كةرةيدئث اسقان بايئ ذلتاراعئ

ولاي دةيتئنئمئز بذگئندةر ءتورت مةملةكةتتئث اؤماعئندا تةلئمدةلئپ قالعان ءور، كةندئ، تاؤلئ، موثعول التاي سئلةمدةرئندة قازاقتار مةكةن ةتئپ كةلةدئ. (سؤرةتتة: ذلتاراق بايدئث بةيئتئ).
ولار تةك كذن كةشئپ قانا قويماي، نةبئر قيئن-قئستاؤ كةزدة ءبئر-بئرئنة سذيةؤ، قينالعان كةزدة تئرةؤ بولئپ كةلگةندئگئن بئرةؤ بئلسة دة، بئرةؤ باعامداماي كةلدئ. سةبةبئ ونئث تاريحي ماثئزئن سارالايتئن زةردة، نازار سالار نيةت تة از دةسةك ارتئق ايتقاندئق بولمايدئ، تئيئم دا بولماي قالعان جوق. تةك التاي قازاقتارئ عانا ةمةس، ومبئ-تذمةن، استارحان، سئر قازاقتارئ، ئلة قازاقتارئنئث شةكارانئث ةكئ جاعئندا ايدئث امانئندا زورلئقپةن اجئراپ، شةرمةندة كذي كةشكةنئمةن اراداعئ بئرلئك پةن ئنتئماقتئ مةيلئنشة ساقتاپ، قال-قادئرئ جةتكةنشة ذرپاققا امانات ةتؤدئ ذستانعاندئعئ ءمالئم.
تومةندة وسئنداي ةرلئك، ةلدئكتئث ذيتقئسئ بولعان ةل اؤزئندا، تاريح حاتئندا قالعان قازاقتئث قازئنالئ قارتتارئنئث ءبئرئ، قادئرلئ ةلاعاسئ تؤرالئ ازدئ-كةم ءسوز قوزعاماقپئز.
التايدئث قوبدا بةتئندة ХІХ ع. ةكئنشئ جارتئسئندا «كةرةيدئث اسقان بايئ ذلتاراعئ، قوناعئنا سويادئ قئسئردئث تايئن» دةپ ةل اؤزئندا جومارتتئعئ مةن مارتتئگئمةن ذلگئ بولئپ قالعان اؤقاتتئ جان ذلتاراق باي ءومئر سذرگةن. ذلتاراق باي اباق كةرةيدئث شةرؤشئسئنئث وجئق رؤئنان تارايدئ. وراسان مول داؤلةت بئتكةن اؤقاتتئ جان وثئردة «اتپةن ءذي تئكتئرگةن باي» بولعان. شاثئراعئنئث ذلكةندئگئ سونداي، تذيةگة ارتؤعا كةلمةيتئندئكتةن كوشكةن كةزدة 7-8 جئگئت شاثئراقتئ ذزئن سئرعاؤئلمةن زؤزالئپ الئپ جذرةدئ ةكةن، تئككةن كةزدة 3-4 جئگئتتئث قارماؤئن قاجةت ةتةدئ ةكةن. ال كيئز ءذيدئث كةرةگةسئنئث بيئكتئگئ سونداي بويئ سذثعاق جئگئتتةردئث ءوزئ كةرةگئنئث 4-5 كوگئنة اياعئمةن شئعئپ ؤئقتئ بايلايدئ دةگةن اثگئمة قالعان. راسئندا دا، بايدئث ءذيئن تئككةن جذرتئنئث ئرگةسئن مورلاعان ءئزئ قازئرگئ بايان-ولگيدئث دايئن وثئرئندة جالاثاش، تاستئبذلاق، ويعئردئث جالپاق ولكةسئندة ذشئراسادئ.
اتاق داثقئ الئسقا كةتكةن ذلتاراقپةن قذدا-جةكجات بولؤعا ئنتئققاندار قاتارئندا قارامةن قذدا بولمايتئن تورة جاثگئر دة بولعان. التايدا ةل بيلةگةن تورةنئث توقالئنان تؤعان ذلئ بيةكةگة ذلتاراقتئث ورتانشئ قئزئ دياشتئ ايتتئرعان. ال التايدا اتاعئ مةن ءبئلئم پاراساتئ اسقان ابدئكةرئم بولئس ذلتاراق بايعا حات جازئپ، ةلشئ جئبةرگةن ةكةن. ايتپاعئ مئناؤ بولعانعا ذقسايدئ: «كةرةيدئث ناعئز بايئ بولسا قالئث مالئن تولةپ بئزدةن قئز السئن، وعان شئداماسا قئزئن بةرسئن. ءبئراق، قويار شارتئمئز بار، مئث جامبئ نةمةسة ءجذز قاراكوك (ءتذستئ) ات بةرسئن، ونئ بةرة الماسا قئزئنئث قالئث مالئنئث كولةمئن ايتسئن دةگةن ةكةن».
