ءالئمعازئ داؤلةتقان: قئتاي ةكةندئگئ داؤسئز لي بايدئ قايتا-قايتا ءسوز ةتؤ كئمگة قاجةت؟

وقئرمانمةن دانةكةر بولئپ وتئرعان «قامشئ» پورتالئ مذنداي «كةلةثسئزدئكتةرگة» قئنجئلئس بئلدئرةدئ. دةگةنمةن، كةز كةلگةن ماسةلةگة كوزئقاراقتئ وقئرماننئث سئن كوزبةن قارايتئنئ ءسوزسئز. حالئق - تارازئ. ةگةر سذحباتتا ايتئلعان جايتتارعا بايلانئستئ «جاؤاپ ماقالا» كةلئپ جاتسا، باسپاءسوزدئث ءوز ةرةجةسئنة ساي تةك ءبئر جولعا جاريالاؤعا دايئنبئز. ودان ءارئ «بئتئسپةيتئن داؤعا» اينالئپ كةتپةؤئنة تئلةكتةس ةكةنئمئزدئ قاپةرلةرئثئزگة سالامئز.
تاريحشئ: اسسالاؤماعالةيكؤم، اعا!
كةزئندة «اباي» پورتالئندا ليباي تؤرالئ جازعان ماقالالارئثئزدئ وقئپ، كةلتئرگةن تاريحي فاكتئلةرئثئزگة ءتانتئ بولعانمئن. جالپئ، قئتايدئث ةرتة زامان ادةبيةتئندة تذركئلئك سارئن بار دةگةنگة قالاي قارايسئز؟
- مةن 1961-1966- جئلدارئ شئنجاث ؤنيأةرسيتةتئندة «قئتاي ءتئلئ مةن ادةبيةتئ» ماماندئعئ بويئنشا تولئق كؤرس ءتامامدادئم. بذل ؤاقئت «مادةنيةت توثكةرئسئنة» تؤرا كةلدئ.
جالپئ سول ؤنيأةرسيتةتتة جذرگةن كةزدة ءبئزدئث فاكؤلتةت تذلةكتةرئ شئنجاث جازؤشئلار وداعئنداعئ اقئن-جازؤشئلارمةن ءجيئ ارالاسئپ تذردئ. بئزگة ساباق بةرگةن مذعالئمدةردئث ئشئندة قئتايدئث تاريحئن، ادةبيةتئن جاقسئ بئلةتئن قئتايلار، ذيعئرلار بولدئ. مذنئ ايتئپ وتئرعان سةبةبئم، ؤنيأةرسيتةتتة ءبئز لي باي تؤرالئ سول زامانعا لايئق جاقسئ ماعلذمات الدئق. سول قاتارداعئ دؤ فؤ، باي دجؤيلاردئ دا جاقسئ وقئدئق. ال ول كةزدة لي بايدئث اتا-تةگئ تؤرالئ ةشقانداي اثگئمة بولمادئ. ويتكةنئ لي باي قئتاي كلاسسيكالئق ادةبيةتئنئث نةگئزئن قالاؤشئ، الةمدئك كلاسسيك رةتئندة باعالاناتئندئقتان باسقاشا ويلار بولؤئ مذمكئن ةمةس بولاتئن.
شئن ماعئناسئنا كةلگةندة قئتايدئث جةتئ اتا باباسئنان بةرئ جالعاسئپ كةلة جاتقان «لي» فاميلياسئ تؤدئ-ءبئتتئ قئتاي جذرتئنا ءتان ةكةندئگئ قئتايدئ بئلةتئن كةز كةلگةن ساؤاتئ بار ادامنئث بارئنة تذسئنئكتئ. لي فاميلياسئنا كذمان كةلتئرئپ، ونئ اناعان تارتئپ، مئناعان تارتؤ بارئپ تذرعان ساؤاتسئزدئق ياعني قئتاي تاريحئن، قئتاي وتباسئلئق شةجئرةسئن بئلمةيتئن ادامداردئث قاثقؤ ءسوزئ.
لي بايدئ تذرئك، ونئث ئشئندة، قازاق قئلعئسئ كةلگةن اعايئنداردئث وزدةرئنشة ءبئر مئناداي دالةل، ارگؤمةنتتةرئ بار سياقتئ بولئپ كورئنةدئ. ول - تاث ءداؤئرئ ادةبيةتئندةگئ تذركئلئك سارئن. ارينة، تذركئلئك سارئندئ جوققا شئعاراتئن ادام تاث ءداؤئرئن بئلمةيتئن ادام. قذدايعا شذكئر، ول جاعئنان ساؤاتئمئز بار دةپ ةسةپتةيمئز. سوندئقتان تاث داؤئرئندةگئ قئتاي ادةبيةتئندة تذركئلئك سارئننئث وتة كذشتئ، زور ئقپالئ بولعاندئعئن تاريحي تذرعئدان قاراؤ كةرةك. نةگة ولاي بولدئ؟
بالةن مئثجئلدئق تاريحئ بار قئتاي ادةبيةتئنة كوشئپ-قونئپ جذرگةن تذركئ مادةنيةتئنئث قانشالئق اسةر ةتئپ كةتؤئ مذمكئن دةپ تة ويلانؤعا بولادئ. ءبئراق سول تذرعئدان العاندا تاث داؤئرئندةگئ گةوساياسي جاعدايدئث جان-جاعئن قاراپ كورئپ الؤ كةرةك. شئعئس تذرئك قاعاناتئ، ةكئنشئ تذرئك قاعاناتئ، سوسئن ذيعئر قاعاناتئ. وسئ قاعاناتتار تاث يمپةرياسئ كةزئندة يئق تئرةسكةن ءتئپتئ اسكةري كذش جاعئنان ولاردان باسئم ءتذسئپ جاتقان. سوندئقتاندا قئتاي قئزدارئن ذلدة مةن بذلدةگة وراپ تذرئك قاعاناتئنا دا، ذيعئر قاعاناتئنا دا ذزاتئپ جاتقاندئعئ «السئزدئكتئث» بةلگئسئ ةدئ.
