدئ قازاق بولدئرعاننان ذتارئمئز نة؟

شئثعئس حانعا تالاسؤشئلار ونئث ناقتئ جازبا تاريحئ بارئنا قاراماستان، بذرئننان وسئلاي داؤلاسا بةرةتئن. ونئ ءبئر كةزدةرئ قئتايلئقتاردان قئتاي جاساماق بولعانئ، نةمئستئث كةيبئر ذلتشئلدارئنئث شئثعئس حاننان نةمئس جاساماق بولعانئ دا بار... بذلاردئث سئرتئندا جاپوندئقتاردا شئثعئس حاندئ جاپون بولدئراتئن اثئزدارئ بار... ةندئ بذل تالاسقا ؤكراين عالئمدارئ دا ارالاسا باستاپتئ.
ؤكرايننئث الةكساندر سينؤحوأ ةسئمدئ جازؤشئسئ «شئثعئس حان - كيةأتئك يسااكتئث ذلئ» (2005) دةگةن كئتابئندا: «اؤةلدة جابايئ كوشپةندئلةردئث اراسئندا اقئل-ةستئ ةل باستايتئن دذرئس ادام بولماعان. سويتكةن تذستا مةملةكةت قذرؤعا قابئلةتتئ سلاأيان ذلتئنان دالا كوشپةندئلةرئنئث اراسئنا ءبئر اقئلدئ ةأرةي ادامئ بارئپ، ذلئس-مةملةكةت قذرئپ بةرةدئ... شئثعئس حان ةأرةي ادامئ. دالةلئ: دؤبا سوقئر دةگةنئمئز ئنجئلدة ايتئلاتئن داأيد بولماق. ةسذكةي - يسااك دةگةن اتاؤدئث بذرمالانئپ ايتئلؤئ...»، دةي كةلئپ، شئثعئستئ كيةأ حاندارئنئث يسااك تةگئنةن تاراعان دةپ ءتذرلئ «دةرةكتةر» ارقئلئ دالةلدةمةك بولادئ.
ءدال وسئعان ذقساس دالةلدئ قازاق قالامگةرئ تئلةؤبةردئ ابةنةي ذلئ دا كةلتئرةدئ. ول قازئرگة دةيئن الدة 15 داپتةر، الدة 12 داپتةر، الدة بذلاردان دا كوپ نةمةسة از ةكةندئگئ تولئق دالةلدةنبةگةن «قذپيا تاريحتئث» قئتاي تئلئندةگئ بئرةر نذسقاسئن (ءبئزدئث بولجاؤئمئزشا، بذل نذسقا 1908- جئلئ قئتايدئث ةي دة-حؤي دةگةن عالئمئ العئ ءسوزئن جازئپ شئعارعان يؤان تاريحئنئث 12 داپتةرئ بولؤئ مذمكئن. ج.ح.) كولدةنةث تارتئپ، جوعارئدا ايتئلعان دؤبا سوقئردئ «توبة-سوقئر» دةپ كةلتئرئپ، ونئث ءتورت ذلئنان «دوربون» (بذل قازئرگئ ويرات تئلئندة، قازاقشا ءتورت دةگةن ذعئم بةرةدئ.
كونة موثعول جازؤئنداعئ «د» ءارپئ «ت»، بولئپ تا وقئلادئ. جانة دة اؤئسپالئ تذردة «ة» ءارپئ «ا»، «ا» ءارپئ «ة»، كةي جاعدايدا «گ»، «ح» ارئپتةرئ قازاق الئپبيئندةگئ «ع»، «ق» ارئپتةرئمةن، داؤئستئ (سوزئلئثقئ) دئبئستارئ «ع»، «گ» ارئپتةرئن قئستئرئپ تا وقئلادئ ج.ح.) دةگةن وباق (؟!) قذرئپ، دوربوندئ - قازئرگئ نايماننئث «ءدورتؤئلئ» دةپ ءتذسئندئرئپ، «توعايلئ»، «تاؤ ةلئ» دةگةن كونة اتاؤلاردان بذگئنگئ كذنگئ كئشئ ءجذز قذرامئنداعئ «شومةكةي»، «تاز» (قاراثئز! «شئثعئس- قاعاننئث قاؤزارئ»، 28-ذزئك:) اتالئقتارئن تاراتئپ، بودانچاردئث ولجالاپ العان جذكتئ ايةلئن - «دومالاق انا» دةپ اتاپ، ودان «قارا-قاتاعان»، ودان «جامئكةنئ» تؤدئرئپ، «جاتلان وباق (ذتئق)» جاسايدئ.
