ةرلان قارين: عاسئر شةجئرةسئ

البةتتة الاشتئث تاريحئنداعئ ابئزداردان ءبئز بئلةتئندةر ارئدة قورقئت اتا مةن مايقئ بي، بةرئرةكتة «كومةكةي اؤلية» بذقار جئراؤ شئعار. ولاردئث ةلگة ةتكةن قئزمةتتةرئ دة، ذزاق عذمئرلارئ دا، ذرپاعئنا قالدئرعان مذراسئ دا ابئزعا لايئق. دةگةنمةن XXI عاسئرعا دا قازاق ابئزسئز جةتپةگةن ءتارئزدئ. ارينة، بذل جةردة ءبئز ادةبيةتتةگئ الئپتارئمئزدئث بئرئ جايلئ ايتئپ وتئرمئز. ول - ابةث، ءابدئجاميل نذرپةيئسوأ.
ابةثدئ قازاققا تانئستئرئپ جاتؤدئث قاجةتئ جوق. ءبئراق «قان مةن تةردةگئ» ةلامان، تاثئربةرگةن، اقبالالاردئ تانيتئن، «سوثعئ پارئزداعئ» جادئگةر، ءازئم، باكيزاتتاردئ بئلةتئن كوزئقاراقتئ وقئرمان كوزئ ءتئرئ كلاسسيكتةن ءالئ دة سونئ شئعارمالار كذتةتئنئ وتئرئك ةمةس. الايدا سةكسةننئث سةثگئرئنةن اسئپ، توقسان جاستئ القئمداپ قالعان قارت جازؤشئنئث شئعارما جازباعانئنا دا جيئرما جئل بولعان ةكةن. تةك كوبئنة ءوزئنئث بذرئنعئ جازعاندارئن قايتا وثدةپ، تذزةتؤمةن عانا كةلةدئ. ءبئراق قازاق ةلئندة ذلتتئث تاعدئر-تالايئنا قاتئستئ ماسةلةلةرگة، مةملةكةتتئك ءتئل، ذلتتئق مذددة، مادةنيةت پةن ادةبيةت، ءتذرلئ ساياسي جاعدايلارعا قاتئستئ ءوز ذستانئمئن ايقئن بايقاتئپ، تالاي مارتة حالقئنئث جوعئن جوقتاپ، كةم-كةتئگئن تذگةندةؤدة الدئثعئ ساپتا كةلة جاتئر.
«سذتپةن كئرگةن مئنةز، سذيةكپةن كةتةدئ» دةيدئ قازاق. قالامگةرلئك تة سونداي. ابةثنئث بويئنداعئ جازؤشئلئق دارئن قالايدا تئنئم تاپقئزبايتئن ءتارئزدئ. ونئث ذستئنة قالامگةردئث كوپتئ كورگةنئ تاعئ بار. قازاقتئث كلاسسيك جازؤشئلارئ عابيت مذسئرةپوأ، ءسابيت مذقانوأ، عابيدةن مذستافين سئندئ الئپتاردئ كورگةن جان ول. ءوزئنئث دوس-جاراندارئ دا وسال ةمةس ةدئ. ابةث قالتاي مذحامةدجانوأ، تاحاؤي احتانوأ، زةينوللا قابدولوأ، سالئق زيمانوأ سئندئ قازاقتئث مارقاسقالارئمةن دوس بولدئ. قالامگةردئث ءوزئنئث دة، دوستارئنئث دا، زامانداستارئنئث دا عذمئرناماسئندا ءبئز ونةگة تذتاتئن قاسيةتتةر از ةمةس. ولاردئث كةز كةلگةنئنئث ءومئر جولئ ءبئر-ءبئر تاريح.
جالپئ، ةستةلئك جازؤ - ءبئزدئث ادةبيةتتة ءوز الدئنا بولةك جانر دةسة دة بولادئ. ةندئ قازاق ادةبيةتئندةگئ سانالؤئ ةستةلئك اثگئمةلةردئث قاتارئن ءابدئجامئل نذرپةيئسوأتئث قالامئنان شئققان دذنيةلةر تولئقتئراتئن شئعار. قالامگةر ءوز زامانداستارئ، تؤئپ-وسكةن ولكةسئنئث ةل اؤزئندا جذرگةن ارعئ-بةرگئ تاريحئ تؤرالئ جازئپتئ. بايقاساثئز، ابةثنئث بذل ةستةلئك اثگئمةلةرئ دة وزگةشة. ادةمئ ءازئل، قازاقئ قالجئث ارالاستئرا وتئرئپ، اتادان بالاعا جةتكةن اثگئمةلةردةن باستاپ، ءوزئ كؤا بولعان وقيعالار مةن ارالاسقان ازاماتتار جايئندا بايان ةتةدئ.
«جاقايئم، ئلگةرئدة ايتقانداي، قازئر ةكئگة بولئنةدئ: «سئر جاقايئم»، «قئر جاقايئم». ءبئز قئر جاقايئمعا جاتامئز. «قان مةن تةر» العاش ورئس تئلئنة اؤدارئلعاندا بةلگةر ةكةؤمئز سوزبة-سوز اؤدارمادان قاشئپ، ماعئنالئق، ماندئك جاعئن كوبئرةك ويلادئق تا، اقئرئندا «مورسكوي جاقايئم»، «سؤحوپؤتنئي جاقايئم» دةگةن بالاماعا توقتالعانبئز...»
