امةريكا مةن ةؤروپا ورئستارعا، قازاقتارعا، قئتايلارعا، ارابتارعا دةموكراتيا قامئتئن كيگئزؤگة بارئن سالدئ

استانا. 18- قئركذيةك. قازاقپارات- ءبئر كةزدة باتئس پةن شئعئستئث پرةمةر-مينيسترلةرئنئث، پرةزيدةنتتةرئنئث، ساياساتكةرلةرئنئث، كونسةرن قوجايئندارئنئث، ويشئلدارئنئث كئتاپتارئن كوپ زةردةلةدئم.
None
None

 ذناتقانئم دجةففةرسون بولاتئن. بيلل كلينتوننئث «مةنئث ءومئرئم» اتتئ كئتابئن قولئما قارئنداش الئپ، ءار ءسوزئن، وي ورنةكتةرئن زةردةلةي قاراپ، استئن سئزئپ، قئزئقتاي وقئعانمئن. ءوز ءئسئن ايتؤدا كلينتون اسا ذستامدئلئق كورسةتئپتئ. ءوز ءوزئن ماقتاماعان. كةؤدة كةرمةگةن. ءوزئم بئلةمگة سالئنباعان. بذل ناعئز ازاماتقا ءتان مئنةز ةدئ.

امةريكانئث ةكئ مارتة پرةزيدةنتئ (1992-2000) بولعان كلينتوننئث بيلئك قذرعان تذسئندا امةريكا گيپةردةرجاأاعا اينالدئ (1998- جئلئ). بذل بيلل كلينتوننئث اق ادال تةرئن توككةن تازا ةثبةگئ بولاتئن. ول امةريكانئث سئرتقئ ساياساتئن وزئنة ءتان ةرةكشة سةزئمتالدئقپةن جذرگئزة ءبئلدئ. امةريكاندئق ساياساتشئلاردئث اراسئندا مذنداي سةزئمتالدئق جوققا ءتان ةدئ. كةش كئرئسسة دة، ونئث تاياؤ شئعئس ماسةلةسئن بةيبئت جولمةن شةشؤگة بارئن سالعانئ اركئمگة ايان. وسئنئث ءوزئ-اق ا ق ش مةملةكةتئنئث كةيبئر كةلةثسئز ارةكةتتةرئنة الةمنئث توزئمدئلئكپةن قاراؤئنا ئقپال ةتكةنئ انئق. كلينتوننئث اق ذيدة وتئرؤئ ا ق ش-تئث گةگوموندئق بيلئككة بارئن سالعان قوعامدئق ذيئمداردئث، اقپارات قذرالدارئنئث بةلگئلئ ءبئر ايعايشئ اقئلگويلةردئث - مي ورتالئقتارئنئث شةكتةن شئعؤعا دايار ارئنئن باسؤشئ ةدئ.

1994- جئلئ سةنات پةن ءماجئلئس پالاتاسئنا سايلاؤ كةزئندة رةسپؤبليكالئقتار جةثئسكة جةتتئ. وسئدان باستاپ ا ق ش ذلتشئلدئق ئلاثئن كوتةردئ، ءوز مذددةسئن، الةم حالئقتارئنئث مذددةسئنةن جوعارئ قويؤدئ باستادئ. ب ذ ذ-عا سةنئمسئزدئك كورسةتئلدئ، قانداي شيةلةنئس بولسا دا، وق پةن وتتئث كذشئمةن جةثؤگة باس ذردئ.

«ءبئز ءوز جولئمئزدئ ةندئ تاپتئق»، - دةپ جاريالادئ دجوردج ؤيليام بؤش. بذل ءسوزئن ول 2001- جئلدئث 12- قئركذيةگئندة جالپاق جذرتقا جايئپ جئبةردئ. ءبئر جئل وتكةن سوث 11- قئركذيةكتة نيؤ-يوركتةگئ ةث بيئك ءزاؤلئم ذيلةردئ لاثكةستةر تاس-تالقان قئلئپ قيراتتئ. بذكئل الةم حالئقتارئ ناقاقتان شةيئت بولعان قاراپايئم امةريكاندئقتاردئث قازاسئنا ازا ايتتئ. ا ق ش مذنئ ةلةگةن دة جوق.

