سماعذل ةلؤباي: اشارشئلئق جئلدارئ ءتورت ميلليون حالئقتان ولئدةي ايرئلساق، قازئر سولاردئث ذرپاعئنان تئرئلةي ايرئلؤ قاؤپئ الدئندا تذرمئز

      - سماعذل اعا، ءسئزدئث  «اق بوز ءذي» تريلوگياثئز كةثةستئك كةزةثدةگئ قازاق حالقئ باستان وتكةرگةن گةنوسيد تؤرالئ جازئلعان كةث تئنئستئ شئعارما.
None
None

 ءوزئثئز ءبئر اثگئمةثئزدة «اؤلةتئمئزدة قالام ذستاعان ةشكئم جوق، تاثئردةن بةرئلگةن ساؤلة ارقئلئ وسئ تؤئندئنئ دذنيةگة اكةلدئم» دةگةن ةكةنسئز. اشارشئلئققا ارنالعان قازاق ادةبيةتئندةگئ العاشقئ كةث تئنئستئ تؤئندئعا قالاي كةلدئثئز؟

      - ءبئزدئث اؤئل وتكةن عاسئردئث وتئزئنشئ جئلدارئ قارساثئندا اقتوبة وبلئسئنئث بايعانين اؤدانئنان قاراقالپاقستانعا كوشئپ، ول جاقتا 1932 - جئلدئث اشارشئلئعئنا ذرئنعان. 1925 - جئلئ قازاقستاننئث باسشئلئعئنا گولوششةكين كةلدئ. ول كةلگةننةن كةيئنگئ تاريح بئزگة بةلگئلئ. «قازاق دالاسئندا قازان توثكةرئسئ بولماعان ةكةن، «كئشئ قازان توثكةرئسئن» جاسايمئز» دةدئ. ءسويتئپ، 1928 - جئلئ الاساپئراندئ باستاپ كةتتئ. بذل - حالئقتئ اشارشئلئققا الئپ كةلدئ. ءبئزدئث ةل اشارشئلئقتئث الدئندا، وكئمةت مالدئ جيناي باستاعاندا اؤا كوشكةن ةدئ. قاراقالپاقستان دا قازاقستانعا قاراعاندئقتان، بارلئعئ گولوششةكيننئث قولاستئندا بولدئ. وسئ جايتتئ كورگةن اكة-شةشةمئز تذركئمةنستانعا ءوتئپ كةتتئ. ولاردئث ايتؤئنشا، تذركئمةنستانداعئ جاعداي قاراقالپاقستانداعئ جاعدايدان مذلدة بولةك بولئپتئ. بالا كةزئمئزدة سول تاريحتئ كذن سايئن بئزگة ايتئپ وتئراتئن.

 مةن ةسةيئپ، الماتئداعئ №12 مةكتةپ-ينتةرناتتئ ءبئتئردئم. كةيئن قاراساق، تاريح وقؤلئعئندا اشارشئلئق تؤرالئ رةسمي ءسوز جوق، «سول جئلدارئ اسئرا سئلتةؤ بولدئ» دةگةن سيپاتتا عانا ايتئلادئ. وسئدان كةيئن ءبئز بذل تاريحتئ اقئرئنداپ جيناي باستادئق دةؤگة بولادئ. شئندئقتئ ايتؤ قاجةت دةپ بئلدئك. ؤنيأةرسيتةتتئث 1-كؤرسئندا وقئپ جذرگةنئمدة مةن «قاشقئن اؤئل» دةگةن روماندئ جوسپارلادئم. بذل - «اق بوز ءذيدئث» العاشقئ ةسكيزئ بولاتئن. كةيئپكةرلةرئ كئم، تاريحئ قالاي؟ ءبئراق ءالئ جازؤشئ بولئپ ذلگةرمةگةن ستؤدةنتكة ونداي اؤئر تاقئرئپتئ كوتةرؤ مذمكئن ةمةس ةدئ. سوندئقتان، ونئ دوعارئپ قويدئق، پئسئپ-جةتئلگةندة جازارمئز دةدئك. ءبئراق، اشتئق تاقئرئبئنا قذلاعئمئز تذرئك جذرةتئن.

     1982 - جئلئ كينوستؤديانئث باسشئلئق ءبئر جذمئسئنان باس تارتئپ، ةركئن شئعارماشئلئق جذمئسقا اؤئستئم. ءبئزدئث ةلدئث ةسكئ جذرتئ، ةلؤباي شالدئث سذيةگئ جاتقان جةرگة - اقتوبةنئث بايعانين اؤدانئنا بارئپ، ةلدئ ارالادئم. اشارشئلئق زاماندئ كوزبةن كورگةن قاريالارمةن سويلةستئم. كةلةسئ جئلئ قاراقالپاقستاننئث قوثئرات اؤدانئن، تذركئمةنستاننئث تاشاؤئز وبلئسئن ارالاپ، ءبئزدئث اؤئلمةن بئرگة بولئپ، بئرگة كوشكةن تاعدئرلاس ةلدئث كوزئ ءتئرئ قاريالارئمةن سويلةستئم. ءبئزدئث اؤئل اشارشئلئققا ذرئنعان 1932 - جئلئ حالئقتئ ءامؤداريا وزةنئمةن ارال تةثئزئ ارقئلئ بئرنةشة كةمةمةن تارازدئث تذبئنة اكةلئپ توككةن ةكةن. سول اؤئلدارعا باردئم. ءبئراق، تارازدئث توثئرةگئندةگئ قاريالار ماعان اشارشئلئق جونئندة ايتؤدان قورئقتئ. ول كةزدة دة كةثةس وكئمةتئ عوي. ايتؤعا بولمايدئ دةگةن ساياساتتئ اؤئلعا دةيئن سئثئرگةنئ كورئنئپ تذردئ.