ال كةرةك بولسا، قازاق رؤلارئنئث ءوزئ «مورسكوي» جانة «سؤحوپؤتنئي» اتالادئ ةكةن ءا؟! ابةث ءوزئنئث اتا-تةگئ جايلئ اثگئمةلةي وتئرئپ، جاقايئم اتالعان رؤدئ ورئس تئلئندة قالاي اتاعاندئعئن وسئلاي ةسكة الادئ. استارئندا ءبارئبئر ءازئل جاتسا دا، سويتة تذرا انا ءتئلئمئزدئث قذنارئن بايقاتادئ بذل اثگئمة.
«شپيلكانئث جاثا شئققان كةزئ عوي؛ قئپشا بةل، قاعئلةز كةلئنشةكتةردئث انة ءبئر كئسئ قئزئققاندا تاماعئما تذرئپ قالار-اؤ دةپ قورئقپاي، شپيلكاسئمةن قوسئپ جذتئپ جئبةرةردةي سذپ-سذيكئمدئ اياق بولسا ءبئر ءسارئ، ال قوث ةتئنةن جارئلايئن دةپ تذرعان قايسئبئر تذيةنئث جارتئ ةتئندةي جةثگةيلةر شپيلكا كيسة قذرئدئق؛ ولار تةرةزةنئث الدئنان قازئقتاي تةمئر تاقامةن تاس كوشةنئ تةپسئنئپ باسئپ وتكةندة تاس توبةثدئ تةسئپ جئبةرة جازدايدئ...» قالامگةر وتكةن عاسئردئث ةلؤئنشئ جئلدارئ سانگة اينالا باستاعان اياقكيئم تؤرالئ اثگئمة ايتادئ ءبئر ةستةلئگئندة.
دوسئ زةينوللا قابدولوأ تؤرالئ جازعان ةستةلئگئندة: جاستئقتئث جالئندئ شاعئن بئرگة وتكئزئپ، سوعئستان كةيئنگئ كةزةثنئث قيئندئقتارئن بئرگة كوتةرگةن دوسئ جايئندا جازا وتئرئپ، سول كةزدةگئ قوعامدا بولئپ جاتقان وزگةرئستةرگة دة توقتالا كةتةدئ. ءتئپتئ ابةثنئث بذل ةستةلئكتةرئ دة ادةتتةگئ ةستةلئكتةردةن وزگةشة شئعئپتئ. قازاقئ ءازئل مةن استارلئ اثگئمةلةردئ ايتپاعاننئث وزئندة، بذل ةستةلئكتةر ءبئر عانا كذننئث وقيعالارئن سؤرةتتةپ وتئرئپ، تذتاس ءبئر كةزةث جايئندا ءسوز ةتةدئ. ءبئزدئ قايران قالدئرعان تاعئ ءبئر ماسةلة، ابةثنئث وسئدان ةلؤ-الپئس جئل بذرئنعئ وقيعالاردئ ءبئر-ةكئ كذننئث الدئندا عانا بولعانداي ةستة ساقتاؤئ. ءتئپتئ كئمنئث نة ايتقانئنا دةيئن اثگئمةلةيدئ.
«زةينؤللا دوس» دةگةن اثگئمةسئ بار ابةكةثنئث. سوندا: «جاكةثنئث ءبئر جاقسئسئ، بذلدانبايدئ ةكةن. ذستةلدة بذرقئراپ جاتقان قاعازدئث اراسئنان ءبئر بةتئن الدئ دا، قئزئل ماقپال تاقيالئ باس، بذرئنعئ بذرئنعئ ما، ةندئ تئپتةن شئبئنداعان اتتاي، ةكئ يئقتئث اراسئندا ءبئر وثعا، ءبئر سولعا شايقالئپ، ءوزئ دة شايقالاقتاپ وتئرئپ وقي جونةلدئ... سارانجاپ سالا قذلاش سارئ اتتئث ساؤئرئنا ساپالاق قامشئمةن سارت ةتكئزئپ سالئپ قالدئ دا، الدئندا سذلاپ جاتقان سارئ جالعا شئقسا، ار جاعئندا اق شوقئ التئن كذندئ باسئنا شئل-ا-پ-ا قئپ كيئپ الئپ تذر ةكةن. ال كانة بذعان نة دةيسئز؟ ءبئز جاتتئق تا ماقتادئق» دةيدئ. استارئن وزدةرئثئز ذعئنا بةرئثئزدةر. بذل ةستةلئكتةردئ وزگةشة دةؤئمئزدئث سئرئ وسئندا. قالامگةر بذل ةستةلئكتةرئن باسپاءسوز ارقئلئ وقئرماندارعا ذسئنؤدئ ءجون ساناسا كةرةك. وقئلئق بارئمئز. ويتكةنئ بذل ةستةلئكتةر دة عاسئر شةجئرةسئ.
ءابدئجاميل نذرپةيسئوأ: جاقايئم جاقايئمدار
***
ءيا، بئرةؤ بئلةر، بئرةؤ بئلمةس، ءبئزدئث ةجةلگئ اتا قونئسئمئز سئرداريانئث تةثئزگة قذيار ساعاسئ بولاتئن؛ دالئرةك ايتقاندا، ارال مةن قازالئنئث ةكئ اراسئن الئپ جاتقان كةث القاپ؛ ونان دا كورئ دالئرةك ايتقاندا، سول ةكئ قالانئث اراسئن الئپ جاتقان الگئ كةث القاپتئث ناق تةثئزگة تئرةلةر جةردةگئ اينالا توثئرةگئ جالاثاش ميداي جازئق دالادا جاپادان-جالعئز ءوزئ وتكةن-كةتكةنگة سونادايدان مويئن سوزئپ «مةن مذندالاپ» تذراتئن اق تذمسئق ايقاي شوقئ. ونئ وسئ ءوثئر... ءجا، ونئ كةيئن وزدةرئث دة بئلة جاتارسئثدار.