مئسالئ، تاث پاتشالئعئ 718- جئلئ التئن حانشا اتتئ حانشاسئن پاتشانئث قئزئ رةتئندة تذركةشتئث سذلئق قاعانئنا ذزاتتئ. وسئنئ ةستئگةننةن كةيئن، تذركةشتةردئ وزئنة تارتؤ ءذشئن تيبةت پاتشاسئ دا قئزئن ذلدة مةن بذلدةگة وراپ سذلئق قاعانعا ذزاتتئ. دةمةك بذل كةز قئم-قيعاش ارةكةت جاساپ جاتقان كةز. سوندئقتان بذل جةردة قئتاي پوةزياسئنا تذرئكتئث اسةرئ بولدئ، بولمادئ دةپ كذمان كةلتئرئپ وعان تالاس قئلاتئن ةشتةثةسئ جوق. كةرةمةتتةي اسةرئ بولدئ. ولار تذركئلئك مادةنيةتتئ اسا جوعارئ باعالادئ. ءتئپتئ، تذرئكتئث مؤزئكالئق اسپاپتارئ تاث پاتشالئعئنئث وردا اسپاپتارئنئث قاتارئنا قوسئلدئ.
ال ولاردئث ادةبيةتئندة تذركئلئك سارئننئث بولعاندئعئن قئتاي كلاسسيكتةرئنئث تذرئك بولعاندئعئ ءذشئن نةمةسة ونئث ارعئ اتا-باباسئنئث تذرئك بولعاندئعئ ءذشئن تذرئك سارئنئ تاثبالاندئ دةپ ايتؤ - ساؤاتسئزدئقتئث بةلگئسئ. ءبئر ادام ارقئلئ ءبئر حالئقتئث مادةنيةتئ كوشئپ بارمايدئ ةشكئمگة. مذنئ ئرگةلةس وتئرعان حالئقتاردئث ءبئر-بئرئنة تابيعي اسةر ةتؤئ دةپ قابئلداؤ كةرةك. وندا دا باعئنئشتئ حالئقتئث اسةرئ ةمةس تةرةزةسئ تةث دةرجاأالاردئث اسةرئ دةپ ذعؤ كةرةك.
ةستة ساقتايتئن ةكئنشئ ماسةلة - «لي باي پوةزياسئندا تذركئلئك سارئن وتة كذشتئ بولدئ. ءتورت جولدئق ولةث قئتايعا وسئ لي باي ارقئلئ باردئ» دةگةن ءؤاج. بذل وتة كذلكئلئ دذنية. لي باي ءتئپتئ وسئ تذركئ بولعاننئث وزئندة، جذرت ايتئپ جذرگةن شؤدا تؤدئ دةگةننئث وزئندة بةس جاستاعئ بالا نة اپارادئ ولارعا؟! لي باي تؤرالئ قئتاي جازبالارئندا كوپتةگةن دةرةك بار. ءبئراق ول تؤعاندا دؤلاتتئث وتباسئندا نةمةسة باسقا ءبئر قازاقتئث جانذياسئندا دذنيةگة كةلدئ دةمةيدئ. قايتا لي حاؤدئث نةمةرةسئ لي كئنئث وتباسئندا دذنيةگة كةلگةن دةپ جازادئ.
دةمةك ول قايدا تؤئلسا دا قئتاي بولئپ تؤئلدئ. قايدا تؤدئ دةگةنگة تالاس بولسا دا، ةتنيكالئق تةگئ قئتاي ةكةندئگئندة داؤ بار دةگةندئ مةن ةستئگةن جوقپئن. تةك قانا گومورونئث الپئسئنشئ جئلدارداعئ ورئس-قئتاي قاتئناسئنئث اسقئنعان كةزئندة شةكارا داؤئن داؤلاپ جاتقان ساتتة ساياسيلانعان، قولدان جاسالعان «لي باي تذرئكتةكتئ» دةگةن پئكئر عانا بار. وندا دا گومورو «...ءبئزدئث اقئنئمئز لي باي سول جاقتا تؤعان. ءبئزدئث ادامدارئنمئز سول جةردة بولعان...» دةگةندئ ايتادئ. سوندئقتان تاريحتئ قئتاي شةكارالاس حالئقتارمةن قانداي قارئم- قاتئناس جاسادئ، ءبئر-بئرئنة ئقپالئ قانداي بولعان دةگةن تذرعئدان قاراؤ كةرةك. سوندا عانا عئلئمي تاريح بولادئ. سوندا عانا شئندئققا جاقئنداي تذسةدئ.
ءبئر ايتا كةتةرلئگئ، يؤان داؤئرئندةگئ ياعني موثعول داؤئرئندةگئ قئتاي ادةبيةتئندة تذركئلئك سارئن باسئم بولدئ. ويتكةنئ قئتايدئ 200 جئلدان استام ؤاقئتتا موثعولعا، قذبئلايعا ئلةسكةن بذكئل تذركئ حالئقتارئنئث وكئلدةرئ اكئمشئلئكتة جذمئس ئستةدئ. ونئث ئشئندة قاثلئ دا، دؤلات دا، نايمان دا، كةرةي، ؤاق، جالايئردا بار. جالپئ، قئتايلاسقان تذرئك حالئقتارئنئث وكئلدةرئن زةرتتةگةندة دة ءبئر نارسةگة ةرةكشة ءمان بةرؤئمئز ءتيئس. ولار تذركئ حالئقتارئ ءذشئن قئزمةت ةتكةن جوق. يمپةريا ءذشئن قئزمةت ةتتئ.