 1982 - جئلئ ءبئر جاعئنان ةمدةلةيئن، ءبئر جاعئنان جذمئس ئستةيئن دةگةن ويمةن الماتئنئث باتئس جاعئندا «اقساي» اتتئ سايدئث باسئنا شوپان اعامئزدئث كيئز ءذيئن تئگئپ، «اق بوز ءذي» رومانئن جازؤعا وتئردئم. ول كةزدة جاسئم 35 تة بولاتئن. كئتاپ، نةگئزئنةن العاندا، كوزكورگةن ادامداردئث اثگئمةلةرئنةن قذرالدئ. 1984 - جئلعا دةيئن، ياعني، ءذش جاز اقساي سايئندا ءذي تئگئپ وتئرئپ جازئپ شئقتئم. ارينة، ول زاماندا مذنداي تاقئرئپ باسپادان وتپةيتئن. باسپاعا الئپ بارعانئمدا، ولار كئتاپتئ وقؤدان شوشئدئ، مةملةكةتتئك جوسپارعا ةنگئزبةدئ. وسئلايشا، كئتاپ 1990 - جئلدارعا دةيئن 5-6 جئل جارئق كورمةي جاتتئ. تةك كوممؤنيستئك جذية قذلاعاننان كةيئن عانا جاريالانا باستادئ.

     - ءذش كئتاپتان تذراتئن وسئ شئعارما ارقئلئ قازاق دالاسئنداعئ اشارشئلئقتئث بولمئسئن اشا الدئم دةپ ويلايسئز با؟

    - 1982 - 1985 - جئلدارعا دةيئن اشارشئلئق تاقئرئبئنا ارنالعان قازاق رومانئ جازئلدئ دةگةندئ ةستئگةن ةمةسپئن. كةثةس وكئمةتئ تذسئندا كةث كولةمدة، رومان جانرئندا قالام تارتؤ مذمكئن بولمادئ. دةگةنمةن، اشارشئلئقتئ كوزئمةن كورگةن جازؤشئلار كوپ ةدئ. ولاردئث ئشئندة كةيبئرئ ءالئ كذنگة دةيئن كوزئ ءتئرئ. ءبئراق، ءبئزدئث جازؤشئلارئمئزعا كةثةستئك يدةولوگيا ءوتئپ كةتكةن بولؤئ كةرةك، ةشقايسئسئ بذل تاقئرئپقا قالام تارتپادئ. ءوز ةستةلئكتةرئندة عابيت مذسئرةپوأتئث ايتاتئنئ بار، ونئث وزئندة اشتئقتئث ءبئر ةپيزودئ عانا ايتئلادئ. بةيئمبةت مايلين 1921- جئلعئ اشارشئلئقتئ ءوزئنئث «كذلپاش»، «اشارشئلئق قذربانئ» دةگةن اثگئمةلةرئندة جازدئ. بي-اعاث اشارشئلئق تاقئرئبئن اثگئمة جانرئندا بولسا دا كةرةمةت كلاسسيكالئق ذلگئدة جازدئ. 1940 - جئلدارئ اقئن جاقان سئزدئقوأ  «ءالي قارت» دةگةن شاعئن عانا پوةما جازدئ. سول ءذشئن ول جازالانعان، كئتابئ ورتةلگةن بولاتئن. توقسانئنشئ جئلدارعا جاقئنداعاندا بالعابةك قئدئربةك ذلئ «الاتاؤ» رومانئن جازدئ. سونئث ئشئندة ءبئر تاراؤئ اشارشئلئققا ارنالعان. ويتكةنئ، رومان جةتئسؤ تاريحئنان سئر شةرتةتئن. سودان كةيئن ادام مةكةبايةأ توقسانئنشئ جئلدارئ «قذپيا قويما» دةگةن شاعئن رومان جازدئ. بذل  اشارشئلئق تاقئرئبئندا وتة تالانتتئ جازئلعان شئعارما. مذنئث ءبارئن قوسقاندا وسئناؤ ذلتتئث ذلئ قاسئرةتئن ءوز دةثگةيئندة تولئق قامتئدئق دةپ ايتا المايمئن. بذل تراگةديانئ تولئق قامتؤ مذمكئن ةمةس. ويتكةنئ، بذل سول كةزدةگئ ءاربئر اؤئلدا، وتباسئندا بولعان، 4 ميلليون قازاقتئ جالماعان تراگةديا.

    - ءسئز بذعان دةيئن ؤكراينا، رةسةي ةلدةرئنئث اشارشئلئققا بةرگةن باعاسئ جايلئ ءجيئ ايتئپ كةلدئثئز. بيئل ةلباسئ بذل تاراپتا ءوز ويئن ايتئپ، اشارشئلئقتئث 80 جئلدئعئن اتاپ وتؤگة تاپسئرما بةردئ. جالپئ، زذلمات جئلداردئ ةسكة الؤدئ قانداي دةثگةيدة وتكئزگةن دذرئس دةپ ويلايسئز؟

