الةمدةگئ ةث جذمباق، تارئداي شاشئلعان تايپا

بئرةؤلةر سئعانداردئ جةك كورسة، بئرةؤلةر مذسئركةي قارايدئ. ةركئندئكتئ قالايتئن، ءان مةن كذيدئ، بي ونةرئن ةرةكشة سذيةتئن سئعاندارعا قذرمةتپةن قارايتئندار دا جةتةرلئك. قازاقتئث ءبئرتؤار ذلئ ءشامشئنئث كوشئپ-قونئپ جذرةتئن سئعاندارعا قوناق بولئپ، ولارمةن تالاي ماقپال تاثداردئ بئرگة اتئرؤئ تةگئن ةمةس. سونداي-اق، پؤشكيننئث «سئعان» پوةماسئنا، أ. گيؤگو، ل. تولستوي، م. سةرأانتةس، ا. كؤپرين، ا. فةت، ي. تؤرگةنةأ ت.ت ايتؤلئ تذلعالاردئث اتاقتئ شئعارمالارئنا ارقاؤ بولعان حالئق وكئلدةرئ جايلئ قاراما-قايشئ دةرةكتةر كوپ كةزدةسةدئ.
سئعانداردئث شئعؤ تةگئنة زةر سالعان مامانداردئث پايئمئنشا، ولار مئثداعان جئل بذرئن ءذندئستاننئث سولتذستئك-باتئسئن مةكةن ةتكةن تايپادان تاراپ، كةيئننةن الةمنئث تذكپئر-تذكپئرئنة شاشئراپ كةتكةن. تاعئ ءبئر دةرةك كوزئندة سئعانداردئث 5 مئث جئل بذرئن ءذندئستاننئث سولتذستئگئنةن اريلئكتةر مةن ساقتار باسئپ كئرگةندة قاشئپ شئققاندارئ ايتئلادئ. ياعني بذگئنگئ تاثدا سئعانداردئث شئققان ورتاسئ ءذندئستاننئث سولتذستئك بولئگئ ةكةنئ ةش داؤ تؤدئرمايتئنداي. ال ولاردئث سئعان اتالؤئنا اعئلشئن ءتئلئ سةبةپ بولعان كورئنةدئ. ويتكةنئ وتة ةرتةرةكتة ةؤروپالئقتار «سئعانداردئث توبئرئ مئسئردان كةلئپ جاتئر» دةپ ويلاعان ةكةن جانة ولاردئ سول ةلدئث اتئنا ذقساتئپ، ءوز تئلدةرئنة ئثعايلاپ اتاپ كةتكةن ةكةن.
ءذندئ جةرئنةن كوش تذزةگةن ولاردئث ءبئر بولئگئ پارسئ ةلئنة كةلئپ جةتسة، ةكئنشئ ءبئر بولئگئ قازئرگئ كةزدةگئ تذركيانئث اؤماعئن بةتكة الدئ. تاعئ بئرةؤلةرئ شام ةلئ مةن مئسئردئ جانة افريكانئث سولتذستئك بولئگئن جيةكتةدئ. ءسال كةيئنئرةك ولاردئث قالئث توبئ بالقان اسئپ، قازئرگئ أةنگريا، رةسةي، گةرمانيا، فرانسيا، انگليا، يتاليا، ءتئپتئ كذن رايئ سؤئق شأةسيا مةن فينلياندياعا جول تارتتئ.
ءتذرلئ ةلدةردئ شارلاعان سئعانداردئث ءتئلئ البةتتة كوپ وزگةرئستةرگة ءتذستئ. ءبئراق ولار وزدةرئنئث اتا-بابادان جالعاسقان ءداستذرئن ساقتاپ قالا الدئ. تاعدئردئث سان قيلئ سوقپاعئنان امان ءوتؤ ءذشئن سئعاندار سان ءتذرلئ كاسئپتئ يگةرؤگة ءماجبذر بولدئ: بئرةؤلةرئ اعاشتان بذيئم جاسايتئن ذستالئقتئ مةثگةرسة، تاعئ بئرةؤلةرئ باتپاقتان ئدئس-اياق جاساپ كذن كوردئ. دةگةنمةن ةركئندئكتئ ءومئردئث ءمانئ دةپ ذعاتئن سئعانداردئث كوپشئلئگئ ءان ايتئپ، بي بيلةپ، ةلدئث كوثئلئن كوتةرؤ ارقئلئ جان باققاندئ ءجون سانادئ. سونئمةن قاتار بال اشئپ، بولاشاقتئ بولجاؤدئ قالاعانداردئث قاتارئ دا قالئث بولدئ.
ءبئر قئزئعئ، انگلياداعئ سئعاندار كوبئنةسة جئلقئ ساؤدالاؤمةن اينالئسسا، ؤةلستةگئلةردئث دةنئ سئبئزعئ مةن ارفادا ويناپ، ءان سالئپ، تابئس تاؤئپتئ. ال يسپانياداعئ سئعاندار كوبئنة كوپ فلامينگو بيئن ناقئشئنا كةلتئرئپ بيلةپ، كورةرمةننةن اقئ العان ةكةن. رؤمئنيا مةن أةنگريا جةرئن مةكةن ةتكةن سئعاندار دا مؤزئكا ونةرئنئث ارقاسئندا كذن كورئپتئ. ايرئقشا كاسئپتئ بذرئنعئ يؤگوسلاأياداعئ سئعاندار توبئ مةنشئكتةپتئ - ولار وق-ءدارئ جاساؤدئث كوزئن تاپقان كورئنةدئ.
قازئرگئ ؤاقئتتا سئعاندار ادامزات بالاسئ مةكةن ةتةتئن بارلئق قذرلئقتا كةزدةسةدئ. ولار ةث العاش 1715 - جئلئ اتلانتيكادان اسئپ، امةريكاعا قادام باسقان ةكةن. ارينة، بالا-شاعاسئن شؤلاتئپ، توپ-توبئمةن جذرةتئن قاثعئباستاردئ كوپتةگةن ةلدةردئث حالقئ جئلئ قابئلداي قويمادئ. ءتئپتئ، ولاردئ قاتاث جازالاپ، قؤعئن-سذرگئنگة ذشئراتقان مةملةكةتتةر دة بولدئ. باتئس ةؤروپاعا ءبئرئنشئ بولئپ كةلگةن سئعاندار ءدئني كوزقاراس تذرعئسئنان ريم پاپاسئنئث قاهارئنا ذشئراعاندارئن ايتتئ. ةؤروپالئقتار باستاپقئدا ولارعا قارجئلاي كومةك كورسةتئپ، ازئق-تذلئكپةن قامتاماسئز ةتئپ، قذقئقتارئن قورعاؤعا مذمكئندئك بةرةتئن قذجاتتار تابئستادئ. ءبئراق كةيئنئرةك ولارعا دةگةن كوزقاراس كئلت وزگةردئ. ونئث ذستئنة، ءدال سول تذستا ةؤروپا ةكونوميكالئق جانة الةؤمةتتئك داعدارئسقا تذسكةن ةدئ. ةندئ بوس سةندةلئپ جذرگةندةرگة قارسئ زاثدار كذشةيتئلدئ. البةتتة، داعدارئستئث كةسئرئنةن تذرمئستئث تاؤقئمةتئن تارتقانداردئث قاتارئ ذلعايئپ، قئلمئس سانئ ارتتئ. كوشئپ-قونئپ جذرةتئن سئعاندارعا دا وسئ ؤاقئتتئث سالقئنئ ءتيدئ. ءتئپتئ، ولارعا ارنالعان جةكة زاثدار دا شئقتئ. ونئث ةث العاشقئسئ 1482 - جئلئ يسپانيادا پايدا بولدئ.
ن.بةسسونوأ پةن ن.دةمةتةردئث «سئعان تاريحئ. جاثا كوزقاراس» كئتابئندا سئعاندارعا قارسئ باعئتتالعان زاثداردان مئناداي ذزئندئلةر كةلتئرئلگةن بولاتئن:
شأةسيا. 1637 - جئلئ قابئلدانعان زاثدا ةركةك كئندئكتئ سئعانداردئ دارعا اسؤ كورسةتئلگةن.
ماينس. 1714 - جئل. مةملةكةت اؤماعئندا قولعا تذسكةن بارلئق سئعاندارعا ءولئم جازاسئ كةسئلسئن.
انگليا. 1544 - جئلئ قابئلدانعان زاث نةگئزئندة ةركةك سئعاندارعا ءولئم جازاسئ تاعايئندالدئ. كةيئنئرةك І ةليزاأةتانئث ذكئمئمةن ول تئپتةن قاتايئپ، «سئعاندارمةن دوس، تئپتةن تانئس بولعاندار» دا ولئمگة لايئق دةپ تانئلدئ. 1577 - جئلئ اعئلشئندئق جةتئ ةر كئسئ مةن ءبئر ايةل وسئ زاث نةگئزئندة ايئپتالئپ، دارعا اسئلدئ.
تاريحشئ سكوتت-مةكفي نةمئس مةملةكةتتةرئندة قابئلدانعان 148 زاثنئث سئعانداردئث قذقئعئن شةكتةگةنئن كةزئندة جازعان ةكةن. ماسةلةن، موراأيادا سئعان ايةلدةردئث سول جاق قذلاعئن، بوگةميادا وث قذلاعئن كةسئپ تاستاپ وتئرعان. اسئرةسة، فريدريح-أيلگةلم پرؤسسكي قاتالدئعئمةن ةرةكشةلةنئپ، 1725 - جئلئ ون سةگئز جاستان اسقان بارلئق سئعانداردئ جئنئسئنا قاراماستان ءولتئرؤدئ بذيئرئپتئ.
مذنداي قاتئگةزدئك باتئس ةؤروپانئ شيئرلاعان سئعانداردئ تئعئرئققا تئرةدئ. زاثدئ جولمةن كاسئپ ةتئپ، كذندةرئن كورة المايتئندارئن تذسئنگةن ولار، ءبئرجولاتا قئلمئسقا بةت بذردئ. وسئ كةزةثدة ةؤروپالئقتار مةن سئعانداردئث اراسئنداعئ ءوزارا سةنئمدئلئك شةكاراسئ بذرئنعئدان بةتةر الشاقتاي ءتذستئ. جذرتشئلئق ئشئندة «سئعاندار ادام ةتئن جةپ، قانئن ئشةدئ ةكةن، شايتانمةن جولداس ةكةن» دةگةندةي اثگئمةلةر كوبةيدئ. ايتسة دة جازادان قذتئلؤدئث جولدارئن تاپقاندار دا بولدئ. ماسةلةن، شأةسيا، گةرمانيا سياقتئ ةلدةردة اسكةر قاتارئنا الئنئپ، جازالاؤدان امان قالدئ.
ؤاقئت وتة كةلة، سئعانداردئ قؤدالاعان زاثدار كذشئن جويدئ. بذل ةؤروپانئث داعدارئستان شئعئپ، وندئرئستئك رةأوليؤسيا باستالعان شاق ةدئ. ةندئ سئعاندار دا ةركئن تئنئستاپ، قوعامعا سئثئسة ءتذستئ. ولار ةؤروپالئق ةلدةردة قوي قئرقؤ، سةبةت توقؤ ت.ت جاثا ماماندئقتاردئ يگةرئپ، ءتئپتئ ئسمةر دةگةن اتاققا ية بولا باستادئ. ءبئراق پولشادا سئعاندارعا قارسئ زاث 1849 - جئلئ قايتا قابئلدانئپ، كوشپةندئلةردئ جاپپاي تذتقئنداؤ جذزةگة استئ. سئياقئ الئپ قالؤدئ كوزدةگةن اشكوزدةر سئعاننئث جاس بالالارئن ةرةسةك ةتئپ كورسةتئپ، وتئرئقشئلارئن كوپة-كةرنةؤ «كوشپةلئ» دةپ ايئپتاپ، سئعانداردئث باسئنا قارا بذلت ءذيئردئ. پولشاداعئ 1863 - جئلعئ كوتةرئلئستةن كةيئن قيسئق زاث كذشئن جويدئ.
1700 - جئلداردئث ةكئنشئ جارتئسئندا رةسةيدةگئ سئعاندار قوعامعا بةلسةندئ تذردة سئثة باستادئ. ولاردئث اراسئندا داؤلةتتئ ادامدار مةن كاسئبي ارتئستةر شوعئرئ پايدا بولدئ. دةگةنمةن 1917 - جئلعئ رةأوليؤسيا اؤقاتتئ سئعانداردئث ساعئن سئندئردئ. جاثا ذكئمةت دذنية-مذلئكتةرئن تاركئلةپ، وزدةرئن قؤدالاعاسئن ولار امالسئزدان كوشپةلئ ومئرگة قايتئپ ورالدئ. قئزئل اسكةر كوشئپ-قونئپ جذرگةن سئعاندارعا تيئسپةدئ. 1920 - جئلدارئ كةثةستةر وداعئندا سئعاندارعا ارنالعان وقؤ ورئندارئ اشئلئپ، سئعان تئلئندة ادةبيةتتةر مةن باسپاءسوز جارئق كوردئ.
سئعاندار ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئس كةزئندة دة قؤعئن-سذرگئندئ باستان وتكةردئ. كةيبئر زةرتتةؤشئلةردئث ةثبةگئنة سذيةنسةك، سول ءبئر زذلمات جئلدارئ ورتالئق جانة باتئس ةؤروپادا 150 - 200 مئثداي سئعان فاشيستةر مةن ولاردئث جاقتاستارئنئث قولئنان قازا تاپتئ.
ال ورتا ازياعا سئعاندار پارسئ شئعاناعئ ماثئنان كةلگةن دةگةن بولجام بار. قازاقستان، تاجئكستان، وزبةكستان مةن قئرعئزستاندا كوشة كةزئپ جذرگةن ولاردئث دةنئ قايئر-ساداقا سذراؤمةن، زةرگةرلئك بذيئمداردئ جانة ءئشئنارا ةسئرتكئ زاتتاردئ ساتؤمةن اينالئسادئ.
سئعانداردئث اراسئندا الةمگة تانئلعان تذلعالار دا جةتةرلئك. تاعئ ءبئر قئزئق جايت، أةنگرياداعئ سئعانداردئث قاتارئندا تانئمال سؤرةتشئلةر كوپ بولسا، رؤمئنيا، يسپانيا، رةسةي جانة بالقان تذبةگئ ماثئنداعئ ةلدةردةگئ سئعانداردئث مؤزئكالئق مادةنيةتئ مةيلئنشة جةتئك. چةحيا، سلوأاكيا، رةسةيدة ولار ادةبيةتتئث دامؤئنا ةلةؤلئ ذلةس قوستئ. ال وثتذستئك افريكا ةلدةرئندةگئ سئعاندار سيرك ونةرئن وركةندةتة ءتذستئ.
1971 - جئلئ لوندوندا سئعانداردئث ءبئرئنشئ دذنيةجذزئلئك كونگرةسئ ءوتتئ. وسئ باسقوسؤدا سئعاندار وزدةرئنئث ةلتاثباسئ مةن تؤئن جاريا ةتتئ جانة 8 -ءساؤئردئ «حالئقارالئق سئعاندار كذنئ» دةپ بةلگئلةدئ. «ةگةر ءان مةن بي بولماعاندا - سئعاننئث ومئرئنةن اؤئر ةشتةثة بولماس ةدئ» دةيدئ سئعاندار. مئثداعان جئلدار بةدةرئندة جذمئر جةردئث بةتئنة تارئداي شاشئلعان سئعاندار دا تاؤقئمةتتئ تارتؤداي-اق تارتئپ كةلةدئ. ءبئراق اتا-بابادان جالعاسقان ءداستذرئن جوعالتقان جوق.
شالقار ةستةن
دةرةككوزئ:«ايقئن» گازةتئ