ابدئكةرئم بولئسقا جاؤاپ رةتئندة ذلتاراق جايساثنئث ايتقانئ «مةن جامبئ ذستايتئن سارت پةن نوعايدئث ساؤداگةرئ ةمةسپئن، مال ذستاعان كةرةي سالتئنانمئن. قويعان تالابئ بويئنشا 5-6 جاسار 1000 قاراكوك اتئن الئپ، قذدالئققا كةلئسسئن»، - دةسة كةرةك. وسئلايشا، قارعئباؤئن بةرئپ، ءولئ-ءتئرئسئن سويئپ، ءجذز اتان، قاراكوك جئلقئلارئن ايداتئپ قذداندالاسقان.
ذلتاراقتئث ذلئ بةكةي ابدئكةرئم بولئستئث قئزئ نذرعئزارمةن نةكةلةسؤگة توقتاسقان كةزدة اياق استئ ذلتاراق باي مةزگئلسئز قايتئس بولادئ. ءبئراق، قازاقتئث اتا جولئن بةكةم ذستاناتئن باي مةن بولئس ةمةس پة، ؤادةدة تذرئپ بايدئث جئلئ وتكةن سوث نذرعئزاردئ ذزاتادئ. ةرؤلئككة قارؤلئق، ةلدئكتئث ءسان-سالتاناتئن پاش ةتةتئن، قوجئراعان كونة سالت پةن اتا جولئن جاثعئرتاتئن ادةتئمةن بولئس جاعئ دا ذلكةن دايئندئقپةن قئزدارئن اتتاندئرادئ. وتاؤلاتئپ ذزاتقان قئزعا ارناپ، ون تايلاققا قوثئراؤ تاعئپ، 15 اتانعا باستئرئپ جاساؤ مذكاممال تيةپ، 18 قذدا-قذداعيئ دايئندالادئ. تولئق جاساؤداعئ قئسقاش-كوسةؤگة دةيئن كذمئسپةن اپتاتئپ، كةرةگةنئث باستارئن التئنداتقان ةكةن. بذل جالپئ قازاقتئث جولئنا سايعانئمةن، ءسان-سالتاناتتئث قوجئرئپ كورپةگة قاراي ئقشامدالاتئن كةزدئث باسئ ةدئ.
وسئ تذستا ذلكةن ءبئر داؤ تؤادئ. گاپ، قذدالار جاعئنئث باس قذداعا ارناپ تئككئزگةن اقباس قذندئز ئشئگئنة بايلانئستئ تؤئندايدئ. ذلتاراق باي دذنية سالعان سوث ونئ بذزدئرئپ، الپئس جاعالئ كيئمگة جذرئن، جاعا ةتكةنئن ةستئگةن كةرةيلةر جاعئ نارازئ بولسا كةرةك. بذل قذلاعئنا جةتكةن شةرؤشئنئث ذلئعئ سذكئرباي دا «باي ولسة دة ءذش جئل ازا تذتاتئنئنئن بئلمةي مة، اكةلئپ تذل قئلئپ جاپسا بولماي ما، ارتئنداعئ ةلئنة كورسةتسة بولماي ما؟!»، - دةپ نازالانادئ. ونئ جئگئتتةر ءوزئنشة پايئمداپ، ارؤاقتئ ةلةپ-ةسكةرمةگةن قذدالاردئث جولئن توسئپ، كةلئندئ عانا الئپ، قذدالاردئ كةرئ قايتارماققا نيةتتةنةدئ.
بذل وقيعا دةرةؤ قذلاعئنا جةتكةن ذلتاراقتئث جةسئرئ التئن بايبئشة شةرؤشئنئ باسقارعان سذكئرباي گذثدئ شاقئرتادئ. شةرؤشئنئث ةث ذلكةن شاثئراعئنداعئ (رؤدئث ةث كئشئسئ قاراشاثئراق يةسئ بولاتئن زاثدئلئق بويئنشا) بايبئشة شاقئرتقان سوث كةلگةن ذلئققا ول ءوز ءؤاجئن ايتادئ. «بايئم ءولئپ، اقتئ ءبئر سالئپ، قارانئ ءبئر سالئپ كذيئك تارتئپ وتئرعاندا كورةيئن دةگةن قئزئعمدئ قايتارؤشئ بولما. مةنئث قذدا-قذداعيئمدئ سوققئعا شةرؤشئنئث جئگئتتةرئ جئقسا مةن ومئراؤئمدئ كوككة ساؤام» (ياعني قارعئس جاماندئق تئلةيمئن بارشاثا دةگةنئ) دةگةندة اتا جولئنا جئعئلعان سذكئرباي تةنتةك جئگئتتةردئ تئنئشتاندئرعان ةكةن. وسئلايشا قذدا-قذداعيلار بةيبئت كةلئپ-كةتةدئ، باي مةن بولئس قذدا بولادئ.
مذنئ ةستئگةن التاي قازاقتارئ ذزاق ؤاقئت بويئ ايتار اثگئمة، الار ونةگة رةتئندة ذزاققا ساقتاعان سونشالئق كةيئن اؤئزدان اؤئزعا جةتئپ، 1994- جئلئ ذلتاراق بايدئث نةمةرةسئ سةيسةنبايدئث اؤزئنان بئرئككةن قازاق-موثعول ةتنوگرافيالئق ةكسپةديسياسئ بارئسئندا جازئپ الؤدئث ءساتئ ءتذستئ.
شئنئمةن-اق، اتاق داثقئ اسقان ذلتاراققا قيساپسئز مال بئتكةن: جئلقئسئ ون مئث، سيئرئ بةس مئث، بئرنةشة سوقئر، قيساپسئز قوي-ةشكئ. زةكةتكة جئل سايئن مئثداعان مال شئعارعان. جئلقئسئنئث سانئن انئقتاؤ مذمكئن بولماعئندئعئ سونشالئق، بةلگئلةنگةن سايعا يئرئتكةندة ساي اثعارئ تولئپ تذرسا كوثئلئ تولادئ ةكةن. سونشاما داؤلةتتئ يگةرؤگة قولاستئندا جذزدةگةن وتباسئ مالشئ-قوسشئسئ تذگئلئ ءذيئنئث كيئزئن پئشةتئن مئسةكةر شةبةر ذستاعان، ةر-توقئم، ات ابزةلدةرئنة جاؤاپ بةرةتئن ارنايئ ادامئ بولعان.
ةل اراسئنداعئ بةدةلئ بيلئك ايتؤ، ةل باسقارؤدئ ذلكةن ذلئ ءدذتبايعا ةرتة اماناتتاعان باي جومارتتئعئعئ مةن مةيئرئمدئلئگئ ارقاسئندا مارتةبةسئ اسقاقتاپ وتئرعان. جالشئ قئزمةتكةرلةرئنة ولشةپ-ءتاماپ ةمةس، تئرشئلئگئنئث قاجةتئنة ساي اس-سؤ، كيئم-كةشةك، ات-كولئك بةرئپ وتئرعان. اتاعئ مةن ونةگةلئ اثگئمة ايتاتئن، ءوزئ اتقذمار ةلدئث جيئنئ مةن بةرةكةسئن ذلئقتاعان بايدئث اؤئلئ تذسةلدئ، قوناق قذرعامايتئن تئپتةن ةلدئث ماسةلةسئن تالقئلايتئن ءماجئلئس وتةتئن ورتالئعئ بولعان. سوندئقتان دا سوعئمعا جذزةدةگةن جئلقئ، مئثداعان ذساق مال سوياتئن دةيدئ ةل اؤزئنداعئ اثگئمة.
قوبدا بةتئندة مال جايئلئمئ تاپشئ، ذرانقايلارمةن اراداعئ ءدذردارازدئققا قاراماي ذلتاراق بايدئث ءورئس-قونئسئنا ذلاثعايئر جةر بةرگةن. باي ءوزئ جالپاق، كوكمويناقتئ قئستاپ، جاز جايلاؤئ اقسؤ، ءذشبذتا (بذل ءتورت التايدئث تذيئسةر تذسئندا)، جالاثاش، سئرعالئ، كذزةؤئ جئلاندئ، قارا ايئرئق ءتارئزدئ ةكئ-ءذش ءجذز شاقئرئمعا يةلئك ةتكةن.
ذلتاراققا بئتكةن قيساپسئز مال مةن داؤلةتتئث قذتئ ونئث جارئققارئن دةگةن اتئ مةن قارابؤراسئندا بولعا دةسةدئ ئرئمشئل جذرت. جارئققارئن ات جةكة دارا جذرةتئن ساياق، قئس قئستاؤ، جاز جايلاؤعا جذرتتان كذنئ-بذرئن بارئپ الادئ ةكةن، ال قئستا ذثگئر تاسقا جالعئز بةكئنئپ، قورعاناتئن بولعان. ال، قارابؤراسئ شابئعا كةزدة ةلگة الةك سالاتئن، وعان بايبئشة مةن ذلئ عانا جؤيتئن كورئنةدئ. يةسئ ولگةن سوث بؤرا دا، ات تا تاستان قذلاپ، ولگةن ةكةن.