تاريحتئ تالدار بولساق، ءبئز وسئ تذرعئدان قاراؤئمئز كةرةك. يؤان پاتشالئعئ زامانئنداعئ تذرئك تةكتئ وقئمئستئلاردئث، اقئن-جازؤشئلاردئث، ؤازئرلةردئث تاريحتاعئ ورنئ دال وسئنداي. ول ذلتتئث ءوكئلدةرئ ةمةس. ءبئزدئ جارئلقايئن، مذرا قالدئرايئن دةپ ةشتةثة ئستةمةدئ. بذل بئزگة تةرئس ذلگئ. ولاردئ تذرئك رةتئندة قاراستئرؤعا قذقئعئمئز دا، تاريحي نةگئزئمئز دة جوق. التئن وردا داؤئرئندة ورئستانئپ، حريستان ءدئنئن قابئلداعان، تذركئ حالئقتارئنان شئققان، ورئس يمپةرياسئ ءذشئن وراسان زور ةثبةك ءسئثئرئپ، دأوريان، كنياز اتانعان تذرئكتةكتئ زيالئلار مةن مةملةكةت قايراتكةرلةرئنئث ءوزئ شئققان تذرئك حالئقتارئنا قانشالئق كةساپات، زيان كةلتئرگةنئن تاريحتئث اششئ ساباعئ رةتئندة سالئستئرا قاراؤئمئز كةرةك.
ةسةن: «مذحتارحان ورازبايدئث 14 وتئرئگئ» جانة «سةناتور ومئربةك بايگةلدئگة حات» دةگةن ماقالالارئثئزعا سول كئسئلةر تاراپئنان ءتيئستئ جاؤاپتار بولدئ ما؟ نةمةسة ةسكةرتپةلةر...
- «مذحتارحان ورازبايدئث ون بةس وتئرئگئ» 2009- جئلئ جازئلدئ. ول وتئرئكتئ رةسمي تذردة 2007- جئلئ الئپ كةلئپ، «قازاق ادةبيةتئنة» جاريالادئ. سول جئلدئث تامئز ايئندا ساؤئتبةك ابدراحماننئث العئسوزئمةن «ةگةمةن قازاقستان» سذيئنشئلةپ قايتا باستئ. جةكة كئتاپ شئقتئ. قازاقستان ءدذر سئلكئنئپ، پرةزيدةنتتةن باسقا بذكئل اتقامئنةرلةر تذگةل وسئنئث شاشباؤئن كوتةردئ.
لي بايدئ ةلدئباي قئلئپ، وعان شؤ بويئنان ةسكةرتكئش مؤزةي اشاتئن بولئپ، 25 ورامدئق كئتابئن تذگةل قازاقشالايتئن، لي بايتانؤ ورتالئعئن قذراتئن جانة قئتايدا لي باي جونئندة جازئلعان 38 سةريالئ فيلمنئث 5 سةرياسئن شؤ بويئندا تذسئرةتئن بولئپ ءپاتؤالاستئ. وسئلاردئ كورگةندة مةن شئداي المادئم. ونئث استارئندا ذلتتئث، مةملةكةتتئث مذددةسئ جاتقانئن، وسئلاي كةتة بةرسة مةملةكةتتئك تذتاستئعئمئزعا قاؤئپ تونةتئنئن، سوعان ءوزئمئز تاريحي نةگئز جاساپ بةرئپ وتئرعاندئعئمئزدئ كورئپ شئداي المادئم.
ءسويتئپ ةث الدئمةن وسئ ماسةلةنئ كوتةرگةن، قولداعان مذحتارحاننان كةيئن ية بولعان سةناتور ومئربةك بايكةلدئگة «تاريحتئث ءتذيئنئن سئزشة تارقاتؤ كذنا» دةپ اشئق حات جازدئم. بذعان جاؤاپ بولا ما دةپ ةدئم، ةشقانداي جاؤاپ بولمادئ. ةكئنشئ رةت مذحتارحاننئث وزئنة قاراي اؤئستئم. «قئتاي اقئنئ لي باي شئنئمةن قاي جةردة تؤعان؟» دةپ، 1300 جئلدئق لي بايتانؤ تاريحناماسئنا شولؤ جاسادئم. وسئ شولؤلار ارقئلئ لي بايدئث قئتاي ةكةندئگئن جانة ونئث سول قئتايدئث وزئندة تؤئپ وسكةندئگئن، حان داؤئرئنةن بةرگئ ذزئلمةي كةلة جاتقان لي تةكتئ اقسذيةك، پاتشالاردئث ذرپاعئ ةكةندئگئن دالةلدةدئم. بذعاندا داؤ ايتقان ةشكئمدئ كورمةدئم.
ءذشئنشئ ماقالام «اثقاؤ ةلگة ارامزا مولدا نةمةسة مذحتارحان ورازبايدئث ون بةس وتئرئگئ» دةگةن اتپةن جارئق كوردئ. مذندا مذحتارحاننئث «قازاق ادةبيةتئ»، «ةگةمةن قازاقستاندا»، «لي باي-لي بو-ةلدئباي» دةگةن كئتابقا جازعان پئكئرلةرئنئث ءجذز پايئز وتئرئك ةكةندئگئن، سونئث ئشئندةگئ، وكئلدئك سيپاتتاعئ ون بةس وتئرئگئن جةكة دارا الئپ دالةلدةدئم. وسئنئث ئشئندةگئ بئرةؤئن تاريحشئ، قئتاي تاريحئنئث بئلگئرئ، اؤدارماشئ، ادةبيةتشئ، لي بايتانؤشئ رةتئندة جوققا شئعارار دةپ كذتتئم.
«باسقانئ بئلاي قويالئق، ةركةك بولساث مةن ايتقان ون بةستئث بئرةؤئن جوققا شئعارساث مةن سةنئث الدئثا كةشئرئم سذراپ بارامئن» دةپ جازدئم. «ءبئراق سةن ونئ جازاتئن مذمكئندئگئث جوق،سوندئقتان شئندئقتئ مويئنداؤعا ءماجبذرسئث» دةدئم. وكئنئشكة وراي، نة سةناتور ومئرةك بايگةلدئ، نة سذيئنشئلةپ وسئ كئتاپقا قئرئق بةتتئك العئ ءسوز جازعان دوكتور ساؤئتبةك ابدراحمان نةمةسة ون بةس وتئرئكتئث اأتورئ مذحتارحان ورازباي بذگئنگة دةيئن ءبئر جول جازؤعا، ماعان قارسئ ءؤاج ايتؤعا جاراعان جوق. بذل بةيشارالئقتئث بةلگئسئ عوي. ايتپةسة قولئندا فاكتئسئ بولسا، دالةلئ، عئلئمي نةگئزئ بولسا مةنئ ايايئن دةپ تذرعان ولار جوق. ذيعئرلاردا «ولگةننئث ذستئنةن تةپمةك» دةگةن ءسوز بار. ياعني، توسةكتةن باسئن كوتةرة الماي جاتقان ادامدئ تةپكئلةي بةرؤدة ئثعايسئز. عئلئمي ايتئس بولماعاننان كةيئن ولارعا نة ايتا بةرةسئث؟
ءسويتئپ جذرسةك بذلاردئث ءبئر اقتاؤشئسئ، «ادأوكاتئ» زةينوللا اتتئ جةرلةسئمئز شئقتئ. ونئث كةلتئرئپ وتئرعان اثگئمةلةرئندة ةشقانداي دالةل جوق.