    - ءبئز وسئ كذنگة دةيئن بئرةؤدئ وكپةلةتئپ قويامئز با، كرةملدئث كوثئلئن قالدئرامئز با دةگةن ويمةن اؤئز تولتئرئپ ايتا الماي كةلدئك. دةگةنمةن، بيئل قازاقستاننئث تذثعئش پرةزيدةنتئ نذرسذلتان نازاربايةأتئث نذسقاؤئمةن 1932-1933 - جئلعئ اشارشئلئقتئث 80 جئلدئعئن اتاپ وتپةكپئز. قازئرگئ ؤاقئتتا اتالعان زذلماتتئ جئلداردئ لايئقتئ اتاپ ءوتؤ جونئندة قوزعالئس باستالدئ. «ةشتةن كةش جاقسئ». مذنئث ءبارئ جاسالؤعا ءتيئس شارالار. ماسةلةن، ةؤروپاداعئ «حولوكوست» مةموريال كةشةندةرئ ذلگئسئمةن كةلةشةكتة (تئم الئس بولاشاقتا دةؤگة بولمايدئ)، اشارشئلئقتئ باستان وتكةرگةندةر ومئردةن ءوتئپ كةتپةي تذرعان كةزدة قازاقستاننئث تذكپئر-تذكپئرئنةن اشتئق قذرباندارئ توپ-توبئمةن جةرلةنگةن جةرلةردئث توپئراعئن جيناپ، مةموريال كةشةنئن جاساؤئمئز كةرةك دةپ ويلايمئن. مةموريالعا ءبئر ةسئگئنةن كئرگةن ادام ةكئنشئ ةسئگئنةن شئققانشا قازاقستاننئث اقتاثداقتارئن تذگةل كورئپ، سول وقيعالاردئث ورتاسئمةن ءجذرئپ وتكةندةي بولؤئ كةرةك. قازئرگئ كةزدة بالاؤئزدان ءمذسئن جاساؤ اسا قيئن ونةر ةمةس. سول بالاؤئزبةن اشارشئلئقتاعئ ءبئر وتباسئنئث باسئنداعئ حال-احؤالدئ سؤرةتتةؤگة بولادئ. ياعني، بذل وتباسئعا اشارشئلئق قالاي كةلدئ؟ الدئمةن گولوششةكيننئث اتارمان-شابارماندارئ، شولاق بةلسةندئلةرئ ونئث مال-مذلكئن، ازئق-تذلئگئن تارتئپ الدئ عوي. وسئ پروسةستئث ءبارئن بالاؤئز مذسئندةر ارقئلئ جاساپ كورسةتؤگة بولادئ. مذنئ كورگةن ادام اشارشئلئق زذلماتئن كوزبةن كورگةندةي بولادئ. وعان تةك اشارشئلئق ةمةس، تاريحتئث باسقا دا اقتاثداق بةتتةرئن، اتاپ ايتقاندا، 1916 - جئلعئ قازاق حالقئنئث ذلت-ازاتتئق كوتةرئلئسئن، 1937 - 38 - جئلعئ رةپرةسسيانئ، تئث يگةرؤدئ، جةلتوقسان وقيعاسئن ةنگئزؤگة بولادئ. وسئلايشا توتاليتارلئق رةجيم قذرباندارئنا ارنالعان مةموريال-كةشةن ورناتئلؤئ كةرةك دةپ بئلةمئن.

    ةگةر وركةنيةتتئ ذلت بولامئز دةسةك، گةنوسيدتئ باستان كةشكةن وركةنيةتتئ ةلدةر ورناتقان  «حولوكوست» ذلگئسئندةگئ وسئنداي كةشةن  ورناتئپ، ءبئز دة وسئناؤ قازاقتئث ذلتتئق تراگةدياسئن بولاشاق ذرپاققا جةتكئزؤئمئز كةرةك. ارينة، ءبئر-ةكئ رومانمةن شارؤا بئتپةيدئ، اشتئق تاقئرئبئنا ارنالعان تةلةسةريالدار نةمةسة كةث تئنئستئ كوركةم فيلمدةر ءتذسئرئلؤئ كةرةك دةپ بئلةمئن. وتئزئنشئ جئلدار اقيقاتئن ادةبيةتتة، ةكراندا بذگئنگئ ذرپاق ايتپاسا، كةلةر ذرپاق ونئ جاساي المايدئ.

      ذلكةن ةكراندا «اق بوز ءذي» رومانئ دامير مانابايةأتئث رةجيسسةرلئگئمةن 1990 - جئلئ 2 سةريالئ فيلم بولئپ تذسئرئلگةن. ءبئراق، سول فيلمدئ تذسئرگةن «كاتارسيس» اتتئ ستؤديانئث اقشاسئ ءبئتئپ قالئپ، فيلمنئث سوثعئ جاعئ ءسال سذيئلئثقئراپ بارئپ ءبئتتئ. ارينة، وعان قايتا ورالؤعا، «قازاق فيلم» قايتا تذسئرؤگة بولادئ دةپ ويلايمئن.

   - ءيا قازاق حالقئ باستان وتكةرگةن اشارشئلئق تؤرالئ ذلتتئق دراما سيپاتئنداعئ كوركةم فيلم ءتذسئرؤ قاجةت-اق. بذعان ارقاؤ بولارلئق تراگةديالئق كورئنئستةر زذلمات جئلدارئ قازاقتئث ءار وتباسئندا بولدئ عوي...

   - ارينة، مةن سئزگة ءبئر عانا ةپيزودتئ ايتئپ بةرةيئن. وسئدان ءبئر جارئم جئل بذرئن جازؤشئلار وداعئندا اشارشئلئققا ساياسي باعا بةرؤ جونئندة عئلئمي-تاجئريبةلئك كونفةرةنسيا وتكئزدئك. وعان كوپتةگةن عالئمدار،  ادةبيةت، ونةر قايراتكةرلةرئ  جينالدئ. سونئث ئشئندة اكادةميك مارقذم سالئق زيمانوأ تا بولدئ. سالئق زيمانوأ ءوز ومئرئنةن ةستةلئك ايتئپ، 12 جاسئندا كورگةن وقيعاسئن بايانداپ بةردئ. «ءبئز ول كةزدة گؤرةأتةمئز. 1932 - جئلئ قالانئث بازارلارئندا اشتان بذراتئلعان ادامدار تولئپ كةتتئ. سودان كةيئن ولاردئ ارباعا تولتئرئپ الئپ، قالانئث سئرتئنا اپارئپ، جةردةن قازعان اپانعا يتةرة سالاتئن. ءبئز، بالالار، ئزئنةن ةرئپ بارئپ، ئثئرانئپ جاتقان ادامداردئ قئزئق كورئپ، ءبئر جاعئنان شوشيمئز، ءبئر جاعئنان بالا بولعان سوث قئزئق كورئپ قاراپ تذرامئز. سوندا اپاننئث تذبئندة ئثئرانعان حالئق، بالا-شاعا، كةمپئر-شال، اشتئقتان ءالئ ولة الماي جاتقان ادامداردئ ءوز كوزئمئزبةن كوردئك»، - دةگةن ةدئ سالئق اعامئز. ياعني، گولوششةكين باسقارعان وكئمةتتئث حالئققا جاساعان «قامقورلئعئ» - ولاردئ قذتقارؤدئث، تاماق بةرؤدئث ورنئنا، تئرئدةي كومة سالعان. وسئنداي جاعداي گولوششةكين باسقارعان قازاقستاننئث تالاي جةرئندة بولعانئن بئلةمئز.

   - ءسئز وسئدان ةكئ-ءذش جئل بذرئن ХХ عاسئر باسئنداعئ قازاق ساياسي قايراتكةرلةرئنئث ءبئرئ نئعمةت نذرماقوأقا ارنالعان جيئندا كةيبئر دةرةكتةردة قازاق حالقئنئث سانئ 1911 - جئلدارئ جذرگئزئلگةن ساناق بويئنشا 10 ميلليونعا جةتةعابئل بولعان دةگةندئ ايتئپ قالعان ةدئثئز. وسئ تؤرالئ تاراتئپ ايتئثئزشئ؟

   - ستاتيستيكالئق دةرةكتةرگة كوز جذگئرتةتئن بولساق، كوزئ اشئق قاؤئمنئث بارلئعئنا بةلگئلئ، 1897 - جئلعئ حالئق ساناعئندا ءبئزدئث حالقئمئزدئث سانئ 4 ميلليون 84 مئث ادام دةپ كورسةتئلگةن. ول كةزدة قئرعئز، تاجئك، تذركئمةن حالئقتارئنئث ءارقايسئسئ 300 مئثنئث و جاق-بذ جاعئندا بولعان. وزبةك - 700 مئث، سارت - 700 مئث دةپ كورسةتئلگةن. 1 ميلليونعا جةتةتئن بئرةؤئ دة جوق. ال، قازاق 4 ميلليوننان اسئپ-جئعئلعان. بئردة عالئم اعامئز مئرزاتاي جولداسبةكوأ ورئنبوردان چؤلوچكين دةگةن تاريحشئنئث «قازاقتار تاريحئ» اتتئ كئتابئن تاؤئپ اكةلدئ. ونئث ءبئر داناسئن ماعان بةردئ. سونئث ئشئندة قازاقتاردئث سانئ 1911 جئلئ 8 ميلليون ادامدئ قذرادئ دةپ جازئلعان. بذل - شئن مانئندة ХХ عاسئردئث 20-جئلدارئنا دةيئنگئ قاعازعا تذسئرئلگةن  جالعئز دةرةك دةؤگة بولادئ. ءبئز وعان دةيئن تةك احاثنئث: «الحامدؤللا، 6 ميلليون حالئقپئز» دةپ ايتقان سوزئنة عانا مالدانئپ جذردئك. ارينة، ول دا راس. ءبئراق، مئناؤ قاعازعا تذسكةن، زةرتتةؤشئ ورئس عالئمئ  كةلتئرگةن دةرةك قوي. بذنئ  چؤلوچكين قايدان الئپ وتئرعانئن بئلمةيمئز، ءبئراق، ءبئر دةرةكتةن العانئ انئق. ال، 1911 - جئلئ 8 ميلليوندئ قذراعان قازاقتئ قئرؤ ذدةرئسئ 1916 - جئلعئ وقيعادان باستالعانئن بئلةسئز. 1918 -جئلئ كةثةس وداعئنئث تةرريتورياسئندا ازامات سوعئسئ باستالعاندا ونئث ةث اؤئر زاردابئن قازاق اؤئلدارئ شةكتئ. ويتكةنئ، قئزئلدار دا قازاقتئث مالئن تارتئپ الاتئن، اقتار دا تارتئپ الاتئن، ةركئمةن بةرمةسة قئرئپ كةتةتئن. مئنةكي، سونداي الاساپئران زاماندا، 1917، 1918، 1919، 1920، 1921 جئلدارئ قازاق دالاسئندا  الاپات اشارشئلئقتئث العاشقئ تولقئنئ بولئپ ءوتتئ.

     1920 - جئلدارئ ورئن العان اشارشئلئقتئث زاردابئن سول كةزدةگئ زيالئلاردئث كوبئ، تذرار رئسقذلوأ تا، مذستافا شوقاي دا جازدئ. سوثعئ كةزدة تاريحشئ، ادةبيةتشئ تذرسئن جذرتباي ذ ق ك-نئث مذراعاتئنان مذحتار اؤةزوأتئث 1921 - جئلئ قازاقتئث تذثعئش قذرئلتايئندا سويلةگةن ءسوزئن تاؤئپ الدئ. قذرئلتايدا سويلةگةن سوزئندة مذحاث: «سوثعئ جئلدارئ اشارشئلئقتئث سالدارئنان 1 ميلليون 700 مئث قازاق قئرئلدئ، ونئث 700 مئثئ بالالار» دةگةن. سول كةزةثدة «پراأدا» گازةتئ سافاروأ ةسئمدئ كوميسساردئث 1 ميلليون قازاق قئرئلدئ دةگةن ءسوزئن جازدئ. ورتالئق گازةت قئرئلعان حالئقتئث سانئن قئسقارتئپ ايتقان بولؤئ كةرةك. ءبئز سافاروأقا سةنةمئز بة، مذحتار اؤةزوأكة سةنةمئز بة؟ ارينة، مذحاثا سةنةمئز. ال، ةندئ 1932 - 1933 - جئلدارئ ورئن العان اشارشئلئققا كةلةر بولساق، ونئث  ةسةبئن شئعارعان تاريحشئلاردئث ايتؤئنشا، ونئث ئشئندة اشارشئلئقتئ كوپ زةرتتةگةن عالئم تالاس وماربةكتئث سوزئنة سذيةنسةك، 2 ميلليون 300 مئث ادام وپات بولدئ. ةندئ بذل كورسةتكئشكة 1918 - 1921 - جئلدار ارالئعئندا قئرئلعان قازاقتئث سانئن مذحتار اؤةزوأتئث بةرگةن دةرةگئ بويئنشا 1 ميلليون 700 مئث دةپ الساق، اشتئقتان قئرئلعان قازاقتئث بارلئعئ 4 ميلليون بولادئ. مئنة، ءبئز كةثةس وكئمةتئ كةزئندةگئ اشارشئلئق سالدارئنان 4 ميلليون قازاق قئرئلدئ دةپ ايتؤئمئز سودان. كةيبئر تاريحي دةرةكتةردة، 1932 - جئلعئ اشارشئلئقتا جالعئز قازاق ةمةس، قازاقستاندا تذراتئن ذلت وكئلدةرئنئث ءبارئ، ياعني 250 مئثعا جؤئق وزگة ذلت وكئلئ قئرئلعان دةلئنةدئ. سونئث كوپشئلئگئ ورئستار بولعان.

         - اشارشئلئق جئلدارئنداعئ الماتئ تؤرالئ نة ايتا الاسئز؟

        - ماعان ءبئر وقيعانئ  كوزكورگةن مارقذم مولداباي ءابدئروأ دةگةن اقساقال ايتئپ ةدئ: «قازپي-دة ستؤدةنت ةدئك. ينستيتؤت زالئنئث  پرةزيديؤمئندا گولوششةكين باستاعان رةسپؤبليكا باسشئلارئ: «بةس جئلدئقتئث جوسپارئ كةرةمةت ورئندالدئ. ؤرا-ؤرا! جاساسئن، كوممؤنيستئك پارتيا!» دةپ ايعاي سالئپ، ذرانداتئپ وتئردئ.  كذن ئستئق بولعاندئقتان، زالدئث ةسئگئ اشئق تذرعان ةدئ. جينالئسقا قاتئسئپ وتئرعان ستؤدةنتتةر، اشئق تذرعان ةسئكتئث ار جاعئندا جولدا اشتئقتان بذرالئپ، قذلاپ جاتقان قازاقتاردئ كورئپ، جئلاپ وتئردئق. «مئنالار نةتكةن كورسوقئر، قانئپةزةرلةر ةدئ»، - دةپ جئلاپ وتئردئق» دةگةنئ ةستة. مئنة، وسئ ءبئر ةپيزودتئث ءوزئ گولوششةكين باسقارعان ساياساتتئث قازاققا قارسئ باعئتتالعان  قئلمئستئق، شوأينيستئك سيپاتئن كورسةتةدئ.

    توبولين دةگةن كوميسسار ءبئر ذلكةن جيئندا: «قازاق - كوشپةلئ حالئق. ولاردئث سوسياليستئك قذرئلئسقا تذرمئستئق دةثگةيئ كةلمةيدئ. سوندئقتان، ولاردئث جويئلؤئ تاريحي زاثدئلئق» دةپ اشئقتان-اشئق مالئمدةؤئ سول قئلمئستئق ساياساتتئث كورئنئسئ .

    قازپي-دئث الدئندا قازئرگئ پانفيلوأشئلار ساياباعئ تذر عوي. سول ساياباقتا بولعان ءبئر وقيعانئ ماريام حاكئمجانوأا اپامئز ءوز ةستةلئگئندة: «1932 - جئلئ ءبئز تةحنيكؤمنئث ستؤدةنتئمئز. ءتذنئ بويئ اشتان ولگةن ادامدار پاركتة، قالا كوشةلةرئندة جينالئپ قالادئ. تاثعئ الاگةؤئمدة ستؤدةنتتةردئ شئعارادئ. ءبئز ولئكتةردئ ارباعا تيةپ الئپ، قالانئث سئرتئنداعئ سايعا اپارئپ توگئپ تاستايمئز. ستؤدةنتتةردئث كذندةلئكتئ جذمئسئ وسئلايشا قالانئ اشتان ولگةندةردةن تازارتؤ بولدئ. ءبئر كذنئ قئزدار بولئپ، ولئكتةردئ ارباعا تيةپ جذرگةنئمئزدة پاركتة اعاشقا ارقاسئن سذيةپ، ءتئپ-تئك ءبئر ءئرئ شال وتئرعانئن كوردئك. باسئندا تذماق، ذستئندة بةلئن بؤئپ العان تون. ءوزئ قيمئلسئز. ءبئز ولئكتةردئ جيناپ جذرگةندئكتةن، ءتئرئ وتئرعان ادامدئ كورئپ شوشئپ كةتتئك. جاقئنداپ كةلئپ قاراساق، ءولئپ قالئپتئ. ذثئلة قاراعانئمئزدا، ءبئر قولئندا قئسئپ ذستاعان دومبئراسئ، ةكئنشئ قولئن دا كةؤدةسئنة قئسئپ ذستاعان ةكةن، توننئث ئشكئ جاعئنان كئشكةنة نارةستةنئث باسئ قئلتيادئ. ول دا ءولئپ قالعان. ياعني، اشتئق مةثدةگةن شال تئك وتئرئپ ءولئپ كةتكةن»، - دةپ جازادئ.

   - 1939 - جئلدارئ جذرگئزئلگةن قذپيا ساناقتار بويئنشا بارلئق وثئردة ادام باسئ ايتارلئقتاي كةمئپ جاتقان كةزدة، اشارشئلئق پةن رةپرةسسيانئ باستان وتكةرگةن ارالئقتا الماتئ حالقئنئث سانئ كةرئسئنشة ارتئپتئ. بذل - 1929 -جئلئ الماتئنئث استانا بولئپ جاريالانؤئ نةگئزئندةگئ كوشئ-قوننئث اسةرئ شئعار دةپ توپشئلايمئز...

   - الماتئداعئ اشارشئلئق تؤرالئ ايتا المايمئن. مةن بذل تاقئرئپتئ ئندةتة زةرتتةگةن ةمةسپئن. ءبئراق، جةتئسؤ وثئرئندة اشارشئلئق سذمدئق بولدئ. ءتئپتئ، جولدار بويئندا ادام جذرة المايتئنداي جاعدايعا جةتكةن. بذل تؤرالئ اشتئقپةن كذرةسكةن ساناؤلئ قازاق ساياساتكةرلةرئنئث ءبئرئ وراز جاندوسوأتئث ةستةلئكتةرئندة جازئلعان. جةتئسؤ قازاقتارئ بذل جةردة قايئر بولماعاننان كةيئن قئرعئز اسقان. قئرعئزدار اشتئقتان بذراتئلعان اعايئن جذرتقا مةملةكةتتئك دةثگةيدة كومةك جاساپ، جذزدةگةن مئث توننا استئق ءبولئپ، ءبئرشاما ةلدئ امان الئپ قالعان. مذنئ مةن سوثعئ جئلدارئ قئرعئز تاريحشئلارئنان ةستئدئم.

     - ةلباسئ اشارشئلئقتئث 80 جئلدئعئن اتاپ وتؤگة تاپسئرما بةردئ. ءبئراق، تاريحتا 1921 - 1922- جئلدارداعئ اشارشئلئق بولعانئن بئلةمئز. وسئ ةسةپپةن بيئل اشارشئلئقتئث 80 جئلدئعئن ةمةس، 90 جئلدئعئن اتاپ ءوتؤئمئز كةرةك سياقتئ...

      - 1932 - جئلعئ اشارشئلئقتا حالئقتئث جاپپاي قئرئلئپ قالؤئ مذمكئن ةدئ. وسئنداي جاعداي قالئپتاستئ. ويتكةنئ، گولوششةكين باسقارعان وكئمةت حالئقتئث قولئنداعئ مال-مذلكئ مةن ازئق-تذلئگئن تذگئن قالدئرماي سئپئرئپ الؤ ساياساتئن جذرگئزدئ. وعان جةرگئلئكتئ جاندايشاپتار، جاس، نادان بةلسةندئلةر وتقا ماي قذيا ءتذستئ. مئنةكي، ناداندئقتئث ءبئر قاؤپئ - ءوز حالقئنا قارسئ شابؤ.

       «گةنوسيد» - اؤئر ءسوز، ءبئر حالئقتئ قئرؤعا باعئتتالعان ساياسات. اشتئققا ساياسي باعا بةرؤدةن ءبئزدئث ساياساتكةرلةر تايساقتاعانئمةن، كةثةستئك بيلئكتة شئنئمةن سونداي باعئت بولدئ. ويتكةنئ، كرةمل بارلئق احؤالدئ ءبئلئپ وتئردئ. ءبئراق، قازاقتئث قئرئلعانئ، ونئث جةرئنئث بوساعانئ بولشةأيكتةرگة كةرةك بولدئ. ونئث ناتيجةسئن كةيئن حرؤششةأتئث ءوزئ كورسةتتئ. بوساعان جةرگة كةلئپ تئث يگةرؤدئ باستادئ. ةگةر كوممؤنيستةر شئنئمةن قازاققا جانئ اشيتئن بولسا، اشارشئلئق كةزئندة شةت ةلگة كةتكةن 1 ميلليون قازاقتئ نةگة تئث يگةرؤگة قايتارئپ الئپ كةلمةدئ؟! دةمةك، اشارشئلئق قازاققا قارسئ جاسالعان جوسپارلئ ساياسات بولدئ. ويتكةنئ، جةردئ بوساتئپ، وعان وزگة حالئقتاردئ الئپ كةلؤ كةرةك ةدئ. سولاي بولدئ دا، ياعني، بذل ساياسات تئث يگةرؤ ارقئلئ اياقتالدئ. ءوز اتامةكةنئنةن كةتكةن ميلليونداعان قازاقتئ قايتارئپ الؤ مذمكئندئگئ بولسا دا، كةثةستئك بيلئك بذل قادامعا بارمادئ. وسئ ولقئلئقتئث ورنئن قازئر تولتئرؤئمئز كةرةك. «نذرلئ كوش» باعدارلاماسئمةن اشارشئلئق كةزئندة جات ةلگة كةتكةن ذرپاقتارئمئزدئ قايتارئپ الؤئمئز كةرةك.