تئلؤبةردئنئث «وباق» دةپ وتئرعانئ - قازئرگئ موثعول تئلئندةگئ «وأوگ» (رؤ، اتالئق )، «ذتئق» - ويراتشا رؤ دةگةنئ بولسا كةرةك. قازئرگئ حالحا موثعولدا «وتوگ» («وتئق» ك.ت-شة اتاؤ، ق.م-شا وتئق دةپ داؤئستالادئ.)، «وموگ» دةپ تة قولدانادئ. اؤلةت، رؤ دةگةن ماعئنا بةرةدئ. ياعني، تئلةؤبةردئ بذل جةردة ئشكئ مونعوليا عالئمدارئ مةن سولاردئث ءسوز قولدانئسئنا نةگئزدةپ، وعان قوسا ت.ن-دا جوق، ئشكئ موثعولدئث قازئرگئ ديالةكتيكاسئنا سايكةستةندئرئپ وزگةرتكةن (دذرئسئ - قاتةلةسكةن!) نذسقالارئن، مئسالئ: ت.ن-دا «قذرئم»، «تويون» قازئرگئ قازاق تئلئندة «توي» دةگةندئ قازئرگئ ويرات، ساحارلاردئث ديالةكتيكاسئمةن «جئرگالان» دةپ، ت.ن-دا «جارچئعذت ادانحان («اتانقان» دةپ تة وقئلادئ.)» دةگةندئ «جارشوقلئ (جالايئر) ادام-قان رؤئنئث» دةپ وزگةرتئپ، ت.ن-دا «وقئن بارقاق» دةگةندئ قازئرگئ موثعول تئلئندةگئ «وحين» (قئز) دةگةن سوزگة اؤدارئپ، ويرات، ساحارلاردئث «كذيكةن»، «كذكةن» (قئز، ايةل) دةگةنئمةن «قوقئن بالاقاي» دةپ بذرمالاپ، «كوكتئث ذلئ» (؟) دةپ ءتذسئندئرئپ، وسئ تةكتةس ساحارلاردئث اؤدارماسئندا كةتكةن قاتةلئكتةردئ، قازئرگئ شئنجاثداعئ حوأوگ، زاحچين عالئمدارئنئث جةرگئلئكتئ ديالةكتيكامةن اؤدارعان اؤدارمالارئن سول قالپئندا، سولاردئث جازبا تذرئنةن قازئرگئ قازاق ءتئلئنئث قولدانئسئنداعئ ادام، رؤ، جةر-سؤ اتاؤلارئنا قاراي بذرمالاپ، كونة تاريحي جازباعا ذلكةن قياناتتئق جاساعان. ةگةر ءسال دة، بولسئن كونة جازبالاردان حابارئ بولعاندا، «وباق» پةن «ذتئق»-تان جاثئلئسپاس ةدئ دة، ادام اتاؤلارئن كونة نذسقالارداعئ وقئلئم بويئنشا قولدانعان بولار ةدئ.
تئلةؤبةردئنئث قولدانئپ وتئرعان بذل نذسقاسئن كةزئندة ورئس عالئمئ كافاروأ تا وقئعان بولاتئن. كافاروأ سونداي-اق، ميث ذلئسئنئث حؤن ү قاعانئنئث كةزئندة تابئلئپ، 1382- جئلئ قئتاي تئلئنة جان يؤان-زي، ماش-يح دةگةن ةكئ ادامنئث اؤدارعانئن دا العا تارتقان-دئ. ال، نةمئس تئلئنة ةي دة-حؤيدئث 1908- جئلئ قئتايشالاعان نذسقاسئن نةگئز ةتئپ، 1931- جئلئ حةنيش اؤدارعان. قازئرگئ تاثدا عئلئمي اينالئمدا وسئ كونة نذسقالار تذگةلدةي قولدانئلادئ.