اقساقال ادام قالاي جالا جابؤعا باردئ؟
اقئن: جاثئلماسام «قازاق ادةبيةتئ» گازةتئنئث تامئزداعئ سانئندا زةينوللا سانئكتئث سذحباتئ جاريالانئپ، وندا ءسئز تؤرالئ تةرئس پئكئرلةر ايتئلدئ. وسئعان نة دةيسئز؟
دارمةن: ءال اعا، جاقئندا «قازاق ادةبيةتئندةگئ» سذحباتئندا زةينوللا سانئك ليبايدئث تةگئ تذرئك دةي كةلئپ، ءسئز تؤرالئ ءذشقارئ پئكئر ايتتئ. ول كئسئ «دالا مادةنيةتئ جانة ادامزات تاريحئ » اتتئ كئتاپتان(مئث شأيدئث) مئنانداي سيتات كةلتئرئپتئ:
«تاث پاتئشالئعئ داؤئرئندةگئ ةث ذلئ تالانت يةسئ،سونداي-اق، ءوز بويئنداعئ دالا مادةنيةتئنئث تولئق قانئن كورسةتة بئلگةن دانئشپان. تاريحي كئتاپتاردئعئ سؤرةتتةؤلةرگة قاراعاندا، ونئث سئرتقئ تذرئسئنان تذرئك ةكةندئگئ مةن-مذندالاپ تذرادئ. ونئث سوياف شاهارئندا دذنيةگة كةلگةندئگئن گومورو دا دالةلدةپ، ليبايدئث ات جالئندا وسكةن حالئقتئث پةرةزةنتئ ةكةندئگئن ايتقان...»-دةيدئ جانة سول گومورونئث : « ةگةر ءبئز ليبايدان ايئرئلساق، وندا بذكئل قئتاي ادةبيةتئنةن ايئرئلامئز »-دةگةن سوزئن سيتات ةتةدئ. مةنئثشة، گومورو سوثعئ ءسوزئن دذرئس ايتقان. ءبئز ولةثدةرئن بالا كةزدةن وقئپ، جاتتاپ وسكةن «ليباي مةن دؤفؤ»- قئتاي حالقئنئث قوس الئبئ ، ذلت ماقتانئشئ بولئپ، تاريحي ورنئ قالئپتاسقان اقئندار.
1. ةندئ كةلئپ، ءبئز ليباي-دئ قازاق جاساؤدان نة ذتامئز؟ سئزشة قالاي؟
2. سول سذحباتئندا زةكةث: «مةن حالئق جاؤئ اتالئپ، 20 جئل ايداؤدا ءجذردئم» - دةيدئ. ءسئز «حوثيبيث » بولئپ جذرگةندة، ول كئسئ قايدا جذرگةن؟
3. زةكةث ايتئپ وتئرعان وزگة ةلدئث «ساياسي شوقپارئنا» جارماسپاياق قويالئق، كوتةرة الماي قالارمئز. سئزشة قالاي؟
بذل سذحبات 2012 - جئلعئ 3 - تامئز كذنگئ «قازاق ادةبيةتئ» گازةتئندة جاريالاندئ. قئتايدا كةزئندة «دا سزئ باو» دةگةن بولعان. الةمدة ةشبئر مةملةكةتتة مذنداي سذمدئق بولعان جوق. بذل ذعئمدئ بةرةتئن بالامانئ دذنيةءجذزئ تاريحئندا ةشبئر حالئقتان كةزدةستئرة المادئم. وسئ جةردةگئ اعايئندارئمئزعا تذسئنئكتئ بولؤ ءذشئن ايتار بولساق، ول «ذلكةن ارئپپةن جازئلعان گازةت»، ءذنپاراق دةگةن ماعئنانئ بئلدئرةدئ. مئسالعا مةن زةينوللا تؤرالئ ءوش الؤ تذرعئسئندا نةمةسة ونئث شئنئمةنةن قاتةلئگئن جازعئم كةلسة ونئ ةشكئم تةكسةرمةيدئ. جازامئندا اپارئپ كوشةگة جاپسئرئپ قويامئن. جذرةتئن دالئزدةرگة، جولعا جاپسئرئپ قويامئن. ودان كةيئن ول جذرتتئث الدئندا ماسقارا بولئپ، جينالئستاردا ةسةپ بةرئپ سونئث اق-قاراسئن ايئرامئز دةپ ورتاعا الئپ، شؤلاسئپ جاتادئ.
مةنئث ذعئمئمدا زةينوللا سانئك سول «دا سزئ باؤدئ»، مئنة، ءبئزدئث گازةتتةرگة الئپ كةلئپتئ. ةشقانداي جازؤشئلئق، عالئمدئق، ازاماتتئق، اقساقالدئقتئث نئشانئ جوق جابايئ «دا سزئ باوشئلئق» ءستيلئن «قازاق ادةبيةتئنة» اكةلئپ تئقپالاپ وتئر. قايران قالاتئنئم، «قازاق ادةبيةتئ» گازةتئنئث باسشئلئعئ نةمةسة ذستانئپ وتئرعان پرينسئپئ ادام كذلةرلئك پرينسپ. ويتكةنئ، وسئ گازةت ارقئلئ مذحتارحان لي بايدئ الئپ شئقتئ. ال ةندئ وسئ گازةتكة مةن جوعارئدا اتاعان ماقالالارئمنئث بارلئعئن اپاردئم. بئرةؤئن باسپادئ.
