دئندةردئث تاريحئ

بذل تؤرالئ قازاقستاننئث ستاتيستيکا جونئندةگئ اگةنتتئگئنئث ءتوراعاسئ ا.سمايلوأ حابارلاعان.
نةگئزئندة ءدئن ادامزاتتئ ئزگئلئککة تاربيةلةپ، ةلدئ ذيئتؤ نةگئزئندة پايدا بولعان. ال ءدئني اعئمدار شة؟ ولاردئث ماقساتئ «جةرئثدئ جاؤلاپ، ةلئثدئ کذث قئلئپ الامئن» دةگةننئث کةرئ. دذنية جذزئلئک دئندةر، ولاردئث تاريحئ تؤرالئ نة بئلةمئز؟ قازاقتئث ءداستذرلئ ءدئنئ دةگةندئ قالاي ءتذسئنؤ قاجةت؟ ويئمئزدئ وسئ ماسةلةلةر توثئرةگئندة وربئتسةک...
«ءدئن» - اراب تئلئنةن ةنگةن ءسوز. سوزدئکتة «باس ييؤ، مويئنسذنؤ، ادةتتةنؤ، باسقارؤ، قئزمةت ةتؤ» ماعئنالارئن بةرةدئ.
دذنية ءجذزئ حالئقتارئنئث عاسئرلار بويئ قالئپتاستئرعان سان قئرلئ رؤحاني مادةنيةتئنئث ءبئر سالاسئ - ءدئنتانؤ. ءدئنتانؤ عئلئمئ - ءدئننئث پايدا بولؤئ، ونئث ماثئزئ، ماعئناسئ، ادامعا اسةرئ، قوعامداعئ، تاريحتاعئ، مادةنيةتتةگئ ورنئ، مئثداعان جئلدار بويئ الةمدةگئ الاتئن ماثئزئ جايلئ ماسةلةلةردئ زةرتتةؤ. باسقاشا ايتقاندا، ءدئنتانؤدئث ماقساتئ - ءدئندئ انئقتاؤ، ءتذسئنؤ جانة ونئث قوعامدئق سانا (يدةولوگيا) ةسةبئندة الةؤمةتتئک قذبئلئس ةکةنئن ءتذسئندئرؤ بولئپ تابئلادئ.
ادامنئث رؤحاني تازارؤ دارةجةسئ کوتةرئلمةسة جانة دئننةن باس تارتار بولسا، قوعام زاثدئلئقتارئ بذزئلئپ، دذنية ويران بولادئ. يسلام فيلوسوفياسئ - ءدئن ادامدئ قاتةردةن، اپاتتان، بوس ارةکةتتةردةن ساقتاندئرادئ، کذندةلئکتئ ءومئرئ مةن تذرمئسئن مةيلئنشة قاتاث جانة ءدال رةتتةپ وتئرادئ، قوعامدئق، جةکة ومئردةگئ ءتارتئبئن ساقتايدئ، - دةيدئ ماماندار.
مئسالئ، 1969- جئلئ امةريکا قذراما شتاتتارئ اراقتئ حارام ةتکةن زاث شئعارادئ. ونئ ئشةتئندةردئث مال-مذلئکتةرئن تارکئلةپ، التئ اي اباقتئ جازاسئ بةلگئلةندئ. ايتسة دة، زاثدئ ورئنداؤعا، ونئ قئسقا مةرزئمدة ئسکة اسئرؤعا مذمکئنشئلئک بولمادئ. بئرئنشئدةن، قوعامداعئ ادامداردئ تذگةلدةي اباقتئعا جاؤئپ، دذنيةلةرئن تذگةلدةي تارکئلةؤ قاجةت ةدئ. ال ولاي جاسالماعان جاعدايدا زاثنئث کذشئن جويؤ کةرةک بولدئ. ارينة زاثنئث کذشئ جويئلدئ.
وسئنداي جاعداي 1400 جئل بذرئن اراب تذبةگئندة ورئن العان. وندا اراقتان تئيئلؤ اللانئث ءبئر-اق سوزئمةن ئسکة استئ. ول - اللانئث: «سةندةر توقتالاسئثدار ما، جوق پا؟» - دةگةن بذيرئقتئ سذراعئ ةدئ. اراقتان تئيئلؤ الةؤمةتتئک قاجةتتئلئک دةپ شةشتئ دة، جاؤاپ قاتتئ: «ءبئز توقتالدئق، ةي يةمئز...» - دةپ ئدئستاعئ اراقتار تذگةلدةي جةرگة توگئلدئ. سول کةزدة توگئلگةن اراقتان کوشةلةر شئلقئپ کةتتئ. مئنة، مذسئلماندار اراسئندا اراق ئشؤ وسئدان باستاپ توقتالدئ.
دةمةک، اراقتئ حارام ةتئپ زاث شئعارؤدان ةشتةثة شئقپاي، اللا تاعالانئث ءوزئ بةرگةن تئيئمدئ، شاپاعاتتئ جول ادامنئث جذرةگئمةن استاسا جذمئس ئستةگةندة عانا ناتيجةسئن کورسةتتئ. بذل مئسالدان ءدئننئث مةملةکةتتئک ساياساتقا اسةرئن دة کورة الامئز. نةگئزئنةن مةملةکةتتة قاي ءدئن «رةسمي» ءدئن رةتئندة مويئندالسا، مةملةکةتتئک ساياسات سونئث ئثعايئنا قذرئلادئ. زياندئ اعئمداردئث ءوز ذستةمدئگئن ورناتؤعا بارئنشا ذمتئلؤ سةبةبئ سوندا جاتئر.
ءدئننئث قذدئرةتئ تؤرالئ تاعئ ءبئر مئسال کةلتئرسةک: امةريکانئث پرةزيدةنتئ دجون کةننةدي کةزئندة حالقئنا: «قاسيةتتئ بذيئمدار مةن ادةت-عذرئپتاردئ، مئنةز-قذلئقتاردئ ساقتاؤ کةرةک»، - دةپ ناسيحات جاساپ، ونئ ءدئننئث کذشئمةن ورئنداؤعا بولاتئنئن، ياعني ءدئنسئز ةشقانداي ذلئلئقتئ ساقتاي المايتئندئقتارئن اتاپ کورسةتکةن. بذل سالادا کوپتةگةن مئسالدار کةلتئرؤگة بولادئ. الةمدئک دئندةردئث ءمانئ مةن شئعؤ تاريحئن دا وسئ تذرعئدا سارالاعان ءجون. سونئمةن...