قازاقتئث ذلئ تاريحشئسئ قادئرعالي بي قوسئم ذلئنئث قولئندا وسئ كونة نذسقالاردئث ءبئر پاراسئ نةمةسة التئن وردانئث وردا جازباسئنئث («التئن داپتةر») كوشئرمةسئ بولعان بولؤئ بةك مذمكئن. ويتكةنئ، تاريحشئنئث تةكستئسئنةن ونئث كونة موثعول، كونة تذرئك، كونة پارئس تئلئندةگئ ءتذپنذسقالاردئ قولدانعاندئعئ تولئق اثعارئلادئ. اسئرةسة، ءبئزدئث ءذزئندئ كةلتئرئپ وتئرعان تاراؤدئ قادئرعالي بي «ءجامي ات-تاؤاريح» كئتابئندا كونة نذسقادان ةش بذرمالاماي قولدانعان. ونداعئ «جادا»-«جات» تذلعاسئنداعئ اتاؤلارعا وتة مذقيات قاراعان. سونداي-اق، بذدان وزگة دة تاريحي اتاؤلار مةن ادام ةسئمدةرئنة، جةر-سؤ اتاؤلارئنا عئلئمي نةگئزدة وتة-موتة مذقيات بولعان. كةيبئر زات ةسئمدةردئث ءوزئن كونة اتاؤئمةن اتاپ وتئرعان.
ال، «شئثعئس-قاعاننئث قاؤزارئ»-ئندا تئلةؤبةردئ باؤئرئمئز، «نوياعان» دةگةن اتاؤدئ قازئرگئ ةؤروپالئق تذلعاسئمةن جازئپ، «نوياعان»-نان «نوعاي» جاسايدئ، وسئ سياقتئ «بذدا» (قازئرگئ قولدانئستا «بذيداي»، «بذيدايئق») اتاؤئنان «بؤددا»، «قونقوتان» اتاؤئنان «مذرئن»، «ارلات» اتاؤئنان «ارعئن»، ءتذپ نذسقالاردا «سةمسةچذلة»، «سةمچةچذلة» دةپ قولدانئلعان اتاؤدئ «ءشومئش-سةرئ» دةپ وزگةرتئپ، ونئ «البان» رؤئ دةپ تذسئندئرةدئ... سولاي-سولاي كةتة بارئپ، ونون (كونة تذرك اتاؤئ.) ءدارياسئن «ونون»، «ونةن-مذران» دةپ قولدانئپ، ونئ ئلة وزةنئ بولدئرئپ، كةرؤلةن دارياسئنان قاراتال وزةنئن «اعئزادئ». ءسويتئپ، الةمنئث گةوگرافيالئق كارتاسئنا بذرئن بولماعان «جاثالئق» اشادئ.
ونئمةن قويماي، «قامذق موثعول» اتاؤئن قازئرگئ موثعول تئلئندةگئ «حاماگ» («بارشا») دةگةن قولدانئس ارقئلئ قازاقشا «كذللئ»، «كذللئ ماثعذل» دةپ اؤدارئپ، وعان «تاتار» دةگةن سئلتةمة بةرئپ، ودان كةيئنگئ تاتارلاردئ دا «ماثعذل» دةپ گةنةتيكاعا وزگةرئس ةنگئزةدئ. سويتة تذرا، وسئ تذسئندئرمةلةرئنة، اتاؤلارئنا ةشقانداي تاريحي، ادةبي كورسةتكئشتةر كةلتئرمةيدئ. بولماعاندا كونة اتاؤلار مةن ءسوز تئركةستةرئن نةندةي سوزدئك ارقئلئ دالةلدةپ، وقئعاندئعئنا دا سئلتةمة جاسامايدئ...