ودان كةيئن قازاقستانداعئ ةل مويئنداعان بةلگئلئ تاريحشئلار مامبةت قويگةلديةأ، تالاس وماربةكوأ، زاردئحان قينايات ذلئ، اكادةميك مالئك اسئلبةكوأ، قئتايتانؤدئث نةگئزئن قالاؤشئلاردئث ءبئرئ ءنابيجان مذحامةدحانوأ، بذكئل كةثةس وداعئ تذسئندا «قئتاي تانؤشئ» دةپ مويئندالعان، قئتاي ءتئلئن جةتئك بئلةتئن كلارا حافيزوأا اتتئ عالئمداردئث قولئ قويئلعان «تاريحي سانانئث تازالئعئن ساقتايئق» اتتئ ذندةؤدئ دة اپاردئم. ونئ دا باسپاي قويدئ.
قئسقاسئ سول كةزدة ولاردئث ءؤاجئ «سةندةردئث ايتئپ وتئرعاندارئثنئث ءبارئ دذرئس، ءبئراق...» دةپ اسپاندئ كورسةتةدئ. «انا جاقتان بئزگة پالة بولادئ، ءسوز كةلةدئ. سوندئقتان ءبئز مذنئ استانامةن اقئلداسپاي ةشتةثة ايتا المايمئز» دةيدئ. ماقذل، ولار جةپ وتئرعان نانئ مةن وتئرعان كرةسلوسئ ءذشئن وسئنداي پرينسپسئزدئككة بارعان شئعار. دةگةنمةن اقئرئن كذتكةنئمة، مئنةكي، 3 جئل بولدئ. ولار ونئث بئرةؤئن دة جاريالاعان جوق. 3 جئلدان كةيئن ونئ ذمئتتئرئپ جئبةرئپ، ةندئ زةينوللانئ ماعان قارسئ ايداپ سالؤئن قالاي تذسئنؤگة بولادئ؟
جاي ادام، قالئس ادام رةتئندة ءبئزدئث قازاق وقئرماندارئ قالاي قارار ةدئ؟ قئتايدا «بايلاردئث ءورت قويؤئنا بولادئ، كةدةيلةردئث شئراق جاعؤئنا نةگة بولمايدئ» دةگةن ماتةل بار. سوندا «قازاق ادةبيةتئ» وزئنة كةرةكتئ نارسةنئ قالاعانئنشا جاريالاپ، وقئرماندئ شاتاستئرؤئنا بولادئ ةكةن دة، وعان قارسئ ءؤاج ايتقان ماقالانئث ءبئر دة ءبئرئن باسپايدئ.
بذل نة سوندا؟ قانداي ةتيكا؟ قانداي ادامگةرشئلئككة جاتادئ؟ باسپاءسوز جونئندةگئ مةملةكةتتئث زاثئ قايدا قالادئ؟ ةگةر كةز كةلگةن گازةت-جؤرنال ءبئرنارسة تؤرالئ جازسا وعان قارسئ جاقتئث جازعاندارئن دا جاريالاؤعا مئندةتتئ. بذل مئندةتكة «قازاق ادةبيةتئ» پئسقئرمايدئ دا. ونئث ذستئنة مذندا ايتئلئپ وتئرعان فاكتئسئماقتاردئث مةنئث جةكة باسئما، ادامگةرشئلئگئمة، ازاماتتئعئما كةلتئرئپ وتئرعان نذقسانئمةن دة ةسةپتةسكئسئ كةلمةيدئ. وسئنشاما ايئپ تاعئلاتئنداي «قازاق ادةبيةتئندةگئلةردئث» الا الماي جذرگةن وشتةرئ بار ما مةنةن؟ ءبئر عانا انئق ماسةلة: «قازاق ادةبيةتئ» ءوزئنئث گازةتئ ارقئلئ مةنةن كةشئرئم سذراؤئ كةرةك نة بولماسا الداعئ ؤاقئتتا سوت الدئندا جاؤاپ بةرةدئ. قايتكةندة دة وسئ ءپرينسپتئ قورعايمئن جانة ونئث اقئرئنا جةتةمئن.
مةنئث ءبئر تاثقالاتئنئم زةينوللا دةگةن ادامدئ ومئرئمدة ةكئ رةت قانا كوردئم. ءبئرئنشئ كةزدةسؤئم «قازاقپارات» دةگةن باسپادا «تذركةش قاعاناتئ» دةگةن مونوگرافيامدئ باستئرؤ بارئسئندا بولدئ. سول جةرگة بارسام، «مةن زةينوللا سانئكپئن» دةپ تانئستئ. «قابانباي باتئر» دةگةندئ باستئرئپ جاتئرمئن دةدئ. سول «قابانباي باتئرئنا» «اياؤلئ ءئنئم ءالئمعازئعا ةستةلئك» دةپ قولتاثبا جازئپ بةردئ. 2005- جئلئ مةن ونئث اياؤلئ ءئنئسئ ةدئم، 2012- جئلئ اياؤسئز جاؤئنا اينالدئم. كةيئن ءبئر جةرلةؤ راسئمئندة جولئقتئم. سول كةزدة «ماعان ءسوز بةرمةدئثدةر» دةپ كوپشئلئكتئث ءبئرئ بولئپ وتئرعان ماعان ءتيئستئ. مئنة كورگةنئم وسئ ةكئ رةت قانا. ال ول بولسا مةنئ بذرئننان بئلةتئن ادام سةكئلدئ.
«مةن 20 جئل حالئق جاؤئ بولئپ ايداؤدا جذرگةندة...» دةيدئ. سذراستئرئپ ءبئلدئم، 20 جئل ةمةس 20 كذن دة ايداؤدا بولماعان. «حالئق جاؤئ بولئپ لاگةرگة كةتسةم...» دةيدئ. ياعني تارئمعا كةتكةن بولادئ عوي. 1971- جئلعا دةيئن شئنجاث جاستار باسپاسئندا جذرگةن ادام.
...
سذراقشئ: تاريح سالاسئنان شئن عالئم دةپ اتايتئن تذلعالاردئ اتاثئزشئ...