دةموكراتتار مةن رةسپؤبليكاندئقتاردئث اراجئگئ 20- عاسئردئث 60-جئلدارئ تالاؤعا تذسكةن بولاتئن. ا ق ش-تئث وثتذستئك اق ناسئلدئلةر، پرةزيدةنت دجونسوننئث قارا ناسئلدئلةرگة تةث قذقئق بةرگةنئنة نارازئلئق ءبئلدئردئ. رؤزأةلتتئث دةموكراتتار پارتياسئن تاستاپ، رةسپؤبليكاندئق پارتياعا توپ-توبئمةن ءوتئپ جاتتئ. ءدال سول كةزدة رةسپؤبليكاندئقتاردئث ةليتا وكئلدةرئنئث اراسئندا جاثا كونسةرأاتيأتئك اعئم پايدا بولدئ. وكئنئشكة قاراي ولار كونسةرأاتورلار ةمةس، ناعئز توثكةرئسشئلةرگة اينالئپ شئعا كةلگةن. بذل رةسپؤبليكالئق پارتيانئث وث پوپؤليستئك جولعا تذسؤئنة سةبةپكةر بولدئ.

بذلاردئث ةندئگئ ذستانعانئ پوپؤليزم، قاتال ةأانگةليستئك جولدئ تاثداؤ، ةندةشة ءئنجئلدئ قالپئنشا ذعئنؤ جانة وثشئل يزرايلدئ جاقتاؤ بولئپ تابئلدئ.

ولار رونالد رةيگان مةن ذلكةن بؤشتئ ولةردةي جاقسئ كوردئ، سونان دا دةموكرات بيلل كلينتوندئ تالاؤعا كئرئستئ، ونئث ساياسي جوسپارلارئن تاس-تالقان قئلدئ، ءهام جةكة ومئرئنة اياؤسئز قول سذقتئ. بذل بارئپ تذرعان باسسئزدئق ةدئ. سوندا امةريكا قاي دةموكراتيانئ ايتئپ، قاي دةموكراتيانئ جةر جذزئنة تاراتپاق دةگةن ويعا قالاسئز؟!

1992- جئلئ جاپ-جاس بيلل كلينتون أاشينگتوندا پرةزيدةنت بولئپ سايلانعاندا بذكئل امةريكا جذرتئ قؤانباپ پا ةدئ؟! پرةزيدةنت كلينتوننئث اسا زور جاؤاپكةرشئلئكپةن، شئمئر ويلارمةن استاسقان ادال ءسوزئ قانداي ةدئ! ماسكةؤدة تةلةديداردئ قاراپ وتئرئپ وزئممةن قاتارلاس، ءالئ دة جاس جئگئتتئث امةريكا بيلئگئنئث شئثئنا شئققانئنا قؤانعانمئن. الةمدةگئ سالقئن سوعئستئث ئزعارئ ةندئ تذگةسئلةر، ةندئ الةم حالئقتارئ ادام سذيگئشتئك، تازا ئنتئماقتاستئق، ناعئز تؤئسقاندئق باؤئرلاستئققا باتئل قادام جاسايدئ دةپ سةنگةن ةدئم.

كلينتوننئث ةركئن قيمئلئ، مةيئرئمدئ اقجارقئن ءجذزئ، تؤراشئل تابيعاتئ سونئ اثعارتقان. سوعان سةنگةنبئز. مةن تئپتةن ةرةكشة سةندئم، ويتكةنئ، گؤبةرناتور بيلل كلينتونمةن، الةكس گورمةن امةريكادا جذزبة-ءجذز كةزدةسئپ ذزاق كةش بئرگة اثگئمة-دذكةن قذرعانبئز. بذل 1988- جئلئ، كولورادا شتاتئندا «جةر كذنئ» دةپ اتالاتئن الةمدئك فورؤمدا بولعان ةدئ.