ةگةر دة، شئثعئس حاننئث شئعؤ تةگئندة سونشالئق شيكئلئك بولعاندا، ونئ وسئدان تالاي عاسئر بذرئن ءدال وسئ تاقئرئپتا تاريح جازعان قادئرعالي بي اتامئز دالةلدةپ كةتپةس پة ةدئ؟!. الايدا، شئثعئس حاننئث ءتذپ اتاسئ بئزبةن ءبئر قاندئ ةكةنئندة داؤ جوق. ونئ قازئرگئ عالئمدار د ن ك ارقئلئ دا زةرتتةؤدة. سولاي بولا تذرا، بذعان دةيئن دة تالاي-تالاي زةرتتةلگةن، زةردةلةنگةن تاريحي تذلعانئ قازئرگئ كذنگئ ءبئر رؤعا عانا تةلئپ، بذرئنعئ وتكةن تاريحي قاتةلئكتةردئ قايتالاؤدئث قاجةتئ قانشا؟!. ولاي ةتؤ تذگةل قازاققا قانداي ابئروي اكةلةدئ؟! مذنداي كةزدة بئزگة الةمنئث شئثعئستانؤشئ عالئمدارئ: «ةگةر، قازاقتار وزدةرئن موثعول دةپ كورسة، شئثعئس حان دا ولاردئكئ بولماعئ كذمانسئز. ايتسة دة، ولاي ةتپةيتئندةرئ وكئنئشتئ...»،- دةگةن (ش.بااتار (سان فرانسيسكو) جاؤابئن بةرةر ةدئ.
بذل ايتئلعانداردئ بئرةر ادامنئث تاريحئنا قاتئستئ دذنية دةلئك تة، ةندئ الةمنئث قالام ذستاعان حالقئ سان عاسئردان بةرئ بئلةتئن، ولةثدةرئ تالاي ةلدئث تئلئنة اؤدارئلعان ةجةلگئ قئتاي اقئنئن قازاق بولدئرئپ جذرگةنئمئزگة توقتالايئق:
كةزئندة اراقكةشتئگئمةن ايگئلئ بولعان وسئ ءبئر قئتاي اقئنئنا جارماساتئنداي، بذل قازاقتا اقئن قذرئپ قالئپ پا؟!. مذنداعئ بار گاپ، ءبئزدئث الةم ادةبيةتئنة قذنئعا دةن قويئپ، ونئ تولئق زةرتتةمةيتئندئگئمئزدةن سياقتئ. كةثةس وداعئ تذسئندا قازاق وقئمئستئلارئ ماسكةؤ ارقئلئ رؤحاني قاجةتتئلئگئن وتةپ كةلدئ. وداق ئدئراپ، بار وقؤلئقتار ءوز مويئنئمئزعا ارتئلعاننان كةيئن، ءتذرلئ جاعدايلارعا بايلانئستئ رؤحاني كةثئستئگئمئزدة قذر الاثدار پايدا بولدئ. تاؤةلسئزدئكتةن كةيئنگئ قازاقشا ءبئلئم العان جاستارئمئز ماسكةؤلئك مذرالارعا تاؤةلدئ ةمةس. جانة دة، سوثعئ شيرةك عاسئرداي ؤاقئتتاعئ ذرپاق پةن سانا الماسؤئنداعئ ءولارا شاقتئث اسةرئ دة بار.
ءولارا شاق دةمةكشئ، ءدال وسئ تذستا اتوي سالئپ، ارعئ بةتتةگئ باؤئرلارئمئز اتاجذرتئنا اعئلئپ ةدئ، سولارمةن بئرگة بئرتالاي كومةسكئ دذنيةمئز قايتا ورالعانداي... الارئ دا، الماسئ دا بار. الماساق ةتتئ دةيتئن «دذنيةنئث» ءبئرئ - حانزؤ ءتئلئن بئلةتئن كةيبئر باؤئرلارئمئزدئث ارعئ اسةرئنة بويلاماي جاتئپ، كوز كورئپ، قذلاق ةستئپ قالعان الئپقاشپا دذنيةلةردئ قازاعئمئزعا قوساقتاي بةرةتئنئ. سونداي دذنيةنئث ءبئرئ - وسئ لي باي حاقئندا. بذل تؤرالئ تئپتةن «ةگةمةن قازاقستان» گازةتئندة دة جارئق كوردئ. «بذل قازاقتارعا نة بولعان؟» دةسئپ، حانزؤ جذرتئ ءبئراز كذلكئگة باسقان دا شئعار.