 ءبئز 1920 - 1932-  جئلدارئ 4 ميلليون حالئقتان ولئدةي ايرئلساق، قازئر سولاردئث ذرپاعئنان تئرئلةي ايرئلؤ قاؤپئ الدئندا تذرمئز. ةندئ ون جئل ئشئندة ولاردئ قايتارئپ المايتئن بولساق، ودان كةيئن ولار التئن بةرسةث دة قازاقستانعا كةلمةيتئن بولادئ. ويتكةنئ، ونئث ءتئلئ، ءدئلئ، ءدئنئ وزگةرةدئ. ول قازاق بولماي  كةتة مة دةپ قورقامئن. ةلئمئزدئث كوشئ-قون ساياساتئ كوثئل كونشئتپةيدئ. كوشئ-قون ءوز الدئنا مينيسترلئك بولؤئ، مةملةكةتتئك ساياساتتئث باسئم باعئتتارئ سوعان جذمئس ئستةؤئ ءتيئس ةدئ. ويتكةنئ، مةملةكةتتئث بولؤ-بولماؤئ حالئققا بايلانئستئ عوي. جاي جاتقان جةر جاؤ شاقئرادئ. كذندةردئث كذنئندة «جةرئث كةث ةكةن، مذندا حالئق سئيماي جاتقاندا، ازعانتاي حالئق ذلان-عايئر جةردة وتئرسئثدار، ةگةر گؤمانيزمگة قارسئ بولماساثدار ءسال ارئرةك، ئعئسئپ وتئرئثدار» دةؤشئلةر تابئلؤئ مذمكئن. سوندئقتان، جةر بوس بولماؤئ كةرةك. بذل جةردئ امان الئپ قالؤدئث جالعئز جولئ - كةزئندة اشارشئلئقتان ازئپ-توزئپ كةتكةن قازاقتئ اتاجذرتقا قايتارؤ.

      - ءبئز 31-مامئردئ - ساياسي قؤعئن-سذرگئن قذرباندارئن ةسكة الؤ كذنئ رةتئندة اتاپ وتةمئز. الايدا، مذنئث سئرتئندا اشارشئلئق قذرباندارئ قالئپ قوياتئن سياقتئ...

     - بذل زاث 1995 جئلئ قابئلدانعان. زاث جوباسئ پارلامةنتكة جولدانعان كةزدة «اشارشئلئق جانة ساياسي قؤعئن-سذرگئن قذرباندارئن ةسكة الؤ كذنئ» بولئپ ذسئنئلعان ةدئ. كوممؤنيستئك زاماننان قالعان ذركةكتئك پةن قورقاقتئقتان «اشارشئلئق» دةگةن ءسوز سئزئلئپ قالدئ. بيئل اشارشئلئقتئث 80 جئلدئعئن اتاپ ءوتؤ شةثبةرئندة پارلامةنتتة بذل ماسةلة قايتا قارالئپ، قايتا تئثداؤ بولؤئ كةرةك دةپ ويلايمئن. وسئلايشا، 31-مامئر - «اشارشئلئق جانة ساياسي قؤعئن-سذرگئن قذرباندارئن ةسكة الؤ كذنئ» بولئپ قالپئنا كةلتئرئلؤئ كةرةك. 4 ميلليون ارؤاقتئ سئزئپ تاستاؤعا بولمايدئ.

     - «ءبئر كذن اشئققاننان قئرئق كذن اقئل سذراما» دةيدئ قازاق. بئرنةشة جئل قاتارئنان ورئن العان، دذركئن-دذركئن قايتالانعان اشارشئلئق زذلماتئنان ذلتئمئزدئث ابدةن سانسئراعانئ انئق. ياعني، كةثةس وكئمةتئ قولدان جاساعان اشارشئلئقتئث زاردابئ مةن سالدارئ تؤرالئ نة ايتاسئز؟

      - اشارشئلئقتئث زاردابئ وتة اؤئر بولدئ. ماماندار قازاق حالقئنئث دامؤئن 110 جئلعا كةيئن شةگةردئ دةپ ايتئپ جاتئر. ماسةلةن، بذل باعئتتا دةموگراف-عالئم ماقاش تاتئموأتئث تاريحي دةرةكتةردئ تاؤئپ جاريالاؤداعئ ةثبةگئ زور. ءبارئمئز دة وسئنداي عالئمداردئث  ةثبةكتةرئنة سذيةنةمئز. اشارشئلئقتئث سالدارئ قازاق حالقئنئث ماثگئلئك پروبلةماسئ بولئپ قالا بةرةدئ دةپ ويلايمئن. جؤئردا عانا پرةزيدةنتئمئز نذرسذلتان ءابئش ذلئ: «ةگةر اشارشئلئق بولماعاندا ءبئز قازئر 45-50 ميلليون حالئق بولئپ وتئرار ةدئك»، -  دةدئ. ةگةر ءبئز قازئر 45-50 ميلليون حالئقتئ قذراپ وتئرساق، دالامئز شئن مانئندة وسئعان لايئق بولاتئن. كةزئندة حالئق وسئ دالاعا سئيماي وتئردئ عوي. مذحتار اؤةزوأتئث «اباي جولئن» وقئساثئز، ءاربئر قذدئققا، قئستاؤعا تالاسئپ وتئرعان رؤلاردئث نةلئكتةن سئيماي وتئرعانئن اثداؤعا بولادئ. ياعني، سول زاماندا قازاق ءوز جةرئن تولئق يگةرئپ وتئردئ. ءبئز قازئر 45-50 ميلليوندئ قذراعان ذلت بولئپ وتئرساق، سانئ جونئنةن الةمدةگئ ذلئ ذلتتاردئث قاتارئندا بولار ةدئك. بئزدة ءتئل، ءدئل، ءدئن پروبلةماسئ دا، ذلتارالئق پروبلةمانئث دا ةشقايسئسئ بولماعان بولار  ةدئ. ويتكةنئ، سانئ كوپ حالئققا كةيبئر اؤئتقؤلار اسةر ةتپةيدئ، جويئلؤ قاؤپئ تونبةيدئ. حالئق سانئ كوپ بولعان سايئن جاهاندانؤ دا ونئث جانئن مازالامايدئ.

 ال، سانئ ازايعان سايئن ذلتتئث تئلئنة دة، دئنئنة دة، قانئنئث سذيئلؤئنا دا، تةرريتورياسئنا دا قاؤئپ تونةدئ. مةملةكةتئ قالت-قذلت ةتئپ تذراتئنداي ءالسئز بولادئ. ياعني، قاؤئپتئث بارلئعئ حالئق سانئنئث ازدئعئنان شئعادئ. بذل - اشارشئلئقتئث دةموگرافيالئق ساياسي سالدارئ. ةكئنشئدةن، مذنئث پسيحولوگيالئق جاعئنان ذلكةن زاردابئ بولدئ. ءبئز، قازاق، وتة ةركئن حالئق ةدئك. توبةسئندةگئ تاثئرگة عانا تابئنعان ةر مئنةزدئ حالئق ةدئك. ال، 1932 - 1938 - جئلدارئ حالئق جةر بةتئندة بولماعان دوزاقي سذمدئقتان ءوتتئ. اش ادامدار ءبئرئن-ءبئرئ، ءوز بالالارئن جةپ جاتتئ. ياعني، حالئقتئث ةسئ اؤئسئپ كةتتئ، قورئقتئ دةپ بئلةمئن. قورئققان حالئق ئثعايشئل بولئپ شئعا كةلةدئ. 1950، 1960، 1970- جئلدارئ حالقئمئزدئث جاپپاي ورئستانؤئ، بالا-شاعاسئن تةك ورئس مةكتةبئنة بةرؤئ، قازاقتئث «قازاق» دةگةن اتاؤدان شوشؤئ، وزئنةن ءوزئ جةرؤئ، ورئس بولؤعا تئرئسؤئ، بارلئعئ 1920 - 1930 - جئلدارداعئ اشارشئلئق اپاتئنئث پسيحولوگياعا ذرعان سالدارئ. ياعني، ودان كةيئنگئ حالئق تةك كذن كورؤگة عانا، قارا توبئرعا اينالؤعا شاق قالدئ. قارا توبئر دةگةنئمئز جةگةن اس-سؤئن عانا بئلةدئ. وسئنداي پسيحولوگيا بئزدة كوپكة دةيئن ساقتالدئ. مذنئ مةن ءوز جاعدايئمنان بئلةمئن. ءبئزدئث اكة-شةشةلةرئمئز 1970 - جئلدارعا دةيئن وكئمةتتئث ءبيدايئن ساتئپ الؤعا بولماسا دا، شوپئرلارعا اقشا بةرئپ، قامباعا تولتئرئپ قوياتئن. ءبئر كذنئ اشارشئلئق بولادئ دةپ كذتكةندةي ذرةيلةنئپ جذرةتئن، اشارشئلئق  ةندئ بولمايدئ دةگةنگة سةنبةيتئن...

    1920 - 1932 - جئلعئ اشارشئلئقتار حالئقتئث ساناسئن سانسئراتئپ تاستادئ. 1930 - 1940 - جئلدارداعئ ءبئرئن-ءبئرئ كورسةتؤئ قورئققان ادامنئث قذلدئق پسيحولوگياسئنان شئعادئ. 1950 - جئلدارداعئ ساتقئندئق، ذلتقا قارسئ ينتةلليگةنسيانئث ءوز شابؤئلئ، ذلتتئث قورعاؤشئلارئنئث ازايئپ، ذلتتئ قورلاؤشئلاردئث كوبةيؤئ تراگةديا ةمةس پة؟! وسئ جاعداي ستاليننئث كوزئ ءتئرئ كةزئندة ورئن الدئ، ونئث زارداپتارئ ودان ءارئ سوزئلئپ، حالئقتئث بالا-شاعاسئن ورئستاندئرؤئمةن كورئندئ. قازئر ءبئزدئث ارامئزدا ميلليونداي شالا قازاق جذرسة، ولار سول قورقئپ قالعان ئثعايشئل  ادامداردئث بالا-شاعالارئ دةپ بئلةمئن. ولار قازاق بولؤدان قورئقتئ، تاعئ دا ذلتشئل دةپ ذستاي باستاي ما دةپ ذرةيلةندئ. «زامانعا ادام كذيلةمةك، زامانئ ونئ يلةمةك» دةگةن ابايدئث سوزئندةگئدةي، وكئنئشكة وراي،  ينتةلليگةنسيا زامانعا كذيلةدئ، يدةولوگيا ونئ  يلةدئ. كذرةسة المادئ. 1932 - 1933 - جئلدارعئ اشارشئلئقتان، 1937 - 1938 - جئلدارئ ورئن العان قؤدالاؤدان حالئقتئث رؤحئ سئندئ. ارينة، بذل دذربةلةثنةن باسقا حالئقتار دا ءوتتئ. ءبئراق، اشارشئلئق قازاق ءذشئن ذلتتئق قاسئرةت بولدئ. ونئث سالدارئنان ءالئ كذنگة قذتئلا الماي كةلةمئز. قازاقتئث بويئنداعئ ذلتسئزدئق، تئلسئزدئك، دئنسئزدئك، كةيدة ساتقئندئق دةگةن جامان ارةكةتتةردئ ؤشئقتئرعان، ئثعايشئل ةتئپ وزگةرتكةن ستالين، گولوششةكين باسقارعان بولشةأيكتئك دوزاق دةپ بئلةمئن. شئندئعئندا، مذنداي دوزاقتان حالئقتئث امان وتؤئ مذمكئن ةمةس ةدئ. ايتةؤئر، قذداي ساقتاپ، جارتئ حالئق قالساق تا امان ءوتئپپئز. سوندئقتان، بذل ءبئزدئث تاريحئمئزداعئ ةث قارالئ، ذلتتئق قاسئرةت. ةشقاشان ذمئتئلماؤعا ءتيئس ذلتتئث ذلئ قاسئرةتئ.

سذحباتتاسقان - دؤمان اناش

 دةرةككوز: اباي-اقپارات

سوڭعى جاڭالىقتار