رةسپؤبليكاندئقتارعا پرةزيدةنت  بيلل كلينتون نةسئمةن ذنامادئ؟ وعان تاعئلعان ايئپتار قانداي؟..

ادام ايتسا نانعئسئز ءبئرئنشئ ايئپ، كلينتون امةريكانئ سئيلامايدئ دةگةنگة كةلدئ. ةكئنشئ ايئپ، ساددام حؤسةيندئ تاعئنان تذسئرؤگة شئنداپ ذمتئلمادئ. ءذشئنشئ ايئپ، تاياؤ شئعئس ماسةلةسئن شةشؤدة دارمةنسئزدئك كورسةتتئ. بذدان دا وزگة ايئپتار بولعان بولار، بذل مةن ةكشةپ كورسةتكةن ءذش ايئپ قانا. بيلل كلينتوندئ ادام ايتسا نانعئسئز قورلئققا ذشئراتتئ، ادام قذقئعئن تاپتادئ، ادامدئق نامئستئ تةنتئرةتتئ. بذل امةريكاندئقتار دارئپتةگةن «دةموكراتيانئث» ناعئز جارقئن كورئنئسئ بولاتئن.

 امةريكانئ تالاي ارالادئم، وندا مةنئث سئيلاس، قيماس دوستارئم دا اسا كوپ، وسئ امةريكاداعئ دةموكراتيانئث كةلةثسئز جايئ تؤرالئ مةن ناقتئ مئسالدارمةن ذلكةن كئتاپ جازا الار ةم. ءبئراق وندا مةنئث ءوز وتانئم تؤرالئ، بولاشاق ذرپاق تؤرالئ جازؤلارئم جايئنا قالماي ما؟ وزگة ةلدئث نامئسئنا ءتيئپ قايتةمئز، ءبئز ءوز ئرقئمئزدئ تؤرالاؤ پروبلةماسئن شةشئپ الساق تا جةتةر. بذل وزگةگة ورئنسئز باس يمةؤدئث كورئگئنةن شئققان نامئسشئل رؤحتئث تؤلاؤئ عانا بولاتئن.

كلينتون كةزئندة وسلودا وتكةن بةيبئت پروسةستئ وركةندةتؤگة بةت قويعان كةزدة، «نةوكونسةرأاتورلار»، پالةستينا پروبلةماسئ جوق، بذل يزرايلدئك سولشئلدار مةن يزرايلگة قارسئ الةم ةلدةرئنئث ويدان شئعارعان پالةسئ دةپ ءذرة تذرةگةلدئ. بذل پروبلةمانئث ةكئ-اق جولئ بار، - دةدئ ولار. ءبئرئنشئ، اراب ةلدةرئن دةموكراتيالئق جولعا مويئنسذندئرؤ. وعان كونبةسة كذشپةن تئزةرلةتئپ، باتئس پةن يزرايلدئث ءسوزئن سويلةتؤ. يزرايلدئكتةر جاؤلاپ العان اراب جةرلةرئن قايتارمايدئ. مةناحةم بةگين قذرعان (1973 جئل) وثشئل پارتيانئث - ليكؤدتئث بايگةگة باس تئككةن تذجئرئمئ وسئ بولاتئن.

سوأةت وداعئن قذرتقان سوث، امةريكاندئقتار وزدةرئنئث جذمئر جةردةگئ جالعئز جةثئمپازدارئ ةكةندئكتةرئنة ابدةن يلاندئ. أةتنام تراگةدياسئ ذمئتئلدئ. ولار يراكتا باتپاققا بةلشةلةرئنةن باتسا دا، الةم حالئقتارئنئث تاعدئرئ امةريكانئث اشسا الاقانئندا، جذمسا جذدئرئعئندا تذرعانئنان باستارئ اينالدئ.

