يمانعازئ نذراحمةت. جئل ذلئعئ ذلؤ

استانا. 21- ناؤرئز. قازاقپارات - ةگةر قازاقي جئل قايئرؤعا جذگئنسةك ءبئزدئث جاثا جئل ةندئ كةلةدئ. ياعني جئل يةسئ ذلؤدئ ذلئستئث ذلئ كذنگئ ناؤرئزدئث ءساندئ سالتاناتتئ مةرةكةسئمةن قارسئ الؤئمئز ارقئلئ جاثا جئلدئث پةردةسئن تذرةمئز دةگةن ءسوز.
None
None

 كذن مةن ءتذن تةثةلگةن 22- ناؤرئز ذلتتئق ذعئمعا دا، استرونوميالئق ةسةپكة دة ءدوپ كةلةتئن جئل باسئ تويئنا ابدةن لايئق مارتةبةلئ مةيرام. دةمةك قاي قئرئنان الئپ قاراساق تا  وث جامباسقا  كةلئپ تذر. وسئ ءبئر ةسكئ جئلمةن قوشتاسئپ، جاثا جئلمةن قاؤئشار  شاقتا بوساعامئزدان ةندئ اتتاعالئ تذرعان ذلؤ جايئندا از كةم اثگئمة وربئتكةندئ ءجون كوردئك.

جئل اتتارئن حايؤاناتتاردئث اتئمةن  اتاؤ شئعئس حالئقتارئندا دا، سونئث ئشئندة تذركئ جذرتئندا دا ةجةلدةن بار داعدئ. ونئث ار جاعئندا تامئرئ تةرةثدةگئ سةنئم-تذسئنئك جاتئر. ادام تئرشئلئگئ جان-جانؤاردان بولئنگةن ةمةس. جئل اتتارئنئث جانؤارلاردئث اتتارئمةن اتالؤئندا مذنئث دا  وزئندئك  ئقپالئ بولسا كةرةك.  ةجةلگئ تذركئلةردئث  ذعئمئنا ساي  جةر جذزئندةگئ  بارلئق جانؤار، بارشا جاندئ-جانسئز زاتتار ادامزاتتئث قاجةتئ ءذشئن جاراتئلعان. ادامنئث تئرلئك-تئنئسئ  تابيعاتقا، ونداعئ حايؤاندارعا تئكةلةي بايلانئستئ بولعانئن  ةسكةرسةك، جئل مذشةلدةرئنئث حايؤاناتتاردئث اتئمةن اتالؤئ  تةگئن ةمةس. جئل مذشةلدةرئن ون ةكئ جانؤاردئث اتئمةن اتاؤ الةم حالئقتارئنا ورتاق ذعئم. الايدا وسئ جانؤارلاردئ تانؤ بارلئق حالئقتا بئردةي ةمةس.

 الپئس جئلدئق سيكلدئ جئل ةسةبئن قولداناتئن ةلدةر ءار جئلدئ بةس تذرگة بولةدئ.  144 جئلدئق سيكلدئ جئل ةسةبئندة  ءار جئل  12 تذرگة بولئنةدئ.  ودان قالسا، جئل مذشةلئندةگئ جانؤارلاردئث ئشئندة ءار ذلتتا ءار ءتذرلئ اتالاتئن جانؤارلار دا بار. بذل دا  زاثدئ  قذبئلئس. ءبئر وثئردة جاسايتئن جانؤارلار  ةكئنشئ وثئردة  بولماؤئ مذمكئن.  سوندئقتان، دذنية جذزئنة تةگئس تارالعان  جانؤارلار  بارلئق ذلتتاردا ورتاق اتالادئ دا، مذشةلگة كئرگةن كةيبئر جانؤارلاردئ ءار حالئق ءوزئ جاساعان وثئردةگئ جانؤارلارمةن بايلانئستئرادئ.  جئل مذشةلئنة كئرگةن وسئنداي كذردةلئ جانؤارلاردئث ءبئرئ - ذلؤ.

 جئل باسئ تئشقان دةپ ةسةپتةلةتئن مذشةل ةسةبئندة ذلؤ بةسئنشئ جئل. ون ةكئ جئلدئث ئشئندة مةشئن مةن  ذلؤدئث اتئ ءبئزدئث  قذلاققا توساثداؤ،  زاتئ  كوثئلگة تانئس. الدا كةلة جاتقان  جئل ذلؤ بولعاندئقتان مةشئن جئلئن قويا تذرئپ، ءسوزدئ   ذلؤ جئلئنا بايلانئستئ ساباقتايئق. بذرئنعئلار جئلداردئث  ةرةكشةلئگئن ءبئلؤ ءذشئن الدئمةن سول جئل اتئمةن اتالعان حايؤاننئث  بولمئس-بئتئمئ مةن تئرشئلئك تاسئلئنة باسا مان بةرگةن. سول حايؤاننئث مئنةزدةمةسئن دة نازاردان تئس قالدئرماعان. جئلناماشئلار مةن ةسةپشئلةر اتا-بابادان قالعان  تالاي عاسئرلئق تاجئريبةنئ، ءوزئنئث جةكة باقئلاؤ ناتيجةسئنة سايكةستئرة وتئرئپ، سول جئلدئث  باستئ ةرةكشةلئگئن قورئتئندئلاعان عوي. وندا  اؤا رايئنئث وزگةرئستةرئ، جئل اكةلةتئن جاقسئلئقتار مةن قولايسئزدئقتار (جاماندئق ةمةس)، سول جئلئ تؤعان ادامداردئث مئنةز ةرةكشةلئگئ ت.ب.  بولجانادئ ةكةن. مذنداي بولجامپازداردئ حالئق ةسةپشئ، جئلناماشئ دةپ اتاعان. بئزگة جةتكةن ةثبةكتةردة قازاق ةسةپشئلةرئنئث ذلؤ جئلئ تؤرالئ بولجامدارئ كوپ ةمةس سةكئلدئ.  بذل پئكئردئ مةن ءوز قولئمداعئ  ماتةريالدارعا نةگئزدةپ ايتئپ وتئرمئن.  مةنئث ويئمشا، ذلؤ جئلئ تؤرالئ ايتئلاتئن ةسكئ ةسةپتةر  ذمئتئلعان بولسا كةرةك.

بولجامدئ بئلاي قويعاندا، قازئر «ذلؤ قانداي جانؤار، ونئث قانداي قاسيةتئ  بار» دةگةن ساؤالعا جاؤاپ بةرؤدئث ءوزئ  وتة قيئن. سةبةبئ، جئل مذشةلئنة كئرگةن  ذلؤ تؤرالئ  ءبئزدئث بئلةتئنئمئز جوقتئث قاسئ، تذسئنئگئمئز تئم كذثگئرت.

قازئر ذلؤ دةپ  عئلئمي كلاسسيفيكاسيا بويئنشا مولليؤسكالار توبئنا جاتاتئن ساؤئتتئ بئلقئلداق جاندئكتئ اتاپ ءجذرمئز. قذرلئقتاعئ ذلؤ -   ساؤئتتئ جئبئرلاق  تئم  ءالجؤاز، ءولئ مةن ءتئرئنئث ورتاسئندا ءومئر سذرةتئن جاندئك. بذل جاندئكتئ ذلؤ دةپ اتاؤ باسقا تئلدةگئ مولليؤسكالار توبئنا جاتاتئن  تئرشئلئك يةسئنئث اتئن اؤدارؤدان كةلسة كةرةك. ءبئراق بذل جانؤاردئث  جئل مذشةلئندةگئ ذلؤ بولؤئ  ةكئتالاي.