ال زاؤدة ءبئر جولاؤشئ تذسئنان ءوتئپ بارا جاتئپ، ات باسئن ئركئپ:
- مئنا قاثقيعاندارئث نة؟ - دةسة:
قايسئبئرةؤلةر بذنئ وزئنشة الدةقانداي كورئپ، اؤزئن تولتئرئپ:
- اق-شا-ا ت-ا-ؤ عوي، - دةر ةدئ.
ال ةگةر الگئ جولاؤشئ ونان ءارئ قازبالاپ:
- ؤا-ا، قاي اتانئث جةرئ؟ - دةسة:
ة-ة، وندا مئنا جاقتان باسقا بئرةؤلةر شئعار ةدئ دة، ءازازئل شايتان تذرتكةندةي، ءبذيئرئ بذلك ةتة تذسةر ةدئ؛ سوسئن جاؤاپ قاتپاس بذرئن مذرنئن كوتةرئپ، ءسوزسئز تذردة مئقتاپ ءبئر مئرس ةتةر ةدئ دة:
- ءوزئمئز الدةقانداي كورةتئن... ءال-گ-ئ اعا بالاسئ جاقايئمداردئث جةرئ، - دةر ةدئ.
ءجا، مةيلئ! دةسة دةسئن! وؤ-ؤ، قازئرگئدةي جذرتتئث اؤزئ دا، قولئ دا بوستان زاماندا قاي تةنتةك نة دةمةيدئ؟! نة دةگةن قاي تةنتةكتئث اؤزئنا كئم قاقپاق بوپ جاتئر؟! كوپ بولسا، مئناؤ دا الگئ ءبئزدئث قئتئعئمئزعا تيگئسئ كةپ، ءتئلئ قئشئپ جذرةتئن قئرشاثقئ بئرةؤ شئعار. كئم ءبئلسئن، الدة ناعاشئلئ- جيةن، ئلئك-شاتئس بئرةؤ مة؟ ول شئركئندةردئث جايئ بةلگئلئ.
ولار جايشئلئقتا دا ذرئنارعا قارا تاپپاي، قيماسئ قئشئپ جذرةدئ. ونئ ايتاسئث-اؤ، ءوزئن ئلعي دا ةنشئسئ بولئنبةگةندةي كورئپ، ءبالسئنئپ جذرةتئن الگئ ءبئر قايمانا قازاقتئث الدئندا سئباعالئ ءبئر شايئ مةن سئباعالئ ءبئر اسئم قوناقاسئ كذتئپ تذرعانداي كورئپ ةركةلةپ جذرةتئندةرئن قايتةرسئث؟! ونداي، بذتقا تولئپ بذلدانئپ جذرةتئندةر جولئ ءتذسئپ ذيئثة كةلة قالسا، قاي قازاق ونئ قذدايئ قوناق كورئپ قول قؤسئرئپ قارسئ الماعان؟! ةندةشة، سول قازاق تالتاثداپ تورئثة شئعئپ، توبةدةي بوپ وتئرئپ العاسئن، ئشكةن اسئن ءبئلئپ، جايئنا قاراپ وتئرماي، ار جاق، بةر جاعئثدئ قازبالاپ ءجون سذراسا باستاعاندا، اپئر-اي، قارئن بولة بوپ شئعاتئنئن قايتةرسئث؟! ار جاعئن ايتپاسا دا بولادئ. اپ-ساتتة كوثئلدةرئ جاراسئپ، اپاق-شاپاق بولا قالعان قازةكةمنئث بالاسئ ءوزارا اثگئمةسئنة اجئك-كذجئك ءازئل-قالجئث ارالاسپاسا، ئشكةن اسئ بويئنا جذقپايتئن ةجةلدةن قئلجاقباس، ساكاكؤ، سايقئ-مازاق ةل ةمةس پة ةدئك، ءبئر كةزدة!
ءوز باسئم اؤئل-ءذي اراسئنداعئ ونداي-پذنداي ءازئل-وسپاققا الشئي قويماؤشئ ةدئم. ول كةزدة جانة جاس ةدئك قوي. وزگةنئ قويعاندا، دذنيةنئث وزئنة شئكئرةيئپ شةكةثنةن قارايتئنسئث. اؤئل-ءذي اراسئنداعئ ونئ-پذنئ بئردةثةلةردئ ةلةمةي، ءتئپتئ ةلةستئرمةي كوبئنة كذلكئگة جةثدئرئپ، باسئث قايقايئپ جذرة بةرمةؤشئ مة ةدئك؟!