امةريكا جذمئر جةردئث پوليسايئ دارةجةسئنة كوتةرئلدئ. بذكئل الةمدئ دةموكراتيا الاثئنا اينالدئرامئز دةگةن نيةتتئ اؤةلئ وزدةرئ ذمئتتئ. ةندئ دةموكراتيانئ ا ق ش تذسئندة دة كورمةيتئن بولادئ.

«مةن الةمدة دةموكراتيالئق قوزعالئستئ تةز جانة قارقئندئ تذردة جذرگئزؤگة سةنگةنئم ءذشئن، ءالئ دة وپئق جةيمئن» دةگةن كلينتون تذسئندا مةملةكةتتئك حاتشئ بولعان وزئق ديپلومات، مارحاباتتئ حانئم مادلةن ولبرايتتئث ءسوزئن ةستةن شئعارؤ مذمكئن بة؟! كةش بولسا دا، اقئلدئ ايةل، اعات كةتكةن ءئسئن ءبئلئپ، وكئنئپ وتئر. بذل ويئن، ول ءوز كئتابئندا انئق تا، اشئق جازعان. امةريكاندئقتاردئث ول كةزدةگئ باستئ ويلارئ، الةمدئك دةموكراتيزاسيا باعدارئن تاعايئنداپ، ن ا ت و اؤقئمئن كةثگة جايئپ، ونئ ؤئستاعئ ويئنشئق ب ذ ذ-عا اينالدئرؤ بولاتئن. بذل جاثا شةشئم نةمةسة جاثا يدةيا ةمةس ةدئ.

كةزئندة ؤينستون چةرچيللدئث: «ةث باستئسئ، اعئلشئن ءتئلدئ حالئقتاردئث مذددةسئن قورعاؤئمئز كةرةك. ولار بئرئگئپ الئپ، بذكئل الةمدئ ؤئسئندا ذستاؤلارئ ءتيئس» دةگةن ءسوزئن ءبئز جادئمئزدا ذستاؤئمئز كةرةك. سونان دا مةن «قازاق جاستارئنا حات» دةگةن كئتاپ جازدئم. بذل كئتاپقا تولئقتئرؤ قازاق جاستارئنئث ومئرلئك پرينسيپتةرئن قالپئنا كةلتئرؤ، قازاق ةلئنئث نامئسئ مةن رؤحئن تالاتپاؤ، باتئس پةن شئعئستئث قازاق حالقئنا دةگةن كوزقاراسئن اشئق ايتئپ، الةمگة كوزدةرئن اشؤعا ارنالعان.

 بذل ذلتشئلدئق جالاؤئن كوتةرگةن كئتاپ ةمةس، ادام بويئنداعئ ادامگةرشئلئكتئ ارداقتاؤعا باعئتتالعان قاسيةتتئ ذمتئلئس. قازاق قالاي قازاق بولامئز، دةربةستئگئمئزدئ قالاي ساقتايمئز، دارالئق قالپئمئزدئ قالاي دارالايمئز دةگةن تولعانئستئ سذراقتارعا جاؤاپ ئزدةؤ. ةندئ ءبئر جيئرما-جيئرما بةس جئلدا قازاق اراسئنان ءبئز كةلمةسكة كةتةمئز. جاستارئمئزعا اقيقاتتئ اشئپ ايتپاساق، قارا جةردئث قوينئندا ءبئز تئنئش جاتا الماسپئز. كةيئنگئ جاس، ءبئز سياقتئ رؤحقا سئيئنؤدئ، نامئستئث وتئن سوندئرمةؤدئ جادئلارئندا ذستاي الا ما، جوق پا؟.. - دةگةن تذيتكئل سذراقتار جان جةيتئنئ راس.