- بذل وتة ذلكةن دوپ-دومالاق سذراق. ءبئر- ةكئ اؤئز سوزبةن بئردةثة دةي سالؤ جاؤاپكةرسئزدئك بولادئ. قازاق مةملةكةتئنئث، ذلتئنئث تاريحئ جازئلؤ ذستئندة. 70 جئلداعئ سوأةتتئك تاريح پةن بذگئنگئ 20 جئلداعئ قازاقستان مةملةكةتئنئث تاريحئنئث اراسئندا اسپان مةن جةردةي ايئرما بولؤعا ءتيئس ةدئ. قذدايعا شذكئر، سول جولدا ةثبةك ةتئپ جاتقان تاريحشئلار بار. ءبئراق مةملةكةتتئك دةثگةيدة تولئق قالئپتاسقان تاريح ءالئ بئزدة جوق. ويتكةنئ ءبئز بذل ماسةلةدة ذلكةن پرينسيپيال اؤئتقؤلارعا دؤشار بولئپ وتئرعان ةلمئز.
بئرةؤ شئعئپ ايتادئ:«جيئرما جئلدئث الدئندا نة مةملةكةت تة، شةكارا دا جوق ةدئ» دةپ. وسئدان كةيئن «قارا ورئستار» قازاقتا 20 جئلدئق تاريحتان باسقا ارئدا تاريح جوق ةكةنئن بئزگة دالةلدةگئسئ كةلةدئ. ادامزات تاريحئ ءذشئن 20 جئل 20 سةكؤندقا دا تذرمايدئ. 20 سةكؤندقا دا تذرمايتئن تاريحتئ بذكئل قازاق مةملةكةتئنئث، حالقئنئث تاريحئ دةپ تئقپالاؤ لايئقسئز نارسة.
قذدايعا شذكئر، زامانداستارئمئزدئث ئشئندة الةمدئك تاريحشئلار دةثگةيئندة ماقتانئشپةن ايتارلئق مئقتئ تاريحشئلارئمئز بار. ءوزئم ةرةكشة قذرمةتتةيتئن «ورتاعاسئر تاريحئ» جونئنةن پروفةسسور زاردئحان قينيات ذلئ، ونان كةيئنگئ ءداؤئر جونئندة مئقتئ تاريحشئلاردان مئسالعا كةثةستئك ءداؤئر كةزةثئنةن مامبةت قويگةلديةأ، تالاس وماربةكوأ، ورئس-قئتاي جانة قازاق-قئتاي قارئم-قاتئناستارئ جونئندة تاريحتئ زةرتتةپ، مئقتئ ةثبةك سئثئرگةن ازاماتتاردئث ءبئرئ، پروفةسسور كلارا حافيزوأا، ءنابيجان مذحامةتقان ذلئ، پروفةسسور نذرجامال الدابةكوأا، باقئت ةجةنحان ذلئ قاتارلئ تاريحشئلارئمئز بار. كةرةمةتتةي ةتنوگرافتارئمئز جامبئل ارتئقبايةأ، قازاقتاردئث جئلقئ مادةنيةتئندةگئ الةمدئك دةثگةيدةگئ زةرتتةؤ جذمئسئن جذرگئزئپ كوزگة ءتذسئپ جذرگةن جاس تاريحشئلاردئث ءبئرئ احمةت توقتئبايةأ سئندئ تاريحشئلارئمئز بار. تةك وسئ عالئمداردئث باسئن قوسئپ، جذيةلةپ قازاق تاريحئن جازؤعا جذمئلدئرئپ وتئرعان مةملةكةت جوق. اركئم جةكة شاؤئپ ءوز ذلةستةرئن قوسئپ كةلة جاتئر.
ايتان ءنذسئپحان - الاشورداشئلاردئث جالعاسئ
اسقار ايتبايةأ: ايتان ءنذسئپحان دةگةن تاريحشئ، مةملةكةتشئل ادام بولعان دةسةدئ. سئزدة ول كئسئ تؤرالئ دةرةكتةر بار ما؟ كايدان بئلؤگة بولادئ؟
- ايتان ءنذسئپحان مةنئث قاندئكويلةك دوسئم. شئنجاث ؤنيأةرسيتةتئندة بئرگة وقئدئق. ول ساياسي زاث فاكؤلتةتئندة، مةن قئتاي ءتئلئ-ادةبيةتئ فاكؤلتةتئندة وقئدئم. تؤا ءبئتتئ جاراتئلئسئندا اقئن جئگئت ةدئ. قئتاي ءتئلئ-ادةبيةتئندةگئ، جالپئ ذرئمجئدةگئ جاس، بولاشاق اقئن جازؤشئلار، الدئثعئ بؤئن اعالار ءجيئ بولماسا دا، باس قوسئپ تذرؤشئ ةدئك. راحمةتوللا اپشة ذلئ، ومارعازئ ايتان قاتارلئ اقئن-جازؤشئلارمةن ارالاسؤئمئز دا سول كةزدة بولدئ.
«مادةنيةت توثكةرئسئ» باستالعاننان كةيئن ساياسي كذرةس ءبئرئنشئ ورئنعا شئقتئ. 1966- جئلعئ 4- تامئز وقيعاسئ بذكئل ءذرئمجئنئ دذرلئكتئرگةن وقيعا. ءبئر كذننئث ئشئندة 374 ادام «قالپاق» كيدئ دة، «تاپ جاؤئ» بولئپ شئعا كةلدئ. ونئث الدئ بذرحان شاهيدي بولسا، ارتئ شاشتاراز سايفؤللايةأ، اسحانادا كارتوپ ارشئپ وتئرعان ذيعئر جانة دارةجةسئ جوعارئلاؤ سوثعئ كؤرستئث ستؤدةنتتةرئ ءبئز بولدئق. 1966- جئلئ وقؤ بئتئرةتئن 38 ستؤدةنت بار ةدئ. سونئث تذپ-تؤرا 19 ئ «قالپاق» كيدئ. سول ون توعئزدئث بئرةؤئ - مةن، بئرةؤئ - ايتان. وسئدان كةيئن ءوز باسئمئزدئ ازات ةتؤ ماسةلةسئ ءبئرئنشئ ورئنعا شئقتئ. ؤاقئت وتة كةلة «حؤن ؤئي بيندئك» ذيئمدار قذرئلا باستادئ.
ول جاعدايلار تؤرالئ كةيئن ايتان مارقذم ايدار بازئلبايةأ دةگةن لاقاپ اتپةن «الاساپئرانمةن وتكةن 4 جئل» اتتئ كئتاپ جازدئ. «حؤن ؤئي بين» - «قئزئل قورعاؤشئ» دةگةن ءسوز. ونئث قذقئعئ شةكسئز بولدئ، نة ئستةپ، قايدا كئرةم دةسةدة ءوز ةرئكتةرئندة. كةيئن ئشكئ قئتايدان 400 حؤن ؤئي بين كةلدئ. أوكزالدان تذسة سالا «شتابتئ اتقئلاپ، ؤان مونئ جوعالتايئق» دةپ ذراندادئ. ؤان مو پارتكومنئث ءبئرئنشئ سةكرةتارئ. ؤان موؤدئث باسشئلئعئنداعئ پارتكومنئث قالپاعئن كيئپ وتئرمئز، سوندئقتان بذل ذران بئزگة مايداي جاقتئ. ءسويتئپ ءبئز حؤن ؤةي بين بولايئق دةسةك، قالپاق كيگةندةردئث مذنداي ذيئم قذرؤئنا بولمايدئ دةيدئ.
ودان كةيئن «ئشكئ قئتايدئ ارالاؤ» دةگةن شئقتئ. «رةأوليؤسيالئق بايلانئس ورناتئثدار» دةپ ماو سزئ دؤن جون ارقادان ايعايلادئ. «ذلكةن داؤئلداردا، بورانداردا شئنئعئثدار جاستار، الةمدئ كورئثدةر، قئتايدئ ارالاثدار!» دةپ ذران تاستادئ. ونئ ةستي سالئپ بذكئل ذرئمجئدةگئ 9-10- كلاستئث بالالارئ أوكزالعا اعئلدئ. ءبئر-ةكئ توپ كةتكةننةن كةيئن بئزدة قوزعالئپ، بارايئق دةسةك، بذرئنعئ قئزئل حؤن ؤةي بيندةر، بةس قئزئلدئث بالالارئ دةگةندةر ءبئزدئ جولاتپادئ. «سةندةردئث ماو سزئ دؤننئث ءجذزئن كورؤگة قذقئلارئث جوق، سةندةر قئلمئسكةرلةرسئثدةر» دةدئ. سودان أوكزالدا مئثداعان ادام قاتئسقان ذلكةن توبةلةس، جذدئرئقتاسؤ بولدئ.
اقئرئ قالپاق كيگةندةر كوپ بولئپ شئقتئ دا، جاثاعئلاردئ پوةزدتان لاقتئرئپ تاستاپ، أاگونعا وتئرئپ الئپ ئشكئ قئتايعا كةتتئك. ئشكئ قئتايعا بارساق، حؤث ؤةي بيندةر تةك قانا پارتيا ذيئمدارئنا، باسشئلئققا قارسئ تذراتئن ذيئم ةكةن. جاي ادامدار، ستؤدةنتتةردئث قالپاق كيؤئ دةگةن ذعئم، تذسئنئك اتئمةن جوق. ءبئزدئ نةگة جئن ذردئ دةپ تالداؤ جاسامايمئز با؟ سودان مذنئث بارلئعئ زاثسئز ةكةندئگئن سةزگةن سوث بةس التئ ادام شئنجاثعا قايتتئق تا كةلة سالئپ، «ءذش قئزئل تؤ» دةگةن حؤن ؤةي بيندئق ذيئم قذردئق.
زةينوللاشا تالداساق، بذنئث بارلئعئ باسكةسةر، بذزاقئ. شئنئنا كةلگةندة ءاربئر قذرئلعان حؤن ؤةي بيندئق ذيئمنئث الدئنا قويعان ماقساتئ بار. مئسالئ ءبئز قذرعان ذيئمنئث ماقساتئ - جةكة باسئمئزدئ ازات ةتؤ ياعني ناقاق جابئلعان جالادان قذتئلؤ، 4-تامئز وقيعاسئن تالداپ تةرئسكة شئعارؤ. ءبئز ونئ دالةلدةدئك. قئتايدئ ارالاپ جذرگةن بةلسةندئلةر كةلئپ بولعانشا ءبئز ءوزئمئزدئث قاتارئمئزعا 700 دةي ادامدئ قوسئپ، شئنجاث ؤنيأةرسيتةتئنئث بيلئگئنئث جارتئسئن ءبئز يةلةندئك. سول جةردة ءسوز ايتاتئن بئردةن ءبئر كذشكة اينالدئق.
...
ايتان 1967- جئلئ ؤنيأةرسيتةتتئ بئتئرگةن سوث، ونئ ةرةكشة باقئلاؤدا ذستاپ تذرمةگة وتئرعئزؤدئث امالئن قاراستئردئ. ءبئراق ايتاندئ وعان جةتكئزبةي 1969- جئلئ اقپاننئث 23 ئ كذنئ ءبئز بةس اداممةن بئرگة قازاقستانعا وتكئزئپ جئبةردئك. ءبئر اي وتكةننةن كةيئن مةن، قاسئمدا تاعئ ةكئ اداممةن شةكارادان قاشئپ ءوتتئم. تاعئ بئر ايدان كةيئن جاركةن بودةش بار جيئرما جةتئ ادام ءوتتئ.
...
اسقار الئمبةردئ: قذرمةتتئ ءالئمعازئ اعا!
ءسئزدئ ءبئرشاما جاقسئ بئلةم، سوندئقتان مئناداي سذراق قويسام دةپ وتئرمئن، ةرتةرةكتة، قئتايدان العاش كةلگةن جئلدارئثئزدا ولةث جازئپ «اقئن» بولعئثئز كةلدئ. كةيئن قولئثئزعا دومبئرا الئپ «ءانشئ» بولعئثئز كةلئپ تئراشتاندئثئز. ةندئ بئردة «پروزايك» بولعئثئز كةلئپ «اثگئمة» جازعئشتاپ ءجذردئثئز. سودان كةيئن ءان شئعارئپ «سازگةر» بولعئثئز كةلدئ. ءبئر كةزدة ودان دا جةرئپ «جؤرناليست» بولماق بولدئثئز. ةندئ جاسئثئز 70 كة تاياعاندا كانديداتتئق قورعاپ «عالئمدئققا» قول سوزئپسئز. ءومئر بويئ قاتار كةلة جاتئرمئز، «قئتاي ءتئلئن بئلةم» دةگةنئثئزدئ دة ةندئ ةستئپ وتئرمئن. سذراق: «ءار ءشوپتئث باسئن ءبئر شالئپ، ءومئرئثئزدئ بوسقا وتكئزگةنگة نالئمايسئز با؟
- مةن اسقار الئمبةردئ دةگةن زامانداسئم بار ةكةنئن ةندئ ةستئپ وتئرمئن. ةگةر ول مةن تؤرالئ شئندئقتئ بئلةتئن ادام بولسا نةگة بذعئنباق ويناپ، ءوز اتئنان سذراق قويماي وتئر؟ مةن ةشقاشان اقئن بولامئن دةپ ولةث جازعان ةمةسپئن. ال قذداي بةرگةن قابئلةت-قارئمئم بويئنشا سةن ايتقان ونةر سالالارئنئث بارئمةن ازدئ-كوپتئ اينالئستئم. ءبئراق ونداعان ءان-كذي شئعارسام دا، ةشكئمگة ةشقاشان كومپوزيتورمئن دةپ جارنامالاعان ةمةسپئن. ال مةنئث جازؤشئلئعئم مةن جؤرناليستئگئم، عالئمدئعئم قاي دارةجةدة ةكةندئگئ قازاقستاندئق كوزئ قاراقتئ ادامدارعا ءبئرشاما بةلگئلئ دةپ ويلايمئن. مذنئ ءار بذتانئث باسئن شالؤ دةپ قارايتئن اسقاردان باسقا ادام بار ةكةنئنة كذمانئم بار.
مةن 70 جئلدئق عذمئرئمدئ ةث ماعئنالئ، ءماندئ، ونةگةلئ وتكئزگةن قازاق زيالئلارئنئث قاتارئندا ةكةنئمدئ ذيالماي، ةشكئمنةن قئسئلئپ-قئمتئرئلماي اشئق ايتا الا الامئن. وعان كذمان كةلتئرئپ، مةنئ ايئپتاعئسئ كةلگةن ادامنئث ءوزئنئث كئسئلئگئ مةن يمانئنئث كامئلدئگئنة سةنة المايمئن.
مةرگةنباي: الةكة، زةينوللا سانئككة نةگة جاؤاپ جازباي ءذنسئز قالدئثئز؟
- ال زةينوللا سانئك پةن جؤرناليست ئرئسبةك دابةيدئث سذحباتئندا ايتئلعان جالالئ سوزدةرگة تولئق جاؤاپتئ دايئنداپ قويعانمئن. ةگةر، «قازاق ادةبيةتئ» گازةتئ رةداكسياسئ باسؤعا مذددةلئ بولسا، الداعئ ساندارئنئث بئرئنةن ورئن بةرةر دةپ ذمئتتةنةمئن. ولاي بولماعاندا، قذدايعا شذكئر، ول ماقالانئ باساتئن گازةت-جؤرنالدار بارشئلئق.
ةركةعالي قذجئمانوأ: قئتاي اقئنئ لي بونئ «قئتايتةكتئ» دةؤ دة، «تذركئتةكتئ» دةؤ دة جاثالئق ةمةس. بذل پئكئر-تالاستئث باستالعانئنا بئرنةشة عاسئر بولدئ.دةمةك پروفةسسور م.ورازبايدئث پئكئرئ دة، ءؤاجئ دة، ءسئزدئث پئكئرئثئز بةن ءؤاجئثئز دة جاثالئق ةمةس. ءتئپتئ ارگؤمةنتتةرئثئز دة وزدةرئثئزدئكئ ةمةس. وسئ تذككة ارزئماس ةسكئ داؤعا بولا تاعدئرلاس، جةرلةس باؤئرئثئز مذحتارحانعا ايتپاعاندئ ايتتئثئز. قازاقتئث «ءوز بةتئن اياماعان كئسئ بةتئن شيةدةي قئلادئ» دةگةن ماقالئن ءسئزدئث وسئ قئلئعئثئزعا قولدانؤعا بولا ما؟
- ةركةعالي قذجئمانوأ مئرزا، سةن دة بذركةنشئك اتپةن تاسادان تاس اتئپ تذرعانداردئث ءبئرئ ةكةندئگئثدئ بئلةمئن. لي باي-لي بو-ةلدئباي تاقئرئبئن كوتةرگةن مةن ةمةسپئن. تاريحتئ بذرمالاپ، جوقتان بار جاساماقشئ بولعان جالعان تاريحشئلار مةن ساياسي ذرئنشاقتاردئث ول تاريحتئ بئلمةيتئن قازاق وقئرماندارئن شاتاستئرئپ، قئتاي ةكسپانسياسئنا تاريحي نةگئز جاساپ بةرمةكشئ بولعان جولسئزدئعئنا قارسئ كذرةسؤگة ءماجبذر بولدئم. سةن ايتقانداي لي بايعا قاتئستئ تاريحي شئندئق بذعان دةيئن ايتئلعان ةمةس. مذحتارحان ورازباي ايتئپ، دالةلدةمةكشئ بولعان لي باي-ةلدئباي جونئندةگئ وتئرئكتئث بةت پةردةسئن اشئپ، قازاق وقئرماندارئنا دذرئس ماعلذمات بةرؤ جولئندا ازاماتتئق، عالئمدئق پارئزئمدئ ادال اتقارعانئما قؤانباسام، وكئنةتئن جاعدايئم جوق.
ازئرلةگةن: رئسگذل رامازانوأا
(سذحبات «قامشئ» پورتالئنان ئقشامدالئپ بةرئلدئ)
qamshy.kz