قازئر عوي... قذرئسئن، كارئلئك شئركئننئث نة وثعانئ بار؟! كوثئلئثة جاقپاسا، كئلتية قالاسئث. كئنامشئلسئث بة، شامشئلسئث با، ايتةؤئر كئدئسئث. ايتةؤئر، ءبئر ءسوزدئ باسئثنان اسئرماي، شئنئ شولمةكتةي شاتئر ةتؤگة ءازئر تذراسئث. ونئث ذستئنة، انا اعايئنداردئث دا وثئپ تذرعانئ شامالئ. ءبئز جاقتان ءبئر ئلگئش ئزدةپ، جابئعئثنان سئعالاپ جئلتئثداپ جذرگةندةرئ. ءوزئمئز بولسا ءبئر ءسارئ، ويباي قذداي-اؤ سذيةگئ الدةقاشان قؤراپ قالعان اتامئزدا نةسئ بار؟ كورمةيسئث بة، جاثادا ءجون سذراعان جولاؤشئعا ءجونئ ءتذزؤ دذرئس جاؤاپ بةرؤدئث ورنئنا، ءسوز اراسئنا تاعئ دا ءبئزدئ قئستئرئپ: «الگئ، ءوزئمئز الدةقانداي كورةتئن...» دةپ، ءجون-جوسئقسئز شابئثنان ءتذرتئپ، شامئثا تيةتئنئ قالاي؟
جارايدئ، قيماسئ قئشئپ بارا جاتسا، كوزئ تئرئلةرئمئز بار ةمةس پة؟! ءولئ ارؤاقتا نةسئ بار؟ «الگئ... اعا بالاسئ جاقايئم» دةپ... ءاي! ءاي، ول نةمةنئث سونئ ايتقاندا مذرنئن كوتةرگةنئ نةسئ؟ وماي... وماي شئركئن، مذرنئنا قذرت تذسكةن تذيةدةي، اناؤ-مئناؤ ةمةس، كةثسئرئگئ جارئلارداي مئرس ةتكةنئ قالاي؟ ءاي، سونئسئ نة؟ ءبئزدئ موشقاعانئ ما، مئسقئلداعانئ ما؟
ءيا-ا، كوپ بولسا، سوندا-عئ-س-ئ-ئ... وزدةرئنئث اتالارئنئث انة ءبئر ةنشئ ايئرئپ، جةر بولئسكةندة ءبئزدئث قؤلئق-سذمدئقتئ بئلمةيتئن ذلئ اتامئزدئث اثقاؤلئعئن پايدالانئپ، الداپ سوققاندارئنا ءماز بولا ما؟ سولاي ما، ءاي-ي؟
راس، قازاق ءذشئن قاشاندا جةر اشؤئ - جان اشؤئ. ءبئراق ءتذبئ ءبئر تذرتپةيدئ ةمةس پة؟! ويباي، قذداي-اي، اتالاس اعايئن اراسئندا جذرةتئن ونئ، پذنئ اشؤ دا، رةنئش تة ذزاققا بارماؤشئ ةدئ عوي. بذگئنگئ اشؤ ءبئر ذيئقتاپ تذرعاسئن ةرتةثئنة ذمئت بولاتئنئ قايدا؟ سول شالداردئث باؤئرئنان ورگةن كةيئنگئ ذرپاقتاردئث اراسئندا جذرةتئن ءازئل-وسپاقتئث ار جاعئندا ءزئلئ جوق، ءزارئ جوق دةسةك تة، ال ةگةر ول ادةتكة اينالعاندا ادامنئث نامئسئنا تيةدئ ةكةن.
اپئر-اي، اعايئننئث ازارئنا شئداساث دا، بةزةرئنة قايتئپ توزةرسئث؟!
باسقالار بولسا، الدةقاشان ذمئتار ةدئ. ال بذلار ذمئتپايدئ. رةتئ كةلگةندة وسئلاي الدئثنان شئعارئپ، بئزگة ءبئر ذپايدئ ارتئق ساپ، شئركئن نةمةلةر، سوعان وزدةرئ كادئمگئدةي ءماز بوپ ئرجالاقتاپ كذلةتئندةرئن قايتةرسئث!
ايتسا دا، قذرئپ قالعئر سول ءوزئ... و باستا قالاي بوپ ةدئ؟ ءيا! ءيا، ايتقانداي... قاي زاماننان ئرگةلةرئ اجئراماي، كوشسة بئرگة كوشئپ، قونسا بئرگة قونئپ، ئدئس-اياعئ دا، ئرئسئ دا ارالاسئپ كةتكةن اتالاس اعايئننئث ءبئر زاماندا باسئنا باس، مالئنا مال قوسئلئپ، وركةنئ وسپةؤشئ مة ةدئ. وركةنئ وسكةن ذرپاقتئث ءذرئم-بذتاعئ كذندةردئث ءبئر كذنئندة ةنشئ الئساتئن ةدئ عوي. ءيا، سول جولئ دا ةكئ جاقتئث شالدارئ ةرتةث جةر بولئسپةك بوپ ؤادة بايلاسقان ةكةن-اؤ! ءبئزدئث شالدار ءجئبئ ءتذزؤ ءبئر جئگئتتئ ورتالارئنان شئعارئپ:
- انا جاققا بئلدئرمةي بار دا، نة ويلاپ جاتقاندارئ بار ةكةن، ءبئلئپ قايت! - دةپ جذمساپ ةدئ عوي. ول پاقئر دا، قايتسئن، وزئنشة بار ساقتئقتئ جاساپ، انالار باس قوسئپ جاتقان ءذيدئث ئرگةسئنة مئسئقتابانداپ بارئپتئ - دةيدئ عوي. ءبئراق... ءويتئپ بارعانئ بار بولسئن. بار بولعئردئث اناؤ-مئناؤ ةمةس، تاپ ءبئر قذنان قويدئث قذيرئعئنداي بوكسةسئ ءبئر جاقتا توثقايئپ، ال قوقئرايتئپ بورئك كيگةن باس قانشا بذقسا دا كوش جةردةن كوزگة ءتذسئپتئ، - دةيدئ عوي.
سونئ كورگةندة ئشتةگئلةردئث قذدايئ بةرئپتئ. ولاردئث دا تئشئراقتاعان ءبئر پئسئقايئ ئرگةدة قذلاعئن ءتذرئپ جاتقان تئثشئ ةستئسئن دةگةندةي ادةيئ داؤئسئن كوتةرئپ:
- ءبئز وسئ بوسقا ارامتةر بوپ جاتئرمئز. اؤ، جاقايئم - اعا بالاسئ. جول سونئكئ. ةرتةث جةر بولئسكةندة قالاؤ دا، تاثداؤ دا الدئمةن سوعان تيةدئ. ةندةشة، كورة قال، ءبئزدئث تذندة تذسئمئزگة كئرئپ، كذندئز كوكئرةگئمئزدئ تةسئپ جذرگةن، قايران، اقشا تاؤ ةرتةث سولاردئث قانجئعاسئندا كةتةدئ، - دةپ جئلارمان بولسا، مئنا جاقتان ونان دا بةتةر تاعئ ءبئر قؤمذيئز شئعئپتئ دا:
- اپئر-اي! اپئر-اي، ةندئ قايتتئك؟ ءبارئن ايت تا، ءبئرئن ايت. ارالدئث انة ءبئر ادام جانئ توزبةيتئن اپتاپ ئستئعئندا كذندئز ءذيتئپ-ءبذيتئپ جان ساؤعالاعان جذرت كةشكئسئن سئرتقا شئعار ةدئ-اؤ! ذلكةندةر جاعئ اقشا تاؤدئث باسئنا كوتةرئلئپ، توثئرةككة كوز سالار ةدئ عوي! سوندا، الاقان استئنان قاراعاندا الئس جاقئنداپ، جاقئن ءتئپتئ بةرمةن جئلجئپ، كذندئزگئ ئستئقتان تالئقسئپ جاتقان دذنيةگة تئرلئك قايتئپ ورالعانئن كورةر ةدئ-اؤ! انة، كوكتة قذس ذشقان. جةردة اث جورئتقان. انا اؤئل، مئنا اؤئلدئث جاندارئ قئبئرلاپ سئرتقا شئققان. يئعئنا يئناعاش ساپ سؤعا بارا جاتقان قئزدئ، تةزةك تةرگةن قاتئندئ كورةر ةدئ.
ؤاي، كوزئم جةتئثكئرةمةيدئ. سوناؤ-ؤ، سايدان قئلت ةتكةن جولاؤشئ بولدئ-اؤ؟ ءوزئ سالت اتتئ ما، قالاي؟ پاقئر قايتسئن، تئرلئك قامئ قوس ؤئس كذركةدة تئنئش جاتقئزباي، كةشكئ سالقئنمةن جولعا شئققان بولدئ-اؤ، شاماسئ؟! اش قذرساق جاس بالانئث قامئ قويا ما؟ ءوزئ... كوردئث بة، جاثاعئنئث اراسئندا ءبئر قئردان كةيئن تاعئ ءبئر قئر اسئپ، سئلاث قاعئپ بارا جاتقان تالابئنا وراي، مئنا جاقتان ءبئزدئث شالدار دا اقشا تاؤدئث باسئندا تذرئپ قذدايدان وث ساپار تئلةپ، دذعا باعئشتار ةدئ-اؤ!
ءبئز ودان دا ايرئلدئق. ةندئگئ جةرگة اقشا تاؤدئث باسئنا ءبئز ةمةس، اعا بالاسئ - جاقايئم شئعئپ، پاي-پاي، ايباتئن اسئرئپ، الشئسئنان ءتذسئپ وتئرار-اؤ! وزدةرئنة قاراعان اؤلةتتئث اقساقال، قاراساقالدارئ باس قوسقان ايعئر جيئندا قئردان سوققان كةشكئ قوثئر سامالدا، ومئراؤدئ اشئپ تاستاپ، اق كويلةكتئث ءوثئرئن جةلپئپ وتئرئپ، وزدةرئ دة جةلپئنة سويلةپ، سون-ا-ؤ لاؤقذل ماقفؤز، ادام اتا، حاؤا انادان باستاپ، ةكئ دذنيةنئث - ءپاني مةن باقيدئث - ار جاق، بةر جاعئن اؤدارئپ، توثكةرئپ، سودان ءبئر كةزدة، ساداعاث كةتةيئن ساحابالار، اؤلية-امبيةلةر حاقئندا ماسليحات قذرعان، وي-حوي-ي، داريعا-اي، و دا ادام پاقئردئث ءيت تئرلئكتة كورةم بة دةگةن تاپ ءبئر پةيئشكة پارا-پار عانيبةت بولار ةدئ عوي!
سورلاعاندا ةندئ و دا بئزگة بذيئرماي، اعا بالاسئ جاقايئمداردئث ماثدايئنا جازئلعان سئي-سئباعا بولدئ!
سونئ ايتئپ، انالاردئث ءتئل جاعئنا سذيةنگةن الگئ پئسئقاي نةمةسئ وزئنشة وكئنگةن بوپ، ءوپ-وتئرئك سانئن سوعئپتئ دا، جئلاي جازداپتئ دةسةدئ...
قاپ، اتتةگةن-اي؟ نة قئلسا دا، جارئقتئق ذلئ اتامئز جاس بالاداي الداعانعا سةنةتئن اثقاؤ بولعان عوي!
ايتةؤئر، سونان بةرئ توثئرةگئندة ءتئس شذقيتئن قئلتاناق جوق تاز تاقئر دالادا وتكةن-كةتكةننئث جولئندا قاثقياتئن دا تذراتئن اق تذمسئق ايقاي شوقئ - اقشا تاؤ حيكاياسئ اثگئمة بولسا، اعا بالاسئن الداپ سوققان الگئ قؤلاردئث بذگئنگئ ذرپاقتارئ ئرجالاقتاپ كذلةتئن بوپ ءجذر عوي!
كذمئرا كةلگئرلةر، كذلسة قايتةمئز، كذلة بةرسئن. قاي زاماننان ءوسئپ-ءونئپ كةلة جاتقان ذرپاعئمئزعا ذيتقئ بولئپ، ذلئ اتامئزدئث ارؤاعئن ذستاپ تذرعان ءوزئمئزدئث اينالايئن اقشا تاؤئمئز عوي، بذل جارئقتئق!
***
تئرلئگئ مالدئث قوثئ مةن اعئنا قاراعان باياعئ بابالار زامانئندا ةل-جذرتتئ جةر، سؤ، جايئلئم قيناعان عوي. اسئرةسة، مئنا جاعئ تةثئز بةن انا جاعئ قذلا دالانئث ةكئ اراسئن جايلاعان جاقايئم اتانئث ذرپاعئ قايسئبئر قؤاثشئلئقتا قايدا كةتةرئن بئلمةي، الاس ذرعان جئلدار بوپتئ دةسةدئ. سونان، نة كةرةك، جئل ارتئنان جئل ءوتئپ، ؤاقئت ئلگةرئ جئلجئعان سايئن بذرئنعئ قيئندئقتئث ذستئنة ةندئ جةردئث تارلئعئ قيناپتئ. ءسويتئپ، بارار جةر، باسار تاؤ قالماي، تئرلئك تئعئرئققا تئرةلگةن ءبئر تذستا جاقايئم اتانئث بئزگة قاراعان ءبئر بولئگئ اقشا تاؤدئ تاستاؤعا ءماجبذر بوپتئ دا، كوك-ارالعا قونئس اؤدارئپتئ.
كوپ ذزاماي، كوك-ارال دا تارلئق ةتكةسئن تذيةلئ كوش اراعا ةكئ-ءذش قونئپ باراتئن - قذدئعئ، اؤئزسؤئ، قارا وتئ مول قذرلئققا بةت تذزةگةن. تةثئزدئث بذل بةتئ - ارعئ جاعئ اداي، تابئن بولعان دا، ال ارقا جاعئ - زامانئندا جذرةكتئ دة بئلةكتئ باتئرلار كوپ شئعئپ، وزدةرئن ةل-جذرتقا «سذراساث رؤئمدئ تئلةؤ-قاباق» دةپ ايقايلاپ انگة قوسئپ تانئستئراتئن ةلدئث جايلاؤئ - ذلئ-قذم جاتئر شذبارتئپ. سول داليعان جالپاق دالانئث بةر جاعئندا كوش جةردةن باسئن ساعئم شالئپ، كوك مذنار اراسئندا بذلدئراپ قورئنةتئن بةل-اران، ونان تاعئ دا ءبئر كوش جةر ارئدة بوتاش، جةتئمقارا، سئرعاقتئ، ذياوبا، اندرةي شوقئ تذرار ةدئ.
سئر بويئنان قونئس اؤدارعان قئرؤار حالئقتئث باسئ-قاسئندا جذرگةن ةر-ازاماتتار سول كةزدةگئ ورئس اكئمشئلئگئمةن الدئن الا كةلئسكةن ءؤاجدئ نةگئزگة الا وتئرئپ، اتالاس اعايئنداردئث تؤئستئق جاعئن ةسةپكة الا وتئرئپ، اؤئل-اؤئل قئپ ورنالاستئرسا كةرةك. بئزگة قاراعاندارعا جاثاعئ بةل-اران، بوتاش، بةس شوقئ ءتيئپتئ. مال جاعدايئن ويلاعان اتالارئمئز كئس قئستايتئن قورا-قوپسئلارئن تةثئز جاعاسئنداعئ ئقتاسئندئ توثئرةكتةپ سالئپتئ دا، ال قالعان التئ اي جازدا جاعالئقتئث ماسا، سونا، شئبئن، شئركةيئنةن قاشئپ، كذن جئلت ةتكةن بويدا ارتئنئپ-تارتئنعان اؤئر كوش تئرناداي ءتئزئلئپ قئرعا بةت العان عوي.
ءبئزدئث جةتئنشئ اتامئز اعالئ-ءئنئلئ ةكئ شال: قئدئرباي بي، تويعوجا باتئر. سول ةكةؤئنةن ءوسئپ-ونگةن ذرپاقتئث ذلةسئنة تيگةن جةر بةل-اراننئث تؤرا تةثئزگة قاراعان ئعئ مول ئقتاسئن بةتكةيئ. بئلةتئندةردئث ايتؤئنا قاراعاندا، نذرپةيئس اتامئز قئزئل شئرايلئ، ءئرئ دةنةلئ كئسئ بولئپتئ. ةكئ سايلاؤدا بولئس بولعان. مةشئت ذستاعان. مولداسئ - بذحاردئث كوكتاشئن بئتئرگةن، نامازباي سوفئنئث بالاسئ ذمبةت اقئن. نذرپةيئسكة تؤئس، ءئنئ. نذرپةيئس ولگةننةن كةيئن تئلةؤ-قاباق جايلاعان ذلئ-قذم بويئنا، قايئن جذرتئنا كةتئپ، وندا دا مةشئت ذستاپ تذرعان جةرئنةن وتئزئنشئ جئلدئث باسئندا ذستالئپ، اتئلئپ كةتكةن.