قازاقتئث ءتانئن دة ساقتاي الماي، جانئن دا ساقتاي الماي، جةرئن دة ساقتاي الماي، قذرئپ كةتسةك، نة بولعانئمئز؟ سونئ ويلاساث توبة شاشئث تئك تذرئپ، ذيقئثنان تةرگة مالشئنئپ شوشئپ ويانئپ الئپ، قايتئپ ذيئقتاي الماي الاسذراسئث. سوندا ويلايسئث:

يمپةرياعا قارسئ كةلگةن حالئقتئث كةرةگئ جوق. بذنئ قازاق حالقئنئث قازاق دالاسئنداعئ قاندئ قئرعئندارئنان-اق كورؤگة بولادئ. سوثعئسئ جةلتوقسان وقيعاسئ بولعانئ، سول كذندئ قارالئ كذن رةتئندة ازالاي الماعانئمئز جانعا باتادئ. بذل ورئس حالقئنا كورسةتكةن قئر ةمةس، جذيةگة ايتقان لاعنةت بولؤئ شارت.

قاتةلةسپةسةم، 2003- جئلئ بذكئل ةؤروپالئقتار بؤشتئث سئرتقئ ساياساتئن قولدامايتئندارئن ءبئلدئرئپ جاتتئ. ال ءئس جذزئندة باتئستئث دةموكراتيالئق ميسسياسئن تولئقتاي قولدادئ. سوعان ولةردةي سةندئ. باتئس ديپلوماتتارئنئث دةموكراتيانئ ذرانداعان ارةكةتتةرئن اقپارات بارئنشا ايعايلاپ باقتئ. بذل جةردة وركوكئرةك فرانسؤزداردئث تالپئنئسئ ةرةكشة بولعانئن اتاپ ايتؤ كةرةك. ةؤروپالئقتار بةيبئت ءومئردئ، دةموكراتيالئق وزگةرئستةردئ، ؤنيأةرسالدئ قذندئلئقتاردئ، قذقئقتئ، قاؤئپسئزدئكتئ قولدايدئ. سونئمةن بةيبئت ءومئردئث باتئس ةؤروپا ةلدةرئندة ةرةكشة بولعانئن قالايدئ. وعان قوسا حريستياندئق قالئپتئ، كونة پروزةليتيزمدئ - «بارئثدار، وزگة حالئقتاردئ ذيرةتئثدةر، بئزدةي بولسئن، ءبئز ذستانعان قذندئلئقتاردئ ذيرةنسئن» دةپ ؤاعئزداؤدان تالمايدئ. ءبئر ةرةكشةلئگئ - كذش كورسةتؤگة بارمايدئ. ءبئراق بذگئنگئ ةؤروپالئقتار وزگةنئ ذيرةتؤگة، وزگةنئث ئسئنة ارالاسؤعا شةبةر، سوعئسؤعا، بةيبئت ةلدةردئ بومبالاؤعا، وزگةنئث جةرئن تارتئپ الؤعا قارسئ.

ال امةريكاندئقتار بولسا، كذش كورسةتؤگة داعدئلانعان، تئپتةن كةيدة قورقاؤ قاسقئرداي جالاثداپ بةيبئت وتئرعان ةلگة جالعئز شابادئ. بذل ماسةلةدة امةريكا مةن ةؤروپا كةرةعار مئنةز تانئتادئ.

امةريكا ءوز تاؤةلسئزدئگئ ءذشئن بولعان سوعئستئ، ذندئستةردئث جةرئن تارتئپ الئپ، جازئقسئز حالئقتئ قئرعانئن، قذلدئقتئ، سولتذستئك پةن وثتذستئكتئث ادام ايتقئسئز مايدانئن، قارا ءناسئلدئ قذقئعئنان ايئرعانئن قالاي ذمئتا الادئ. بذنئث ءبارئ مةكتةپ قابئرعاسئندا وقئلاتئن 24 تومدئق امةريكا تاريحئندا تايعا تاثبا باسقانداي قئلئپ جازئلعان عوي.

ال بذگئنگئ امةريكانئث اسقئنعان اؤرؤئ اقشا كذشئنة تابئنؤ، سايلاؤداعئ ادامداردئث سالعئرتتئعئ، لوببيستةر، جةكة ادامداردئث ءومئرئن قوعام تئرلئگئندة اشئپ كورسةتؤ سياقتئ كةلةثسئز كورئنئستةر ةكةنئ داؤسئز.