ذلتاراق باي كوز جذمعان سوث جئلاندئ ولكةسئنة جةرلةپ، باسئنا اعاشتان زيرات تذرعئزعان. قئتاي ذستالارئن شاقئرتئپ، جانيا دةگةن ءوز اعايئنئن باس ةتئپ سايلاعان. ذلكةن دوثبةك، سئرعاؤئلدار تاثدالئپ، ءسال كةپتئرگةن سوث جئلقئنئث مايئنا سالئپ قايناتقان. دوثبةكتةر سةگئز بذرئشتئ كيئز ءذي فورماسئندا ادام بويئنداي ةتئپ كوتةرئلگةن سوث توبةسئ كذمبةز تارئزدئ دوعالانئپ كةلئپ بئتكةن. ةشبئر تةمئر ماتةريالدئ جؤئتپاي، اعاش شةگةمةن بةكئتكةن. وسئنشاما اعاشتئ ماي سئثگةنشة قايناتؤعا قئرؤار جئلقئ مايئ قاجةت ةكةندئگئ بةلگئلئ. سةكسةن جئل وتسة دة ءبذلئنئپ توزباعان بايدئث زيراتئن 1988- جئلئ نةمةرةسئ سةيسةنباي بالالارئ جاثعئرتئپ جوندةگةن.
بايدئث بةدةلئ مةن مارتتئگئنة ءتانتئ بولعان جةرگئلئكتئ جذرت ونئ ذزاق ؤاقئت ذمئتپاعانئ سونداي، اق ورئس پةن قئزئل ورئس قاشقان-قؤعان تذستا ذلتاراقتئث ماي سئثگةن اعاش بةيئتئن ورتةمةك بولعان ورئستارعا سول ولكةدةگئ ءبئر تؤبا-مونشاق بايئ اراشا ءتذسئپ، ءبئر ءذيئر جورعاسئن بةرئپ امان الئپ قالعان دةيدئ تاريحي زةردة.
ذلتاراققا اس بةرؤدئ ءذش جئل بذرئن بةلگئلئپ، التايدئث ءتورت بةتئنة ساؤئن ايتقان. 1909- جئلئ جازدئث سوثئندا دايئن ولكةسئندة تاستئبذلاقتا وتكةن اسقا توعئز تاثبالئ نايمان، ون ةكئ اباق تذگةل قاتئسقان. استا بايگةگة بةس جذزدةي ات شاپقان ونئث جةتپئس پايئزئ كومبةگة دةيئن شاؤئپ كةلگةن. كومبةگة دةيئن ةث سوثعئ بولئپ جةتكةن اتقا قازاق ءداستذرئ بويئنشا «كوك تايئنشا» سئيئنا توعئز تايئنشا بةرگةن (1992- جئلعئ قازاقتاردئث العاشقئ قذرئلتايئندا دةگةرةستةگةگئ بايگةدة ةث كومبةگة دةيئن شاؤئپ ةث سوثئ بولئپ كةلگةن 17- اتقا اأتريالئق قازاق زذقا شوبةرةسئ قئزئرقان التئن ساعاتئن شةشئپ سئيلاعانئ وسئنداي كونة سالتتئث ذشقئنئ، تؤعالئ كورةمةسة دة قانئندا ويناعان كونةلئكتئث جاثعئرئعئ ةكةندئگئ اقيقات). باس بايگةگة توعئز جامبئ تئگئلگةن. بايگةگة جينالعان جذرت شئققان توبةنئث «ايعاي توبة» اتئ سونان كةيئن پايدا بولعان دةسةدئ.
اسقا جذزدةگةن جئلقئ، مئثداعان قوي سويئلئپ، ولاردئث باس-سيراق، ئشةك-قارئنئن جارلئ-جاقئبايلارعا ذلةستئرئپ تاؤئسا الماعاندئقتان ، ءدئني سالت بويئنشا سؤعا اعئزئپ جئبةرگةن ةكةن. بايدئث اسقا سويئلاتئن جئلقئسئن ايداپ كةلئپ، ذلكةندةردئث اقئلئنا توقتاماي، ءذيئردئث ئشئنةن تاثداماستان ارقانعا ئلئككةنئن ذستاپ سويا بةرگةن. سولايشا نةبئر جذيرئك، جاس بية، جورعالار پئشاققا ئلئگئپ كةتة بةرگةن.