نذرپةيئس ةكئنشئ رةت بولئستئققا سايلانعاسئن كوپ ذزاماي، ةلؤ ءذش جاسئندا قايتئس بولعان. بةيئتئ - بةل-اراننئث باؤرايئندا. نذرپةيئستئث اكةسئ -سلامباي. ول جارئقتئقتئ، ءبئزدئث ةلدئث شالدارئ كةشةگة دةيئن «سذلةي سلامباي» دةيتئن. ءوز زامانئندا ةل ءسوزئن ذستاعان جانة ايتؤلئ باي بولعان كئسئ. ذساق قارانئ كةلئم-كةتئم قوناعئنا لايئقتاپ ذستاعاندا، نةگئزئندة اياعئنان جايئلاتئن ءئرئ قارا - تذية، جئلقئ ذستاعان. كةشةگئ سوعئسقا دةيئن قارا ورئندا ئرگةمئز اجئراماي وتئرعاندا ءبئزدئث ةلدئث قئز-كةلئنشةكتةرئ سلامباي اتامئزدئث وزئنةن كةيئن نذرپةيئسكة قالدئرعان قارا شاثئراقتئ «باي اتام ءذيئ»، «باي اتام اؤئلئ» دةپ اتاعان.
سئر بويئنان قئرعا قونئس اؤدارعان جاقايئمدار وزدةرئنئث ةندئگئ تئرلئگئن بذل وثئردة بذرئننان تذرئپ جاتقان حالئقتئث كذنكورئس تئرلئگئنة قاراي يكةمدةپ، ءبئرئثعاي مالعا قاراعان. سئر ةلئندةي ةمةس، قئر ةلئ ءسئرا دا قارا جةرگة قولدان ةگئپ، ءدان شئعارماعان. تةك كةيئن سلامباي اتامئز الدةبئر شارؤامةن ءوزئنئث كئرةشئلةرئنة ةرئپ ورئنبورعا بارئپ جذرگةندة جول-جونةكةي ةگئن سالاتئن ديقانشئ ةل - جةمنئث ذستئنةن وتةدئ ةمةس پة؟! كوزئ اشئق، كوكئرةگئ وياؤ جذرةتئن قايراتتئ كئسئ ةلگة قايتئپ كةلگةسئن كوكتةمدة قئردئث قارا جونئندا قار سؤئن توقتاتئپ، وزئنة قاراعان جذرتقا تارئ، بيداي ةككئزسة كةرةك. ءدان داقئلدان ءونئم العان سول جةر كةزئندة «سلامباي قازعان» اتانعان. قازئر،ء بئراق ول كئمنئث ةسئندة تذر دةيسئث؟!
تةثئز تارتئلدئ. ةل كوشتئ. اسئرةسة، ةل-جذرت انة ءبئر قارا ورئندئ تاستاپ، جاپپاي سئپئرئلا كوشكةندة قاثئراپ يةسئز قالعان ادئراث جذرتتا نة سيئق، نة قاسيةت بولؤشئ ةدئ؛ بذل كذندة و دا جذرتتا قالعان كون تؤلاقتاي. انا جاقتا بايقوثئردان راكةتا ذشسا، مئنا جاقتا ارالدئث ارئنئ قاتتئ ادؤئن جئندئ جةلئ ءبئر جةتئ كوز اشتئرماي، ئشقئنئپ سوعئپ بةرةر ةدئ. سول-اق ةكةن، تاثقئلداپ كةؤئپ قالعان تةثئز تذبئنةن كذلدةي اپپاق اق تذزدئ سورتاث كوككة كوتةرئلةر ةدئ دة، اسپان استئن اقتذتةك بذرقاسئنعا اينالدئرئپ، الاعاي-بئلاعايدئ سالعاندا سئرتقا شئققان كئسئ اياق جولئن كورة الماي، ئشكة قايتا قاشئپ تئعئلار ةدئ. ايتؤعا جةثئل، ال ول وثئردة تذرسا، تةك ولئمگة باسئن تئككةندةر عانا تذرادئ، قازئر.
بذل كذندة، ادام تذرسئن اث جورتپايتئن قؤ دالا، قذبا مةديةننئث قاي جةرئ، قاي زاماندا قالاي اتالئپ، كئمدةر جايلاپ، كئمدةر داؤئرلةپ ءوسئپ-ءونئپ، ءتورت قذبئلاسئ تذگةل شالقئپ ءومئر سذرگةنئن قازئر كئم ءبئلئپ جاتئر؟!
ءبئر كةزدة بئلگةن قذيماقذلاقتار جةر استئندا. ال ءتئرئ قالعان جاقايئم اتانئث ةندئگئ ذرپاعئ... ة-ة، ول پاقئرلاردان نة ءذمئت، نة قايئر؟! بالا-شاعانئث كذنكورئس قامئمةن قارا جةل قؤعان قاثباقتاي، باسئ اؤعان جاققا بةت قويئپ، ولار دا بذل كذندة تذز تاعئسئنداي، بالاعئنان جةل ئزعئپ جذرمةي، قايتتئ دةيسئث...
بوقان جاقايئم، ئلگةرئدة ايتقانداي، قازئر ةكئگة بولئنةدئ:
«سئر جاقايئم». «قئر جاقايئم». ءبئز قئر جاقايئمعا جاتامئز. «قان مةن تةر» العاش رةت ورئس تئلئنة اؤدارئلعاندا بةلگةر ةكةؤئمئز سوزبة-ءسوز اؤدارمادان قاشئپ، ماعئنالئق، ماندئك جاعئن كوبئرةك ويلادئق تا، اقئرئندا «مورسكوي جاقايئم»، «سؤحوپؤتنئي جاقايئم» دةگةن بالاماعا توقتاعانبئز. ءبئزدئ جذرت «قئر جاقايئم» دةپ اتايدئ. جاقايئم اتادان تاراعان ذرپاق، بذل كذندة جةر بةتئنة تارئداي شاشئراپ كةتتئ. قذداي بئلةدئ، جاقايئمنئث قايسئبئر اتقا جةثئل قذباشالارئ مذسئلمان ةلدةرئن بئلاي قويعاندا قازئر سول اناؤ ةؤروپا، امةريكا، سكانديناأيا ةلدةرئنةن دة كةزدةسئپ قالار.