جذزدةگةن جئلدار بويئ سوعئستان باس الماعان، قاندئ رةأوليؤسيالار تئزبةگئ، اياؤسئز رةپرةسسيا ةؤروپانئث قاندئ بالاق تئرلئگئ بولعانئن كئم بئلمةيدئ؟

باتئستئث بةس-التئ ساياساتكةر ايةلئ، گةندةرلةپ ورئس، قازاق، تاتار، ذيعئر، موثعول ايةلدةرئنئث ونسئز دا قالجئراعان جانئن جةپ بولدئ. ورئستئث دا، قازاقتئث دا وتباسئندا بيلئك جاسايتئن ايةل. ونئ كةثةس وداعئ مئقتاپ ومئرئمئزگة ةنگئزگةن. قازاق پةن ورئستئث ةركةكتةرئ وتباسئنداعئ بيلئكتةن باياعئدا ايئرئلعان. ول بيلئكتئ كذيتتةپ تة جذرگةن ةركةكتةر جوق.

ايةلگة بيلئك تيگةننةن وتباسئنان قذت قاشقان. بةرةكة قذرئعان، مةيئرئم جويئلعان. فرانسيادا ءبئرئنشئ سايلاؤ 1795- جئلئ ءوتتئ. ال فرانسؤز ايةلئنة داؤئس بةرؤ قذقئعئ ءجذز الپئس جئلدان كةيئن ازةر بةرئلگةن بولاتئن. فرانسؤز ايةلئ داؤئس بةرؤ قاعازئن قولئنا تةك 1955- جئلئ عانا الا الدئ.

باتئستئث ذلكةن قاتةلئگئ، دةموكراتيانئ ءالةم حالئقتارئنئث قوينئ-قونشئنا تئقپالاپ، كذشتةپ ةندئرؤگة اتسالؤدا. دةموكراتيا - وتة كذردةلئ، ابايسئزدا ادام جانئن جارالاپ الؤعا بولاتئن وتة نازئك قذبئلئس. دةموكراتيانئ جذرگئزؤگة سابئر كةرةك. كوشكة يت جذگئرتكةنمةن، ودان كوشتئث ءسانئ دة، ساپاسئ دا، ءمانئ دة وزگةرمةيدئ. ءبئر ةلدة دةموكراتيا تةز، ءبئر ةلدة باسةث ءوربيدئ. مةكسيكانئث ذلئ اقئنئ، نوبةل سئيلئعئنئث لاؤرةاتئ وكتاأيا پاس بذل جونئندة «دةموكراتييا - «Nescafe»  ةمةس» دةپ ءبئر-اق تذيگةن. سول سوزبةن امةريكانئث اؤزئنا قذم قذيعان.

سوثعئ جيئرما بةس جئلدا ورئستارعا، قازاقتارعا، قئتايلارعا، ارابتارعا، افريكاندئقتارعا دةموكراتيا قامئتئن كيگئزؤگة امةريكا مةن ةؤروپا كرةست شةرؤئن جاساپ جاندارالداي جان الؤعا بارئن سالدئ. ولاردئث وسئ شةرؤئنةن نة شئقتئ؟ قانداي تابئستارعا جةتتئ؟ جةثئس از، جةثئلئس كوپ  بولدئ. وسئنئث ءوزئ باتئستئ تةرةث ويلاندئرؤعا ءتيئس ةدئ! دةموكراتيانئ ةكسپورتتاؤ، دةموكراتياعا زيانئن تيگئزةتئنئن باتئس ساياساتكةرلةرئ ةندئ بئلؤلةرئ كةرةك. بذكئل الةمنئث اقپارات قذرالدارئ، دةموكراتشئل ؤاعئزداردئ كوپئرئپ ايتقانئمةن، ناتيجة وتة از بولاتئن.

روللان سةيسةنبايةأ

 «جاس قازاق» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار