قازاق کوشئ ذزئلمةيتئنئنة سةنةمئن - زاردئحان قينايات ذلئ، تاريح عئلئمدارئنئث دوکتورئ، پروفةسسور

وزدةرئثئز ويلانئپ کورئثئزدةرشئ! ةگةر 1955-62- جئلدارئ قئتايدان، قازئردة سانئ 1 ميلليوننان اسقان 260 مئث قازاق کةلمةگةندة، جةلتوقسان کوتةرئلئسئ بولماعاندا، ةلئمئز تاؤةلسئزدئککة قول جةتکئزئپ، ناتيجةسئندة شةت مةملةکةتتةردةن 1 ميلليونعا جؤئق قازاق اتاجذرتقا ورالماعاندا، قازاقتئث تاعدئرئ نة بولار ةدئ؟ قازاق کوشئ قازاقتئ ةتنودةموگرافيالئق کةرئ کةتؤدةن (دةگراداسيا) قذتقارعان بئردةن-ءبئر مذمکئندئک ةدئ. قازاقستان ذکئمةتئ جانة قازاق زيالئلارئ بذل مذمکئندئکتئ دةر کةزئندة دذرئس باعامداپ ونئ ئسکة اسئرا الدئ. ؤاقئت کذتتئرمةي اتاجذرتقا بةت بذرعان قازاق کوشئ باستالدئ. "ةلگة ةل قوسئلسا - قذت" دةيدئ قازاق. کوش - قازاقتئث باعئنا کةلگةن قذبئلئس. العاشقئدا ءبئر-ءبئرئن ساعئنعان قازاقتاردئث قذشاعئ ئستئق، پةيئلئ کةث، کوثئلدةرئ کوتةرئثکئ بولاتئن. مئنة، سودان بةرئ دة 20 جئل ءوتتئ، قازاق کوشئ دة ءوزئنئث شارئقتاؤ بيئگئنةن ءوتئپ، قيئن-قئستاؤ کةزةثئنة جةتتئ. وقيعانئ دذرئس باعامداؤ ءذشئن کوش ذدةرئسئن تومةندةگئ ءتورت کةزةثگة ءبولئپ قاراسا بولاتئن سياقتئ.
1.الةمدة قالئپتاسقان جاثا ساياسي احؤال، بذرئنعئ کةثةستئک مذمکئندئککة سذيةنئپ قازاقپةن قازاق ئزدةسئپ تابئسقان العاشقئ کةزةث (1991-95ج ج.). قازئرگئ کذنگة دةيئن اتاجذرتقا ورالعان قازاقتئث 2/3 بولئگئنة جؤئعئ وسئ العاشقئ بةس جئلدئث ذلةسئندة. اتاجذرتقا کةلگةنئ ءذشئن ومئردةن ذتقاندارئ دا وسئ العاشقئ کةلگةن توپ. ولار قالاعان جةرلةرئنة ورنالاستئ، کةلگةن ءاربئر وتباسئ ءذي-جايمةن قامتاماسئز ةتئلئپ، باسقاداي ءتذرلئ کومةکتةرگة ية بولدئ.
2. رةسپؤبليکانئ قامتئعان ةکونوميکالئق داعدارئس باستالئپ کوشتئث قارقئنئ باسةث تارتقان ةکئنشئ کةزةث (1995-2000 ج ج.). اتالعان کةزةثگة قاتئستئ ءذش ءتذرلئ ةرةکشةلئکتئ اتاپ وتکةن ءجون. 1) رةسپؤبليکا کولةمئندة جاپپاي جةکةشةلةندئرؤ ناؤقانئ باستالدئ. ناؤقان جةرگئلئکتئلةردئث ءبئر بولئگئنة ءتيئمدئ بولدئ. ال ق ر ازاماتتئعئن الئپ ذلگةرمةگةن ورالماندار جةکةشةلةندئرؤدةن شةت قالدئ. 2) "حالئقتئث کوشئ-قونئ تؤرالئ زاث" قابئلداندئ. بذل زاثنئث قذقئقتئق پارمةنئنةن گورئ کوشئ-قونعا دةگةن ساياسي ماثئزئ زور بولاتئن. 3) جاثادان کوشئپ کةلؤشئلةردئث سانئ کذرت ازايعاندئقتان ذکئمةت قولدا بار مذمکئندئکتئ بذرئن کوشئپ کةلگةندةردئث يگئلئگئنة جاراتتئ.
3. نارئقتئق ةکونوميکانئث جاثا مذمکئندئکتةرگة سذيةنئپ کوش قايتا قارقئن العان ءذشئنشئ کةزةث (2001-2008/2009 ج ج.). شةتةلدةن کةلةتئن ينأةستيسيا قارقئن الدئ. ةنةرگيانئث جاثا کوزدةرئ اشئلدئ. جةر جةکةمةنشئککة اينالئپ، ذلتتئق کاپيتال يةلةرئ پايدا بولدئ. 2002- جئلئ 23-24- قازاندا تذرکئستاندا وتکةن دذنيةءجذزئ قازاقتارئ قذرئلتايئنئث شةشئمدةرئ کوشئ-قونعا جاثا قارقئن اکةلدئ.
4. الةمدئک ةکونوميکالئق داعدارئس، باعانئث کذرت ءوسؤئ، کوشتئ باسقارؤداعئ جذيةلئ قاتةلئکتةر، کوشکة دةگةن کةرةعار پئکئرلةر مةن ناسيحاتتئث سالدارئنان کوشئ-قون توقئراؤعا ذشئراي (2008/2009) باستاعان قازئرگئ کةزةث. ةندئگئ جةردة وسئناؤ توقئراؤدئث سةبةپتةرئنة توقتالئپ کورةلئک.
حالئقتئث ئشکئ ءوسئمئ، ورالماندار جانة باسقا ذلت وکئلدةرئنئث شةتةلگة قونئس اؤدارؤئ ناتيجةسئندة 15-16 جئلدئث ئشئندة قازاق ةتنودةموگرافيالئق قذلدئراؤدان قذتقارئلدئ، قازاقتئث ذلةس سالماعئ سوثعئ ةسةپ بويئنشا 63 پايئزعا جةتئپ ذلتتئق مةملةکةتتئلئککة بةت بذرؤ مذمکئندئگئ تؤدئ. ءبئراق بيلئک ذلتتئق مةملةکةتتئلئک ةمةس، حالئقارالئق ينتةگراسياعا بةيئمدةلگةن "کوپ ذلتتئ، مؤلتکؤلتؤرالدئ مةملةکةت" قذرؤ باعئتئن تاثدادئ. 1995- جئلئ جالپئ حالئقارالئق رةفةرةندؤمدا قابئلدانعان ق ر کونستيتؤسياسئندا قازاق تؤرالئ (العئ سوزدةگئ "قازاق جةرئندة"، 7-باپتئث 1-تارماعئنئث "قازاق ءتئلئ" دةگةن) ةکئ-اق ءسوز بار. وسئ سياقتئ ذلت ساياساتئنداعئ نةمقذرايدئلئق شةتةلدةن کةلگةن جانة کةلةتئن قازاقتارعا دةگةن سالقئندئقتئث تؤؤئنا اسةر ةتپةي قويمايدئ.
جةر جانة باسقاداي مذلئک جةکةشةلةندئرئلدئ. بايلئق جةکة تذلعالاردئث قانجئعاسئندا کةتتئ. بازار زاثئ قاتاث. بازاردئث مذراتئ - ذلت ةمةس، تةک تابئس تابؤ. مةملةکةتتئ بازار جايلادئ. مةملةکةتتئث قولئنداعئ بذرئنعئ رةسؤرستار ازايدئ. ذکئمةتئمئزدة شةتةلدةگئ قازاقتاردئ شئنئمةنةن اتاجذرتقا تارتامئز دةگةن وي بولسا جةردئ جاپپاي جةکة مةنشئککة بةرؤگة اسئقپاؤ کةرةک ةدئ. وسئلايشا شةتةلدةگئ قازاقتاردئ اتاجذرتقا قايتارؤدئث ةکونوميکالئق مذمکئندئگئ تارئلدئ.
کوشئ-قوندئ باسقارؤ جذيةسئ اؤةل باستان تذراقسئز بولدئ. کوشئ-قون کوميتةتئ بئرنةشة رةت تاراتئلدئ. اقئر سوثئندا کوشئ-قوندئ باسقارؤ ءئسئ ئشکئ ئستةر مينيسترلئگئنة تاپسئرئلدئ. پوليسةيلئک جذية - قاشاندا اسکةري تارتئپتةگئ قاتاث جذية. ال کوشئ-قون ادامداردئث سان قيلئ تاعدئرئ توعئسقان نازئک قذبئلئس. کةلئپ جاتقان اعايئنداردئث کوپشئلئگئ ورئس ءتئلئن، قازاقستاننئث زاثئن بئلة بةرمةيدئ.
وسئنداي کةلةثسئزدئکتةردةن سوثعئ جئلدارئ قازاق کوشئنة قارسئ ناسيحات ماشيناسئ جذمئس ئستةي باستادئ. ونئ باستاعان قاراپايئم حالئق، قاتارداعئ جؤرناليستةر ةمةس، اتقامئنةرلةر، قولئندا بيلئگئ بار شةنةؤنئکتةردئث وزدةرئ. "ورالماندار دةگةن دايئن اسقا تئک قاسئق، جاتئپ ئشةرلةر، ءسوزقؤارلار، وتانئنا جانئ اشئمايتئندار!" دةگةن سياقتئ اثگئمةلةردئ سولار باستادئ. اقئرئ بيلئکتةگئلةر جاثاوزةن وقيعاسئ ءذشئن ورالمان اعايئنداردئ کئنالاؤعا دةيئن باردئ. پرةزيدةنتتئث کةثةسشئسئ ةرمذحامةد ةرتئسبايةأ وسئ جئلئ 12- قاثتاردا لوندوننئث "چاتام حاؤس" کلؤبئندا سويلةگةن سوزئندة "کوشئ-قون ساياساتئنداعئ قاتةلئکتةردةن ورالمانداردئ ورئنسئز کوبةيتئپ العانئمئز جاثاوزةندةگئ قاندئ وقيعاعا اکةلئپ سوقتئردئ"، - دةپتئ. ءبئراق قازاقستان بويئنشا زةرتتةؤدئث ساراپشئسئ لوندون ؤنيأةرسيتةتئنئث دوسةنتئ باأنا داأةنئث: "ولاي بولعاندا سئزدةردئث کوشئ-قون ساياساتئندا وزگةرئس بولا ما؟" دةگةن ساؤالئن جاؤاپسئز قالدئرئپتئ ايتةؤئر. ةگةر ويتپةي "ةندئگئ جةردة شةتةلدةن قازاق قابئلدامايمئز" دةسة، نة دةر ةدئک.
قازاق کوشئ ذزئلمةيتئنئنة مةن سةنةمئن. ءبئراق، مةنئثشة، "الةمدةگئ 5 ميلليون قازاقتئ تذگةلئمةن کوشئرئپ الامئز" دةگةن ذران ةسکئردئ. ونئ مويئنداؤئمئز کةرةک. ةگةر حالئقارالئق ساياسي، الةؤمةتتئک وپةراتيأتئک جاعدايلار تؤئپ قالماسا، 1990- جئلدارداعئ سياقتئ ءدذبئرلئ کوش جؤئق ارادا بولا قويمايدئ. ةندئگئ جةردة ةکئ جاعئ دا جاقسئ ويلانعان، ساباسئنا تذسکةن سابئرلئ کوش، کوشتئ باسقاراتئن مةملةکةتتئک ازاماتتئق يکةمدئ جذية قاجةت. مةن جذية مئنانداي بولؤئ کةرةک دةگةن ذسئنئس ايتا المايمئن، کوپ بولئپ ويلانؤئمئز قاجةت شئعار. سايئپ کةلگةندة وسئنئث ءبارئ زاثعا کةلئپ تئرةلةدئ. 2011- جئلئ 22- شئلدةدة "حالئقتئث کوشئ-قونئ تؤرالئ" جاثا زاث قابئلداندئ. زاثدا کةيبئر ئلگةرئلةؤشئلئک بار ةکةنئن جوققا شئعارؤعا بولماس. ءبئراق زاث ازاماتتئق، مةنشئک جانة باسقاداي زاثدارمةن ذيلةستئرئلمةگةندئکتةن کةيبئر قاتةلئکتةر کةتکةن. مئسالئ، اتاجذرتقا کةلةمئن دةؤشئلةر جانة کةلئپ السا دا ق ر ازاماتتئعئن الا الماي جذرگةندةرئ ءذشئن ةندئگئ جةردة بذرئنعئ تذرعان ةلئنئث ازاماتتئعئنان ءبئرجولاتا شئعئپ کةلؤ نةمةسة انئقتاما اکةلؤ مئندةتتةلگةن. وسئدان بولئپ ازئرگة کأوتا جانة ازاماتتئق الؤ ماسةلةسئ توقتاپ تذر. بذرئنئراق ق ر ازاماتتئعئن العاندارعا کأوتا بةرئلمةيتئن، ةندئ مئنة، ازاماتتئق الماعاندارعا کأوتا بةرئلمةيتئن بولدئ. مةنئثشة، وسئ ماسةلةلةردئ رةتتةمةي قازاق کوشئ کولئکتئ بولمايتئن ءتذرئ بار.
دةرةککوز: «جاس الاش» گازةتئ