بؤدديزم
زةرتتةؤشئلةردئث پئکئرئنشة، بؤدديزم وسئدان 2500 جئل بذرئن پايدا بولعان. ونئث نةگئزئن ينديانئث سولتذستئگئندة ورنالاسقان شاکيا تايپاسئنان شئققان شاکيامؤني ةسئمدئ تذلعا قالاعان. ول جةر-جةرلةردئ ارالاپ ءجذرئپ، ءوز ويئندا پايدا بولعان ذعئمداردئ ادامدارعا ؤاعئزداعان. ءوزئن بؤددا (اتاقتئ بئلگئش) دةپ تانئستئرعان. ول جةردةگئ ادامزاتتئ، جان-جانؤارلاردئ ازاپتان قذتقارؤشئ ةسةبئندة جئبةرئلگةن ادام ةکةنئن تذسئندئرگةن.
شئعئس فيلوسوفتارئنئث تذجئرئمدارئنا سذيةنسةک، بؤددانئث اناسئ، شاکيا تايپاسئنئث پاتشاسئنئث ايةلئ مايا (ماحامايياؤلي ماييا) بئردة ءتذس کورگةن. تذسئندة ونئث قذرساعئنا ءبئر اپپاق ءپئل کئرئپ کةتکةن. سودان کوپ ذزاماي مايا جذکتئ بولئپ، بالالئ بولعان. اثئزعا قاراعاندا، بالا جةرگة شئر ةتئپ تذسکةندة، وعان بذکئل قذدايلار قاتتئ قؤانعان. اکةسئ بالاسئنئث ءدئن جولئنا ءتذسؤئن قالاماي، وعان دذنيةلئک تاربية بةرگةن. کوثئلئن دئننةن قاشئقتاتؤ ارةکةتئندة بولعان. پاتشا بولعاندئقتان، اشةکةي دذنيةلةرگة کةنةلتئپ، ونئ ذيلةندئرةدئ. ءبئراق، بذل ارةکةتتةرئ بالاسئن توقتاتا المايدئ.
بئردة سؤددحارتحي (بؤددا پاتشا کةزئندة وسئ ةسئمدئ يةلةنگةن) قالادا ءذستئن جارا باسقان ءبئر قارتتئ کةزدةستئرةدئ دة، «ازاپتان قذتقارؤ» يدةياسئن ويلاپ تابادئ. سودان بارلئق سانا-سةزئمئن سارپ ةتئپ، ازاپتان قذتئلؤ ءذشئن نة ئستةؤ کةرةک دةيدئ ءوز-وزئنة. قذتئلؤدئث جولئ - تةک ءوزئن-ءوزئ ازاپتاؤ. بارلئق دذنيةسئن تاستاپ، ةل کةزئپ، قايئرشئلئق جولمةن کذن کةشئپ، يدةياسئن ؤاعئزداؤعا کوشةدئ. قيئندئقتاردئ باستان کةشئپ، تذرمئستئق دذنيةنئ تارکئ ةتئپ، بةدةؤلئک جولعا تذسةدئ. ءبئراق سول کةزدةگئ ءوزئن بةدةؤشئلئکتة ذستايتئن براحماندارعا ذقساؤدان ساقتانعئسئ دا کةلةدئ.
اؤليةلئک قاسيةتئ بار دةپ سانالاتئن بودحي دةگةن اعاشتئث تذبئندة وتئرئپ، ءتورت شئندئقتئ ويلاپ تابادئ. ءبئراق ويئن امالعا اسئرؤعا ءولئمنئث قذدايئ - مارا کةدةرگئ جاساپ، تازارؤعا جئبةرمةيدئ. قئزدارئن جئبةرئپ، کوثئلئن بولگئسئ کةلةدئ دةپ جازئلادئ بؤددا تؤرالئ اثئزداردا. بؤددا ءوز ئسئنة بةرئک بولئپ، أاراناس قونئسئنا جاقئن جةردة "ءپئل پارکئندة" ءبئرئنشئ رةت ءوز يدةياسئن ادامدارعا جةتکئزةدئ. سول ءتورت شئندئقتئ ءوز شاکئرتتةرئمةن 40 جئل بويئ ةل ارالاپ تاراتئپ، دئنئنة کئرؤدئ ؤاعئزدايدئ. وسيةتتةرئنةن، جاساعان کةرةمةتتةرئنةن ءبئر دذرئس قورئتئندئ تابؤعا ارةکةت ةتةدئ. ءبئراق ةشقانداي دالةلدئ نةمةسة ماثئزدئ، قذندئ نارسة تابا المايدئ.
فرانسؤزدئث بؤددولوگ عالئمئ گ.سةنار بؤددانئ ميفولوگيالئق وبراز سانادئ. نةمئس عالئمئ گ.کةرن بؤددانئث تاريحتا بولعانئنا کذمان کةلتئرئپ، ونئث ءومئربايانئ - اثئز دةيدئ. ايتسة دة، کوپتةگةن عالئمدار بؤددانئ تاريحتاعئ بةلگئلئ تذلعا ةسةبئندة قارايدئ. اتالمئش کوزقاراستئث نةگئزئندة - شاکيامؤني بؤدديزم موناحئ قذرئلدئ.
بؤدديزم پايدا بولماي تذرعاندا دا ينديانئث مادةنيةتئ وتة جوعارئ دةثگةيدة بولعان. ذندئستةردئث جازؤئ، ادةت-عذرپئ، دئندةرئ دامئعان. ينديا مادةنيةتئ الةمدئک دةثگةيدةگئ مةسوپوتاميا، ةگيپةت مادةنيةتتةرئنئث قاتارئندا تذعئن. فيلوسوفيالئق کوزقاراستاردا بؤدديزم بةلگئلئ ءبئر الةؤمةتتئک جاعدايلاردان تؤعان ءدئن. ءذندئستاندا ب.د.د. ҮI عاسئردا قذل يةلةنؤشئ قوعام قذرئلدئ. قوعامدئ بيلةپ-توستةؤشئلةر، براحماندار مةن اسکةري قوعام ءبئر-بئرئمةن باقتالاستا ءومئر ءسذردئ. سوعئستا اسکةرلةر جةر يةلةرئنة، ساؤداگةرلةرگة جانة حالئ ناشار بذقاراعا سذيةندئ. ءسويتئپ ب.د.د. ҮI عاسئردا ءذندئ قوعامئنداعئ الةؤمةتتئک کواليسيا ةرةکشة پاراساتتئ جاعدايداعئ لاؤازئمداردئ قذرمةتتةيتئن براحمانيزم يدةولوگتارئنا قارسئ کذرةستئ.
ينديانئث سولتذستئک جاعئندا کئشئگئرئم مةملةکةتتةر ءبئر-ءبئرئن جاؤلاپ العان. جاؤلانعان حالئقتئث ءدئني ذعئمدارئمةن وزدةرئنئث ءدئني ذعئمدارئن بايئتئپ، دامئتئپ وتئرعان. قذل يةلةنؤشئ قوعام بولعاندئقتان، ذستةم تاپ تومةنگئ تاپتئ قاناعان. دةگةنمةن، ءوندئرئس کذشئ دة دامئعان. اسئرةسة گانگا بويئنداعئ ءوندئرئس کذشتةرئنئث دامؤئنئث ناتيجةسئندة تاپتئق کذرةستةر شئققان. جةکة قولونةرشئلئک، کئشئ کاسئپکةرلئک ءوسئپ، توثئرةگئندةگئ توپتارمةن بايلانئس جاساؤ باستالئپ، ولارعا ءوز مادةنيةتئن تاراتؤعا ارةکةتتةنگةن.
بؤددانئث وسيةتتةرئ جازئلعان ماحاأاگگا، مانؤ، دجاتاک دةگةن کئتاپتارئ پايدا بولعان. ينديانئث کوپشئلئک تاپتارئ ءبئر-بئرئمةن سوعئسئپ وتئرعاندئقتان جوعارعئ تاپ قورعانؤ جاعدايئنا کوشئپ، ءوز کذشئن نئعايتا ءتذسئپ، ءارئ ءبئر-بئرئمةن بئرلةستئککة کةلئپ، توپتاسا تذسکةن. ناتيجةسئندة ماؤريا يمپةرياسئ ورناعان. وسئ کةزدة ءتذرلئ کاستالارعا ءبولئنؤ، دذنيةنئ زةرتتةيتئن ينستيتؤتتار، ءدئني فيلوسوفيالئق اعئمدار پايدا بولعان. وسئنداي جاعدايدا بؤدديزم دة کذش الئپ، الةم ءدئنئ دارةجةسئنة جةتکةن.
ءدئن بارلئق حالئققا جةثئلدئک بةرئپ، بذکئل ادامداردئث قايعئ-قاسئرةتکة بئردةي ةکةنئن جاريالاپ جانة ودان ارئلؤعا شاقئرعان. ءدئني وقؤلار ورنئ کوبةيئپ کةتئپ، نةشة ءتذرلئ قذدايشئلدار توپتارئ ءوز کوزقاراسئن تالقئعا سالعان. دذنيةنئث پايدا بولؤئنا، بايلانئس کذشئنئث بارلئعئنا سةنئمسئزدئکپةن قاراعان. ول کةزدة قذدايعا سةنؤشئلئک بولعان جوق، ءدئني ذعئممةن ادامدئ تازالاؤعا بولادئ دةپ تذسئندئرگةن. ادامنئث قوعامعا، اينالاداعئ بايلئققا کوزقاراسئن ةکئنشئ ورئنعا ئعئستئرعان. دةگةنمةن، ءدئني تازالئقتئ جوعارعئ توپتان عانا ئزدةدئ، ال ةث سوثعئ کاستالارئن ادام دةپ قارامادئ، ةکئ اياقتئ مال ةسةبئندة کوثئل بولمةدئ.
Ү-ҮІІ عاسئرلاردا بؤدديزم مادةنيةتئ ورکةندةپ، ةث جوعارعئ دةثگةيگة جةتتئ. موناسترلاردا ذلکةن بايلئق جينالدئ. ازيانئث قالالارئ - کوشامبي، سانچي، بودح-گاسدة، ماتؤرة، سارناتحة، ادجانتةدة اشةکةيلةنگةن حرامدار سالئندئ. بؤددانئث مذسئندةرئ جاسالدئ. І ع. قئتايعا، ҮП ع. تيبةتکة، ХIҮ ع. مونعوليا مةن رةسةي مةملةکةتتةرئنة ةندئ.
حريستيان ءدئنئ
الةمدئک دئندةردئث ءبئرئ - حريستيان ءدئنئ. يسا (س.ع.)-عا تذسکةن «ءئنجئل» کئتابئ ادامداردئث قولئمةن وزگةرتئلئپ جازئلئپ، سول مازمذن بويئنشا تاراعان ءدئن. ءئنجئل کئتابئنئث العاشقئ ءتذپنذسقاسئن وثدةپ جازعاندار: ماتفةي، مارکا، لؤکا جانة يوننا ةدئ. کئتاپتاردئث ءتذپنذسقاسئن جازعان پاأةل دةگةن اپوستول. ونئث جازباسئنئث 27 ءتذرلئ ةرةکشةلئگئن يوننا اتاپ کورسةتکةن. ءدئندارلاردئث کوزقاراسئنشا، کئتاپتئث العاشقئ ءتذپنذسقاسئندا ءاربئر ءارئپ جوعارئدان، ياعني جاراتؤشئ يةدةن، ال قوسپا سوزدةردئ ادامدار ءوز قولدارئمةن جازدئ دةگةن تذجئرئمدامالاردئ ايتادئ. ІҮ عاسئردا «شئرکةؤ تاريحئ» دةگةن کئتاپتئث اأتورئ کةساري کئتاپقا قوسئلعان يوننا مةن پاأةلدئث قوسپالارئن اتاپ کورسةتکةن.
ءارتذرلئ اأتوردئث جازعانئنان ةأانگةلي قولجازبالارئنئث وزگةرگةنئ سونشالئق، ءبئر-بئرئنةن اجئراتؤ نةمةسة ءبئر-بئرئنة قابئستئرؤ مذمکئن ةمةس. ІІ عاسئردا-اق حريستيان يدةولوگتارئ ةأانگةليدئث ءتذپنذسقاسئن نةمةسة بئرکةلکئ ءماتئنئن انئقتاؤعا ارةکةت جاسادئ. ءارتذرلئ پئکئرتالاستان کةيئن نةگئزگئ ءذش ءماتئندئ قابئلدادئ. ولار الةکساندريالئق گةسيحيا، کةساريلئک پامفيلا، انتيوحيلئک لؤکيانا ماتئندةرئ.
حريستيان ءدئنئنئث پايدا بولؤ کةزةثئ يسا (س.ع.)-نئث تؤعان کةزئنةن، ياعني ءداؤئرئمئزدئث ءبئرئنشئ عاسئرئنئث باسئنان دةپ بةلگئلةنةدئ. ءبئراق ونئث کئتابئ - ءئنجئل بئرنةشة عاسئر بويئ جازئلئپ، وثدةلئپ کةلدئ.
دةگةنمةن، حريستيان ءدئنئ - ادامزات تاريحئنداعئ ةث ءئرئ دئندةردئث ءبئرئ. ول ريم يمپةرياسئنئث شئعئس بولئگئندة پايدا بولدئ. بذل کةزةثدة تةرةث الةؤمةتتئک کذيزةلئس يمپةريانئ جايلاعان ةدئ. کذيزةلئس ءداستذرلئ ءوندئرئس، مةملةکةت، ساياسات، يدةيا، سةنئم تذرلةرئن ئدئراتئپ جئبةردئ. مذنداي داعدارئسقا قذلدار بذقارالئق کوتةرئلئسپةن جاؤاپ بةردئ. کوتةرئلئسشئلةردئ باسئپ تاستاؤعا ريمنئث کذشئ جةتکئلئکتئ ةدئ. وجةتتةردئ جازالاپ، قيناپ، ءولتئرئپ جاتتئ. ول کةزدةگئ سپارتاک کوتةرئلئسئ دة قانعا بويالدئ. سپارتاک کوتةرئلئسئنةن کةيئن قذلداردئث، ةزئلؤشئ تاپتئث بوستاندئقتان ءذمئتئ ءذزئلدئ. ال، قذلداردان باسقا جةر يةلةنؤشئلةر، ساؤداگةرلةردئث جاعدايئ وزگةشة بولدئ.
ريم يمپةرياسئ جةرورتا تةثئزئ بويئنداعئ ةلدةردئ وزئنة باعئندئرئپ، ناعئز قذل يةلةنؤشئ بولئپ العان. ولاردئث قاسيةتتئ جةرلةرئن تالقاندادئ، ءداستذر، ادةت-عذرپئن، سةنئمدةرئن قورلادئ.
ريمدئکتةر جاؤلاپ العان شئعئس حالئقتارئنئث ةسکئ تايپالئق دئندةرئ، ريمدئکتةردئث ذسئنعان ذلتتئق دئندةرئ حالئقتئث کوثئلئنة جذبانئش اکةلة المادئ. سوندئقتان بارلئعئنا تذسئنئکتئ ءدئن قاجةتتئگئ تؤدئ.
حريستيان ءدئنئ وسئنداي کةزةثدة، ياعني بارلئق ةزؤشئ تاپتاردئ بئرئکتئرؤ کةزةثئندة پايدا بولعان ءدئن. ونئث نةگئزگئ يدةيالئق نةگئزئن قالاؤدا ءارتذرلئ شئعئستئق دئندةر جانة الةمدةگئ ءبئرقاتار فيلوسوفيالئق تذسئنئکتةر اسةر ةتتئ.
کةلةشةکتئث جاقسئلئعئنان، «کوکتةن کةلگةن قذتقارؤشئنئث» شاپاعاتئنان ذمئتتةنگةن ريم يمپةرياسئنئث ادامدارئ ونئث ئزدةرئن يؤدةي ميسسياسئنان، فيلونةي پوگوسئنان ئزدةدئ. وسئنداي جايلاردان قذداي-ادام، ياعني يسؤس حريستوس بةينةسئندةگئ قذداي پايدا بولئپ، حريستوستئث اتئمةن حريستيان ءدئنئ اتالدئ. بذل ءدئننئث نةگئزئن سالعان ادام تؤرالئ، ونئث بولعانئ جايلئ پئکئرتالاستار، داؤ-دامايلار وسئ کذنگة دةيئن جالعاسئپ کةلةدئ. ومئردة بولعانئنا سةنئمسئزدئکپةن قاراؤشئلار کوپ.
زورواستريزم
زورواستريزم وتقا تابئنؤشئلئق ءدئنئ. «زورواستر» ءسوزئنئث ماعئناسئ «زورو» - ادام، «استرا» - جذلدئز.
زورواستريزم ءدئنئ ةث العاش پروتويندي يراندئقتارئنان شئققان. ولاردئث مةکةندةگةن جةرئ ازيانئث کةث بايتاق دالالارئ، جايئق وزةنئنئث شئعئس جاعالاؤئ. پروتويندي يراندئقتارئ يراندئ جاؤلاپ العان جانة سوندا مةکةندةگةن. ولار ب.ة. 3000 جئل بذرئن ءومئر سذرگةن. بذل ءدئندئ ةث العاش رةت تاراتقان يراندئق جئگئت - زورواستر.
ول تؤرالئ مئناداي اثئز بار: 30 جاسئندا ءبئر ساؤلة کورةدئ، ونئ «ؤاحؤ مايا» دةيدئ. قازاقشا اؤدارعاندا «اشئق ساؤلة» دةپ اتالادئ. ونئ قذدايلاردئث ةث ذلکةنئ احؤرامازداعا اپارادئ. «احؤرا» قازاق تئلئندة - اقئلدئ، «مازدا» - قذداي دةگةن ماعئنانئ بةرةدئ. احؤرامازدا زورواستردئ ءوزئنئث ةلشئسئ ةتئپ سايلايدئ. سودان زورواستر احؤرامازدانئث ةث جوعارعئ قذداي ةکةنئن سةزئپ، ادئلةتتئ، مةيئرئمدئ جاراتؤشئ قذداي دةپ دارئپتةيدئ. احؤرامازداعا قارايتئن 3 قذداي بار:
1. ميترؤ قذدايئ. مئندةتئ: جاراتؤ.
2. اناحيتؤ - سؤ قذدايئ.
3. أارؤنؤ - سوعئس جانة جةثئس قذدايئ.
بذلارعا قارسئ اقئرمان - زذلئمدئق قذدايئ. کةزئندة قازاقتار بالالارئن «اقئرمان کةلةدئ» دةپ قورقئتقان.
زورواستر دئنئندةگئلةر کذندةلئکتئ دارةت الئپ، 6 رةت جؤئنادئ. بذعان قوسا قذممةن تازالانادئ. بذل تازالئقتارئ 2 اپتاعا جةتةدئ.
قذممةن تازالانؤ ءراسئمئ: قذمعا دارةت سئندئرئپ، ونئ ارالاستئرئپ سذرتئنةدئ. تازالانئپ بولعان سوث جانئنا ءيتتئ قويئپ ئشتةي عاتتانئ وقيدئ. ءيتتئ قازاقتار سياقتئ قاسيةتتئ جانؤار ساناعان.
قاتاث تارتئپتةرئ بار: قذمئرسقانئ، جئلاندئ، وسئلارعا ذقساس جاندئکتةردئ ذستاؤعا بولمايدئ. ذستاؤ - کذنا. وسئمةن قاتار ةت جةؤگة، جاثبئرلئ کذنئ دالاعا شئعؤعا بولمايدئ، سةبةبئ جةردئ کئرلةتةمئز دةيدئ.
ايةلگة قاتئستئ زاثدئلئقتارئ: ةتةککئرئ کةلسة، وتقا جولاتپايدئ، تازا ةمةس ةسةبئندة. قاراثعئ جةردة وتئرعئزادئ، ذيئقتايتئن بولسا جةردة جاتادئ، تاس ورئندئقتا وتئرادئ. وت جاعؤعا رذقسات جوق، تاماقتئ بولةک ئشةدئ، حرامعا کئرؤگة رذقسات بةرمةيدئ. ايةل بالا تؤاتئن بولسا، تازالئقتئ کئرلةتؤ دةپ ةسةپتةيدئ. بالا تؤار الدئندا بولمةسئنة وت جاعئپ قويادئ. بوساناردا وتتئث جالئنئ ءتذزؤ بولؤ کةرةک، سةبةبئ قيسئق بولسا، بذل بالانئث جئن-شايتانئ کوپ بولادئ دةگةن. ايةل بوسانعاننان کةيئن تازارؤ جولئن قيئنداتقان. ءبئرئنشئ کذنئ تازا سؤ ئشکئزبةگةن، وتقا جئلئنؤعا تئيئم سالعان.
داوسيزم
داوسيزم (قئتايشا «داو سزياو» - «جول ءئلئمئ») ب.ز.ب. ІҮ-ІІІ عاسئرلاردا ةجةلگئ قئتايدا پايدا بولدئ. اثئز بويئنشا بذل ءئلئمنئث قذپياسئن اتئ اثئزعا اينالعان حؤان-دي («سارئ يمپةراتور») اشقان. اقيقاتئندا داوسيزم شاماندئق نانئمداردان جانة ةجةلگئ ماگتار ئلئمئنةن باستاؤ الدئ. ال ونئث نةگئزگئ قاعيدالارئ دانئشپان لاو-سزئنئکئ سانالادئ. «جول جانة ئزگئلئکتةر تؤرالئ کانوندا» (داو-دة-سزيندة) جانة فيلوسوف چجؤان چجوؤ کوزقاراستارئ کورئنئس تاپقان (ب.ز.ب. ئذ-ئئئ ع.ع.) چجؤان-سزئدا باياندالادئ.
داوسيزم ادامعا قورشاعان ورتانئث سئرلارئن اشؤدئ، ءومئر مةن ءولئم ماسةلةلةرئن ايقئنداؤدئ ماقسات ةتئپ قوياتئن ءئلئم. داوسيزمنئث نةگئزگئ کاتةگورياسئ داو (جول، اقيقات، ءتارتئپ) - عارئش بولمئسئنئث ئشکئ زاثدئلئعئ، تابيعاتتئث جالپئ زاثئ ئسپةتتئ، فورمالار الةمئن تؤدئرؤشئ باستاؤ. داو تةک باستاپقئ سةبةپ قانا ةمةس، سونداي-اق سوثعئ ماقسات، بولمئستئث اياقتالؤئ. ونئ ةشکئم جاراتپاعان، ءبئراق بارلئق نارسة داودان جاراتئلعان. جانة سوثئندا داوعا قايتا ورالادئ.
...
کونة داوسيزمنئث فيلوسوفيالئق ذستانئمئ ورتاعاسئرلئق داوشئلاردئث ءدئني ئلئمدةرئنة نةگئز بولدئ.
قازئرگئ ؤاقئتتا داوسيزم ق ح ر، کورةيا، تايأان، سيانگاندا جانة قئتاي ةميگرانتتارئ اراسئندا کةث تارالعان. داوسيزمدئ کذندةلئکتئ تذرمئسقا ةنگئزگةن ءدئني سينکرةتتئ توپتار 1960- جئلئ ق ح ر-دا قؤدالاؤعا ذشئرادئ، ءبئراق 80- جئلداردان باستاپ ولار، اسئرةسة، شةت ايماقتاردا ءوز ئقپالئن قالپئنا کةلتئرؤگة تالپئندئ. بةلسةندئ ارةکةت ةتةتئن قئتاي قذدايلارئ پانتةونئندا شامان - مةديؤمدار، گاللوپاتتار، بال اشاتئندار، فيزيوگنوميستةر قئزمةت جاسايدئ. داولئق حرامدارعا، موناسترلار مةن کيةلئ ورئندارعا مئثداعان ءدئندارلار بارادئ. قئتايداعئ «داوسيزم ءئلئمئن ذستانؤشئلاردئث بذکئل قئتايلئق اسسوسياسياسئ» جذمئسئن قايتا جانداندئرعان.
داوسيزمنئث قازئرگئ کذنئ الةمدة کةث تارالعان وککؤلتتئک پراکتيکاسئ فةن-شؤي نةمةسة گةومانتياعا ةرةکشة نازار اؤدارؤعا بولادئ. سوزبة-ءسوز فةن-شؤي «جةل جانة سؤ» - ءومئر اعئمئنئث قوزعالئسئ دةپ اؤدارئلادئ. بذل ادامنئث ئشکئ دذنيةسئن ذيلةسئمدئلئککة کةلتئرئپ، سئرتقئ ورتاداعئ زاتتاردئث کومةگئ ارقئلئ الةممةن گارمونيادا ءبولؤ دةگةندئ تذسئندئرةدئ.
فةن-شؤي ت م د اؤماعئنا قئتايدان ةمةس، باتئس ةلدةرئ سونئث ئشئندة انگليا مةن گةرمانيادان کةلگةن. باتئستا حالئقارالئق «فةن-شؤي» ورتالئعئ قذرئلعان، ال ونئث قازاقستانداعئ فيليالئ 2000 - جئلدئث 3 - مامئرئندا تئرکةلگةن. («ةگةمةن قازاقستان» گازةتئ، «داوسيزم»، 2006 ج. 7-شئلدة)
يسلام ءدئنئ
يسلام (ارابتئث - اللاعا ءتاؤاپ ةتؤ، مويئنسذنؤ ءسوزئ) - الةمدئک دئندةردئث ءبئرئ. ҮІІ عاسئردا تاپتئق اراب مةملةکةتتةرئ ورنئعا باستاعان تذستا باتئس اراأيادا پايدا بولعان. يسلامنئث ءدئني ؤاعئزدارئ قذراندا باياندالادئ. بذل کئتاپ جاراتؤشئ اللادان مذحاممةد پايعامبارعا تذسکةن. يسلامنئث نةگئزگئ ذستانعان جولئ - جالعئز قذدايدئ - اللانئ عانا مويئنداؤ.
يسلام اقيقات جانة ةث اقئرعئ ءدئن. قازاق ءوزئن «مذسئلمانمئن» دةپ ساناعانئمةن، يسلامنان بذرئنعئ دئندةردئث دة داستذرلةرئن ذستانادئ.
قازاقتار اؤلية-انبيةلةردئث بةيئتتةرئنة بارادئ، قذران وقيدئ، سئيئنادئ. قيئن جاعدايعا دؤشار بولعاندا، اؤليةلةردئث مازارئنا بارئپ قذرباندئق شالئپ، کومةک سذراپ جالبارئنادئ. مذنداي قاسيةتتئ جةرلةر قازاقستاندا کوپ. حالئق ولارعا قازئر دة سةنةدئ. اتاقتئسئ - قوجا احمةت ياسساؤيدئث کةسةنةسئ، ةل اؤزئندا «مادينةدة - مذحاممةد، تذرکئستاندا - قوجا احمةت» دةگةن ءسوز بةکةر ساقتالماعان.
تذرکئستاندا ارئستان بابتئث کةسةنةسئ بار. ارئستان باب - قوجا احمةت ياسساؤيدئث رؤحاني ذستازئ بولعان. «تذرکئستاندا - تذمةن باب، ةث ذلکةنئ - ارئس-تان باب» دةگةن دة ءسوز بار. اقتاؤ قالاسئنان ءذش ءجذز شاقئرئمداي جةردة بةکةت اتا مازارئ، قئزئلوردادا وقشئ اتا مازارئ ورنالاسقان.
قازاقتاردا ءجيئ ايتئلاتئن ءسوز - «قذداي». تذرکئتئلدةس حالئقتار يسلام پايدا بولعانعا دةيئن اللانئ «قذداي» دةپ اتاعان. ب.ة.د. ІІІ عاسئردا پايدا بولعان زورواستريزم ءدئنئنئث «اأةستا» کئتابئندا وسئ ءسوز جازئلعان. زةرتتةؤشئ س.ي.وسپانوأتئث ايتؤئنشا، «اأةستانئث» ءتئلئ - کونة تذرکئ ءتئل. «قذداي» ءسوزئ ةکئ تذرکئ سوزئنةن: «قذت(تئ)» جانة «اي»-دان قذرالادئ. «بايلئق، باقئت، امانشئلئق بةرةتئن - اي» دةگةن ماعئنانئ بئلدئرةدئ. ايدئ سول زامانداردا قذدايدئث دةثگةيئنة دةيئن کوتةرگةن.
زورواستريزم - يسلامنان بذرئن پايدا بولعان ءدئن. قازاقتار کذن مةن ايدئ قاستةرلةگةن. اي تؤعاندا، اتا-بابالارئمئز الاقانئن جايئپ: "ةسکئ ايدا ةسئرکة، جاثا ايدا جارئلقا" دةپ تئلةک تئلةگةن.
بايئرعئ تذرئکتةردئث جئن-شايتان تؤرالئ دا تذسئنئکتةرئ بولعان. جئنداردئ: الباستئ، قاراباستئ، ت.ب. دةپ اتاعان. تذسئنئکتةرئندة جئنداردئث جامانئ، جاقسئسئ بولعان. جامانئ ادامدئ اؤرؤعا ذشئراتقان. شايتاندئ تذرکئلةر «ةرلئک» دةپ اتاعان.
قازاقستانعا حريستيان ءدئنئن ورناتپاققا ريم پاپاسئ ءوز تئثشئلارئن جئبةرگةن. ХІІІ ع. ةکئنشئ جارتئسئندا مارکو پولو اتتئ يتالياندئق ساياحاتشئسئ قازاق دالاسئنا ارنايئ ميسسيونةرلئک ماقساتپةن کةلگةن. الايدا کوشپةلئ ءومئر سالتئ قالئپتاسقان قازاق ءذشئن شئرکةؤ، کوستةل، سؤرةت سياقتئ حريستياندئق ذعئمدار قابئلدانبادئ.
قازاق حالقئ ذلتتئق سالت-ءداستذر، مادةنيةتئنة بةرئک بولدئ. قوجا احمةت ياسساؤي يسلامدئ ءوز رةفورماسئمةن حالئققا جاقئن، ءارئ تذسئنئکتئ ةتئپ ئثعايلاستئرعاننان کةيئن عانا يسلام ءدئنئ قازاققا تاراي باستادئ. ناتيجةسئندة شاريعات زاثدارئ يسلامعا دةيئنگئ دئندةردئث ئرئمدارئمةن ارالاستئ. مئسالئ ورتودوکسالدئ مذسئلماندار جئلقئ ةتئن جةمةگةن، قازاقتار کةرئسئنشة ونئ اللانئث اتئنا قذرباندئققا دا شالعان. ويتکةنئ قوجا احمةت ياسساؤيدئث رةفورماسئ بذعان رذقسات بةرگةن. ءبئراق اللانئ جان دذنيةمةن سذيؤگة شاقئرعان.
ءسويتئپ، قوجا احمةت ياسساؤي کوشپةلئلةرگة يسلامنئث کةيبئر قاتال شارتتارئن ذيلةستئردئ. قوجا احمةت ياسساؤي قذراننئث کةيبئر ؤاعئزدارئن، مذحاممةد (س.ع.ؤ.) پايعامباردئث وسيةتتةرئن ورئنداماعان مولدالار، يمانداردئ، باسشئلاردئ (سذلتاندار، امئرلةر)، تارازئدان جةگةن ساؤداگةرلةردئ، ار-ذجدانسئز ايةلدةردئ سئناپ، دذرئس جولعا باعئتتاپ وتئرعان. وسئ قادامدار يسلام ءدئنئنئث کوشپةلئ حالئق جذرةگئنةن ويئپ ورئن الؤئنا ئقپال ةتتئ.
يسلام 714 ج. سايرام (يسپيدجاب)، ياسسئ (تذرکئستان) اؤداندارئن، سئرداريا وزةنئن بويلاي وتئرئقشئ حالئققا کةث تارالا باستادئ. بذل جةردة ذزگةن، جةنت، جذبان-انا، ساؤداکةنت، سئعاناق، ساؤران، ياسسئ، وتئرار سياقتئ قالالار ورنالاسقان.
يسلامنئث کةلؤئمةن مةشئتتةر، مةدرةسةلةر اشئلئپ، کئتاپحانالار سالئندئ.
مةدرةسة - ورتا، جوعارئ ءبئلئم بةرةتئن مذسئلمان مةکتةبئ. وندا باستاؤئش سئنئپقا مذعالئمدةر دايارلاعان. «مةدرةسة» - اراب ءسوزئ، قازاقشا «ورتا جانة جوعارئ مةکتةپ» دةگةن ماعئنا بةرةدئ. قازاق جةرئنة العاشقئ مةدرةسةلةر ҮІІ-ҮІІІ ع. سالئنعان.
مةدرةسةلةر مةشئتتئث قاسئندا بولعان جانة وقؤعا ئثعايلئ ورئن بولئپ تابئلعان. ءبئلئم الؤ مةرزئمئ 12-13 جئل بولعان. باستاؤئش سئنئپتا تةک ءدئندئ، جوعارعئ سئنئپتا استرانوميا، تاريح، ماتةماتيکا، گةوگرافيا، قذقئق، ادةبيةت، اراب ءتئلئ، ت.ب. پاندةر وقئتقان. قازاقتئث کوپتةگةن تانئمال قوعام قايراتکةرلةرئ، اتاقتئ اقئن-جازؤشئلارئ العاش مةدرةسةدةن ءدارئس العان.
کةثةس وکئمةتئنئث تذسئندا عانا «ءدئن - اپيئن» دةگةن ذرانمةن، مولدالاردئ قؤدالاپ، مةدرةسة، مةشئتتةردئ جابادئ. ايتپةسة، 1900 - جئلئ تذرکئستان ايماعئنئث ساياسي احؤالئن زةرتتةؤشئ رةسةي ساياساتشئلارئ بذل ولکةدة 1503 مةشئت، 11230 کوپشئلئک مةشئت، ولارعا تذتقا بولعان 12499 يمام، 5755 مةکتةپ، 5771 مذعالئم، 66487 ءمذريدئ بار 686 يشان، 1526 شايقئ (شةيح)، 1415 مازار (ءئرئ بةيئت، قورئم) بار ةکةنئن بئلگةندة قاتتئ قايمئققان.
ال، 1908- جئلئ مةکتةپ سانئ 6107 گة وسکةن. بذلاردا 6361 مذعالئم ساباق بةرئپ، 14208 وقؤشئ وقئعان. قئز بالالارعا ارنالعان 801 مةکتةپتة 875 مذعاليما ساباق بةرئپ، 9773 قئز ءدارئس العان. ولکةدة جوعارئ دارةجةلئ 336 مةدرةسة جذمئس ئستةگةن. مذندا 459 مؤداريس ساباق بةرئپ، 14375 شاکئرت ءبئلئم نارئنة سؤسئنداعان. سونئمةن بئرگة زاعيپ، مذگةدةک، ت.ب. اؤئر تاعدئرلئ جاندارعا ارنالعان «قارئ-حانا»، «داليايل-حانا» دةپ اتالاتئن (داؤئستاپ قذران وقؤعا باؤليتئن) 327 مةکتةپتة 360 مذعالئم، 4681 شاکئرت وقئعان. وقؤ-اعارتؤ سالاسئنداعئ وسئ ناتيجة تذرکئستاندئ مةکةندةگةن بارلئق حالئققا ورتاق دةپ ةسةپتةيمئز.
اليحان بوکةيحان دئنگة قاتئستئ: «عذمئر ءئسئ امال، ءادئس اتقارؤشئدان کذتةدئ. شاريعات راسئمئمةن قازاق راسئمئن جئثئشکةلةپ تاپسئرؤعا امال، ءادئس ئزدةؤ کةرةک. ءبئزدئ شالا، پئکئرئ قوثئر موللا «شاريعات-شاريعات» دةپ قورقئتئپ ءجذر. شاريعات ماقسذدئ دا زاکون ماقسذدئنداي: ةکةؤئنئث دة ئزدةگةنئ جذرتتئ باقئتتئ قئلماق. جذرت باقئتئ ءئس جذرتقا ئثعايلئ بولسا شئعادئ; ءئس جذرتقا ئثعايلئ بولادئ - جذرت ذستاپ وتئرعان راسئمگة جالئنسا» - دةپ وي تذيسة، قازاق جازؤئ مةن ءتئلئن جذيةگة کةلتئرگةن، اعارتؤشئ-جاديدشئل احمةت بايتذرسئن ذلئ: «قازاق دئنگة ناشار کذيدةن وتکةن، ةندئ قازاقتئ باسقا دئنگة اؤئستئرام دةؤ قذر اؤرةشئلئک. قازاقتئ دئننةن ايئرؤعا بولماسا، جازؤئنان ايئرؤعا بولمايتئن جذمئس» - دةپ تذجئرئمدايدئ.
ءاليحاننئث «مادةنيةت ءامئرئ - قذدئرةت ءامئرئ» دةگةن سوزئندة دة تةرةث ماعئنا جاتئر. 20 - عاسئر باسئندا ءدئندئ ءبئر جذيةگة کةلتئرؤ رةسةيلئک مذسئلمان زيالئلارئن تولعاندئرعاندا، ءا.بوکةيحان: «ءبئزدئث قازاق رؤحاني ءئسئن دة اق جولعا سالئپ الامئن دةسة، بذل - زور جولدئ ءئستئث ءبئرئ عوي» دةپ جازسا، جةتئ جئلدئق جاديت مةکتةپتةرئندة مئندةتتئ ديؤاني پاندةرمةن بئرگة يسلام ءدئن ساباعئ ءجذرؤئن قالاعان ا.بايتذرسئن ذلئ: «قازاقتئث ءدئن ئستةرئ مئنانداي بولارعا کةرةک دةپ، جوبا سايلاپ، ءجون کورسةتئپ وتئرعان مولدالارئمئز تاعئ جوق. ءبئز بئردةمة دةسةک، شاپ ةتئپ بةتئمئزدةن الاتئندار کوپ» دةپ زارؤلئکتئ اقئلمةن شةشؤدئ ذسئنعان.
ءا.بوکةيحان ةثبةگئنةن قازاقتار تذثعئش رةت پاتشا وکئمةتئنئث ساياساتئنا قارسئ پروکلاماسيانئ (1905 جئلعئ پةتيسيادان الدةقايدا بذرئن) 1902-1903- جئلدار شاماسئندا جازعانئن بئلةمئز. «قازاقتئث ءبئرئنشئ پروکلاماسياسئندا ورئس وکئمةتئنئث يسلام دئنئنة جاساپ جاتقان زورلئعئ مةن حريستيانداندئرؤ ساياساتئنا ءبئر کئسئدةي قارسئ تذرؤعا شاقئردئ. بذل يدةيا پروکلاماسيادا جالاث ايتئلماي، ورئستاندئرؤ ساياساتئنا قاتئستئ ناقتئ فاکتئلةرمةن دالةلدةنگةن.
1902 - جئلدان ةندئرئلگةن «کرةستيان ناچالنيگئ» جذيةسئنة، ةلدةگئ رةسمي مةکتةپتةردةگئ اراب تئلئ مةن جازؤئن قولدانؤعا تئيئم سالئنؤئنا قارسئلئق بئلدئرگةن. ءوتئنئش قاناعاتتاندئرئلماعان سوث، حالئق پروکلاماسيالارئ ايتقان يمانسئز شارالاردئث جذزةگة اساتئتئنا کوزئ جةتکةن» دةپ کورسةتةدئ ءاليحان. وسئ زةرتتةؤئندة ءا.بوکةيحان 1903- جئلدان باستاپ ءدئندارلار قؤعئندالدئ، کئتاپتارئ تارکئلةندئ دةگةن مالئمةتتئ (س.عئلماني، ت.ب.) تولئق راستايتئن دالةل کةلتئرگةن.
ناؤان قازئرةتتئث ورنئ ورئس ءذشئن لومونوسوأ قانداي بولسا، قازاق ءذشئن سونداي دةگةن ءاليحان: «پروکلاماسيياعا قاتئستئ قازاقتئث ايگئلئ يگئ جاقسئلارئن، مولدالارئ مةن قازاقتئث جاثاشا وقئعان مذعالئمدةرئن العاش رةت ساياسي تذرعئدان رةسمي تانئتتئ. ءبئراق ولاردئ 2-3 جئلدان سوث ازاتتئق کذندةرئ قايتارئپ بةردئ. ناؤرئزباي (ةل ونئ قذرمةتتةپ سئپايئ اتپةن ناؤان دةيدئ) تالاس ذلئ شاکئرتتةرئمةن بئرگة جةر اؤدارئلدئ» دةپ جازادئ.
قازاق يمپةرييانئث بودانئ بولعان جئلدارئ دئنئنةن اجئراپ قالدئ. شوقئندئرؤعا بارئنشا ذمتئلعان يمپةريا قازاقتئ بايئردان کةلة جاتقان ءداستذرلئ دئنئنةن اجئراتقئسئ کةلدئ. دئننةن اجئراتؤ - ذلتتئ جويؤدئث ءتيئمدئ جولئ دةپ ساناعان ولار ماقساتقا جةتؤگة بارئنشا ذمتئلدئ.
تاؤةلسئزدئک العان جئلداردان بةرئ جاستاردئث قايتا دئنگة بةت بذرؤ پروسةسئ قارقئندئ ءجذردئ. بذل جاقسئ. ءبئراق ذلتتئ ساقتاپ قالؤ ءذشئن فؤندامةنتاليستئک اعئمدار جةتةگئنة ةرمةؤ قاجةت. قازاقتئث سالت-ءداستذرئن، ءتئلئن جاتئرقامايتئن ءداستذرلئ دئننةن اداسپاؤ کةرةک.
مايرا الدابةرگةنوأا، «جالئن» جؤرنالئنئث ءتئلشئسئ
«جالئن» جؤرنالئ