استا وشاقتئث ورنئ بولعان ورئن «ذلتاراقتئث اسئنئث وشاعئ» تذكپئركولدة. بذگئندةر بايدئث اتئ جةر-سؤدئث اتئندا حاتتالئپ ذمئتئلماعان: بايدئث بيةباؤئ ءذشئن ارنايئ تارتئلعان جالاثاش ولكةسئندة قارابذيرا جاعئنا تارتئلعان «ذلتاراقتئث بذرما بذلاعئ».
ءبئر اپتاعان سوزئلعان ذلتاراقتئث اسئن بةرئپ، تذلئن جئققاننان كةيئن كوپ كةشئكپةي باي اؤلةتئنئث بةرةكةسئ قاشئپ، قذتئ كةتئپ، داؤلةتئ شايقالا باستايدئ. سان-ساققا جذگئرتكةن جذرت ونئ بايدئث ءوز باسئنا عانا بئتكةن قذتپةن، قارا بؤرا، جارئققارئن اتئنئث مةرت بولؤئمةن، اساق جئلقئنئ بةي-بةرةكةت سويؤئمةن بايلانئستئرادئ. قالاي دةگةنمةن، كةشئكپةي كذللئ الةمدئ دذرلئكتئرگةن ارالاساپئران باستالئپ، اق پةن قئزئلدئث دذربةلةثئ، توثكةرئس، قاشقان-قؤعان، تاركئلةؤ، بايلاردئ تاپ رةتئندة جويؤ، باي-كةدةي بولئپ تاجئكةلةسؤ، كذرةسؤ ءتارئزدئ بئرئنةن سوث ءبئرئ التاي قازاقتارئنا تئنئم بةرمةگةن وقيعالار ذلتاراق باي ذرپاقتارئن تورعاي توز ةتئپ جئبةردئ دةيدئ قوبدا بةتئندةگئ نةمةرةسئ سةيسةنباي اقساقال. ولار ءور التايعا جالاماع ايداعان، شذيگة اؤعان، بؤئرشئن ولكةسئنة ذركئپ بارعان ءتارئزدئ سذرگئننةن كةيئن مال داؤلةتئ ورتايئپ، جيعان-تةرگةن قازئناسئ تذگةلدةي دةرلئك قولدئ بولئپ كةتة بارادئ. اقئرئندا قذداسئ جاثگئر تورةنئث اؤئلئن پانالايدئ. «كةدةي بايئسا قئرئق جئل كةدةي تابئ كةتپةيدئ، باي كةدةيلةنسة باي تابئ قئرئق جئل وشپةيدئ» دةگةندةي كةشئكپةي ذلتاراق بالالارئنا وزئنة جةتةرلئك داؤلةت-مال بئتةدئ.
ذلتاراق بايدئث بايبئشةسئنةن تؤعان ذلئ تاراعان ءدذتباي زاثگئنئث بالالارئنان تاراعان شاكةي، تذرئسبةك ذرپاقتارئ شئنجاثدا التاي ايماعئنئث بؤئرشئن اؤدانئندا، ءدذتباي زاثگئ 1931- جئلئ باقات سذمئنئنئث (قازئرگئ ؤلاانحؤس سذمئنئنئث جوعارئ جاعئ) باستئعئ بولئپ تذرئپ، التاي اسقان. بايقازان ذرپاقتارئ جايئر تاؤئ ولكةسئندة تذرادئ. ال توقالئنان تؤعان ءابئش، باقداؤلةت، شئنداؤلةت ذرپاقتارئ جةرگئلئكتئ حالئقتئث اتايتئن قوبدا بةتئندة، ياعني موثعوليا اؤماعئندا قالعان (ذلتاراقتئث قئزدارئ - حاديشا، زةينةپ، ءدئناسئل، جاناسئل، اشةتاي). ذلتاراق باي ذرپاعئ ويعئر-دايئن ولكةسئنةن قونئس اؤدارئپ كةتكةنئمةن، جاماعايئندارئ بولئپ كةلةتئن وجئقتار كذنئ بذگئن سول قونئستا وتئر. ذلتاراقتئث قارا شاثئراعئدا وتئرعان سةيسةنباي شئنداؤلةت ذلئ موثعوليانئث ةثبةك سئثئرگةن قايراتكةرئ، ذزاق جئلدار بويئ ساؤدا-تذتئنؤشئلار سالاسئندا قئزمةت ةتكةن جان، جذبايئ كذمئس قاراش قئزئمةن ون ءبئر بالا تاربيةلةپ وسئرگةن ذلگئلئ وتباسئ، بايان-ولگةيدئث التاي سذمئنئندا تذرادئ.
باباقذمار قينايات