ونئث ءمانئسئ بئلاي: قئتايدا 701-762- جئلدار ارالئعئندا ءومئر سذرگةن لي باي دةگةن اقئن بولعان. سول اقئندئ ارعئ بةتتةگئ باؤئرلارئمئزدئث ءبئرئ: «ونئث شئن اتئ - ةلباي بولعان، قئتايلاردئث ءتئلئ كةلمةي سولاي اتاپ كةتئپتئ. ةلباي قازئرگئ شؤ وزةنئنئث ساعاسئندا، قالئث قازاقتئث ورتاسئندا ءومئر سذرگةن، قازاق اقئنئ..»، دةپ جازئپتئ. قازاق اتئ اتالعاننان كةيئن ونئ بئزدةگئلةر ءئلئپ الا جونةلگةن. ءسويتئپ، كونة قئتاي اقئنئ لي باي ءبئر كذندة قازاق اقئنئ بولئپ شئعا كةلگةن.
ماسكةؤدئ ايتپاعاننئث وزئندة، انگليانئث كةمبريجئندة حالئقارالئق ءومئربايان زةرتتةؤ ورتالئعئ دةگةن بار. ول جةردة الةمنئث تذكپئر-تذكپئرئندةگئ قالامگةر اتاؤلئ، تئپتةن بذگئنگئسئمةن قوسا زةرتتةلةدئ. وزئق شئققاندارئنا «حالئقارالئق جازؤشئ» دةگةن اتاق تا بةرةدئ. سولاردئث ءوزئ لي بايدئ قئتاي اقئنئ دةپ جازادئ. ةندةشة، ءبئزدئث لي بايدئ قازاق بولدئرئپ جذرگةنئمئز نة؟!... لي باي شؤ بويئندا تؤعان ةكةن، دةمةك وسئ اتالعان ءوثئر دة ءبئر كةزدةگئ قئتايلاردئث اياعئ تيگةن «اتاقونئسئ» بولماق. اتاقونئسئنئث اؤقئمدئ، تؤئس-تؤعاندارئنئث مول بولعانئن قالامايتئن ةل بارما؟.. بذعان قئتايلار قؤانباسا، جؤانبايدئ. الگئ وقؤلئقتارئندا بالقاش كولئن ةنگئزئپ قوياتئنئ سياقتئ!.. انتةك، وزگةنئكئن وزئمئزگة جاقئنداتا بةرؤدئث كةسةپاتئ بارئن تذسئنسةك قوي!...
لي باي 701- جئلئ شؤ بويئندا ةمةس، قئتايدئث زيؤي ةة دةگةن قالاسئندا باي ساؤداگةردئث وتباسئندا دذنيةگة كةلگةن ادام. اكةسئ سئچؤان ولكةسئنة قونئس اؤدارعاندئقتان، لي باي ءوز ذيئندة ءدارئس الئپ، 7 جاسئندا العاشقئ ولةثئن جازعان. جاسئنان ولةثگة، قئلئشتاسؤعا قذمارلانئپ، 17 جاسئندا سوپئلئق قذرئپ، تاؤ جئنئسئن ساعالاپ، ةكئ جئلدان كةيئن «ساردارلار» دةگةن جاؤئنگةرلةردئث قاتارئنا ةنئپ، كةدةي-كةپشئكتةردئ قورعاپ، ذستةمشئلدةرگة قارسئ ذرئسئپ، قئتايدئث بايتاق ولكةسئن ارالاپ شئعادئ. بذل جاعداي ونئث دذنية-تانئمئنئث قالئپتاسؤئنا ذلكةن اسةر ةتكةن، دةپ جازادئ كةيئنگئلةر.