ال قولدا قالعانداردئث ءوزئ - سئر جاقايئم، قئر جاقايئمدئ قوسقاندا «ءبئر تايپا ةل» دةپ، اؤئز تولتئرئپ ايتؤعا ابدةن بولعانداي، جؤان تامئرلئ ئرگةلئ ذلكةن رؤ. مةن ءوزئمدئ شةجئرة تاراتؤعا شةبةرمئن دةپ، ءسئرا دا، ويلاعان ةمةسپئن. كئشئ ءجذز كولةمئندة ءتذپتئث تذبئندة بارشامئزدئث باسئمئزدئ قوساتئن ارعئ اتامئز ءالئم دةسةك، ال ونان ءبئر تابان بةرئدةگئ اتامئز شةكتئ. شةكتئدةن ءتورت بالا: شئثعئس، ءورئس، باؤبةك، بولةك. بولةكتةن - ايت. ايتتان - تئلةؤ-قاباق، شئثعئستان - جاقايئم. شئثعئس ذلكةنئ بولعاندئقتان اعا بالاسئ دةيتئنئ سودان.
جاقايئمنان تورتةؤ: توقبؤرا، اقبؤرا، اعئس، كوگئس. توقبؤرادان - كولئمبةت. قازئرگئ تاثدا كولئمبةتتةن ةل كوزئندة جذرگةن بةلگئلئ تانئمال ازامات كوشةربايةأ قئرئمبةك. اقبؤرادان - بايئمبةت. ونان ءبئز تارايمئز. بذل اتامئز جونئندة ءابئش كةكئلبايةأ ارحيأئندة ذزاق جئلدار كئشئ جذزدة بولعان ورئس وفيسةرئنئث جولجازباسئندا بايئمبةت اتامئزدئ ءابئلقايئر حانمةن تذستاس ةدئ دةلئنگةن. ءوزئ بي، ءوزئ باتئر بوپتئ. حان يةمةن اؤئزبئرلئكتةرئ ذدايئ ءبئر جةردةن شئعا بةرمةي، ارالارئ بئردة ولاي، بئردة بئلاي، كةرةعارلاؤ جذرسة كةرةك. بايئمبةت 1745- جئلئ قايتئس بولعان. جةرلةؤگة نذرالئ حان مةن تاما ةسةت باتئر قاتئسقان.
بايئمبةتتةن ءتورت بالا: انداعذل (بةيئتئ شالقاردئث ئرگةسئندة ذلكةن قورئمدا)، بادئق، اقتةكة، جادئك. انداعذلدان ءتورت بالا: سارئ، بذقا، بوقان، نادئر. بوقاننان - قئدئرباي (بي)، تويقوجا (باتئر). قالماقپةن سوعئستا باتئردئث بالتئرئنا ساداقتئث وعئ ءتيئپتئ. ءبئراق حالئق اؤزئندا جذرگةن ولةثدة «جاؤ مارقايئپ كةتةدئ دةپ، اياعئن قانجئعاعا قايئرئپ بايلاپ» تاستاپ، سوعئسا بةرسة كةرةك. كةيئن ذشئنا ءتيئپ، جارالئ اياق كذپ بوپ ئسة باستاعاسئن بي اعاسئ سئنئقشئ العئزئپ، تئزةدةن تومةنگئ جاعئن كةسئپ الئپ تاستاعان. باتئر سونان بئلاي قاراعان ومئردة «اقساق ءبورئ» اتانئپ كةتكةن.
...
«ايقئننئث» انئقتاماسئ
بئلتئر فيلولوگيا عئلئمدارئنئث كانديداتئ ةرمةك قانئكةي ذلئنئث كورنةكتئ جازؤشئ، مةملةكةتتئك سئيلئقتئث لاؤرةاتئ ءابدئجاميل نذرپةيئسوأتئث «سوثعئ پارئز» رومانئ تؤرالئ كولةمدئ ماقالاسئ جارئق كورگةن بولاتئن. وندا ماقالا اأتورئ بئلاي دةيدئ: قازاق ادةبيةتئنئث كوك سةثگئرئ ءابدئجاميل نذرپةيئسوأ «سوثعئ پارئزدان» سوث ءذن-ءتذنسئز. ءوزئنئث سةكسةننةن اسقان سةثگئر جاسئندا ايتارئن ايتئپ، جازارئن جازئپ تاستاپ، وسئلاي جاتقان ذلكةن تالانت قاشاندا ذيقئداعئ جانارتاؤ سياقتئ عوي. ويتكةنئ ونئث وقئرمانئ «سوثعئ پارئز» اأتوردئث رؤحاني الةمدةگئ اقئرعئ ءسوزئ ةكةنئنة ةش سةنگئسئ كةلمةيدئ» دةپ جازعان ةدئ. مئنة، وسئ ءسوز قازاق ادةبيةتئنئث قابئرعالئ قالامگةرئنئث قولئنا قالام الؤئنا سةبةپ بولعان سئثايلئ. ونئ ابئز اعامئزدئث ءوزئ مويئندايدئ. سئزدةردئث نازارلارئثئزعا ذسئنئپ وتئرعان وسئ ماقالا - سول ءسوزئمئزدئث دالةلئ.
«ايقئن»