قئتايدئث ةجةلگئ استاناسئ شيان دةگةن قالادا لي باي اتئنداعئ ذلكةن باق بار. لي باي ولةثدةرئنة ارنالعان بيئك مذنارا دا سول باقتا ورناتئلعان. مذنارانئث بيئگئنة باسپالداق ارقئلئ كوتةرئلةدئ. مذنارانئث قابئرعالارئنا لي بايدئث ولةثدةرئ بادئزدةلگةن. قارسئ الدئنا لي بايدئث ءبئر جاعئنا جانتايئپ، شئنتاقتاپ جاتقان ةسكةرتكئشئ قويئلعان. مذنئمةن ونئث ذدايئ اراق ءئشئپ ماس جذرةتئنئن سةزدئرسة كةرةك. جانة دة، ةجةلگئ قئتايدئث ءتورت سذلؤ ارؤئنئث ءبئرئ يان گؤ فةي اراقكةش اقئن لي بايعا ولةردةي عاشئق بولئپتئ. يان گؤ فة-گة دةگةن كوثئلئ شئداس بةرمةگةن تذستا لي باي الگئ مذنارانئث باسئنا شئعئپ الئپ، ايقايلاپ تذرئپ ولةثئن وقيدئ ةكةن.
«ةن مةي شان» (تاؤئ) تؤرالئ جئرلار، «شذ-نئث» (ءبئزدئث جئگئتتةردئث «شؤ وزةنئ» دةپ جذرگةندةرئ دة وسئ بولار! ج.ح.) دذلةي مئنةزدةرئ» دةگةن سياقتئ تابيعاتتئ عاجايئپ سؤرةتتةگةن جئرلارئ مةن ماحاببات، دوستئق، ادامگةرشئلئك تؤرالئ تولعاعان كوپتةگةن ولةثدةرئ بذگئنگة جةتكةن. عالئمداردئث ايتؤئنشا، 900 گة جؤئق ولةثدةرئ ساقتالعان. بذلاردئث اراسئنان «تولاعايئمداعئ اق شاش ءذش مئثعا جةتتئ»، «سارئ داريانئث سؤئ كوك اسپاننان باستاؤ العان» دةگةن ولةثدةرئ ةرةكشة اتالادئ. بئردة لي باي تةثئزدة جةثئل قايئقپةن سةرؤةندةپ ءجذرئپ ماس كذيئندة ايدئنعا تذسكةن ايدئث ساؤلةسئن قارپئپ الماق بولئپ، قذلاپ قايتئس بولادئ. ونئث ولةثدةرئ:
«ارؤ قئزدئث تئزگئنئ القالئ زةر، لاعئل
قيعاش قاسئ قيئلئپ، جاؤهار ءجذزئ جابئعئپ،
كئرپئگئندة ءمولدئر شئق،
كئمگة رةنجئپ كةيئدئ ول.
(لي باي، «تورئعؤ. ناز»، ر. سذراعاننئث اؤدارماسئ.)
جةثئل قايئق جةلكةندئ، جولعا شئقتئ لي باي
ءبئراق، ءبئر ءان، ءذن دئبئس،
قالقئپ تذردئ جيئلماي.
ءتذپسئز تةثئز تذثعيئق...
وي كةلةدئ نة ءتذرلئ،
كوثئلئنة أان لؤننئث
جةتپةيتذعئن سةكئلدئ.
(لي باي، «أان لؤنگة ذسئنعان ولةث»، ر. سذراعاننئث اؤدارماسئ.)
مئنة، وسئلايشا ولةثدةرئنةن دة قئتاي ءيسئ اثقئپ تذرعان اقئندئ قازاق بولدئرؤ ذياتتئراق نارسة. اسئلئ، الةم مويئنداعان مذنداي تذلعالاردئ اياق استئنان قازاق بولدئرا سالؤ - ءبئزدئث ةلدئگئمئزگة، گةوساياساتئمئزعا نذقسان كةلتئرةرلئك قاؤئپتئ قادام ةكةندئگئن ءاربئر ازامات تولئق تذسئنگةنئمئز ءجون بولار.
جذكةل حاماي،
موثعوليادان كةلگةن قازاق اقئنئ
دةرةككوز: « Abai.kz»