جئل مذشةلئنة كئرگةن جانؤارلار  بةلگئلئ  رةتپةن كةلةدئ. تئشقان، سيئر، بارئس،  قويان، ذلؤ، جئلان، جئلقئ، قوي، مةشئن، تاؤئق،  يت، دوثئز. قازاقتئث ةسكئ ذعئمئ بويئنشا  مذشةلگة كئرگةن جانؤاردئث التاؤئ ادال، التاؤئ حارام ةسةپتةلةدئ. جئلداعئ ارام جانؤارلار - تئشقان، بارئس،  جئلان،  تاؤئق،  ءيت، دوثئز. تاؤئقتئ قازاق ارام جانؤارعا جاتقئزعان.  ءبئراق ونئ  بةلگئلئ شارتپةن تازارتؤعا بولادئ دةپ قارايدئ.  مئسالئ، شاريعاتتا «تاؤئقتئ سوياردان بذرئن مذزعا ءذش كذن بايلاسا، تازارادئ»، - دةيدئ ةكةن.  مذمكئن بذل شاريعات ةمةس، قازاقتئث ءوز ذعئمئ دا بولار. قازاقتئث مةشئن دةگةنئ شةگئرتكة تذقئمداستار، سوندئقتان، ول  ادال جانؤار، بالئق پةن شةگئرتكة  پةرئشتة باؤئزداعان ادال جانؤار دةلئنةتئن ءسوز بار. ةندةشة ذلؤ  ادال جانؤار بولؤئ كةرةك. ةگةر  ذلؤ مولليؤسكا بولسا،  ول   ارام جانؤار بولادئ دا، مذشةلدةگئ  جاثاعئ تةثدئك بذزئلئپ،  ارام  جانؤاردئث سانئ  جةتةؤ بولئپ كةتةر ةدئ.

ةكئنشئ ءبئر ةسة بولاتئن جايت، مذشةل جئلدارعا نازار سالساق، تئشقان، سيئر، بارئس، قوي، جئلقئ، مةشئن، تاؤئق ءيت، دوثئز، جئلان  سياقتئ جانؤارلاردئث ءبارئ دة ءبئر تةكتةگئ جانؤاردئث  ورتاق اتئ بولئپ كةلئپ وتئرعان. تئشقان تذقئمداستار (اق كئس، سار كئس، زذرمان، قورجئنسال، قوس اياق، قاپتةسةر ت.ب.)  «تئشقان» دةگةن اتپةن، سيئر تذقئمداستار - (بذعئ، سيئر، بذلان، قوداس. ت.ب.)  «سيئر» دةگةن اتپةن، مئسئق تذقئمداستار - (مئسئق، ارئستان، جولبارئس، مالئن، سئلةؤسئن ت.ب.) «بارئس»،  جئلقئ تذقئمداستار - (جئلقئ، قذلان، تارپاث، تذر،  جيرةن)   «جئلقئ» دةگةن اتپةن، ارقار، قوي، ةلئك، ةشكئ، تاؤةشكئ تةكتةستةر «قوي» دةگةن اتپةن كئرگةن. ذساق جاندئكتةر (ناسةكومدار) شةگئرتكة تذقئمداستار دةپ قارالئپ،  «مةشئن» دةگةن اتپةن،  قذستارئ  «تاؤئق»، ءيت تذقئمداستار (تذلكئ، ءيت، قاسقئر، كذزةن ت.ب) «ءيت» دةگةن اتپةن، شوشقا تذقئمداستار «دوثئز» دةگةن اتپةن كئرگةن.

شاياحمةت جاثگئر ذلئنئث قولجازباسئندا مذشةلگة كئرگةن جانؤارلاردئ تذسئنة قاراي بولئنسة دة، سول تذستةردئث ءوزئ ءبئر ءتذرلئ جانؤاردئث  اتئمةن بايلانئستئ سةكئلدئ. قولجازبادا «قوثئر سيئر» جئلئن «قوداس»  جئلئ دةپ اتالاتئنئ ايتئلادئ. مةشئن جئلدارئ تؤرالئ  «اق مةشئن، قارا مةشئن، قوثئر مةشئن» دةپ، پارئققا ايئرمايدئ، مةشئن تذقئمئنا كئرگةن ءار جانؤار ءوز اتئمةن اتالادئ» دةيدئ.

مذشةل جئلدارئن جانؤارلاردئث تذسئمةن اجئراتؤئ دا بئركةلكئ ةمةس، مئسالئ،  ءيت جئلئن  «اق ءيت جئلئ،  كوك ءيت جئلئ،  قارا ءيت جئلئ، سارئ ءيت جئلئ، سذر ءيت جئلئ، الا ءيت جئلئ» دةپ كةلةدئ دة، ونان ءارئ  «شذية ءبورئ جئلئ،  قئزئل ءيت جئلئ، كوك ءبورئ جئلئ،  تذلكئ جئلئ، قذلذق جئلئ،   كذزةن جئلئ» دةپ جالعاسادئ.  سول سياقتئ  دوثئز جئلئ دا  جانؤاردئث تذسئمةن جانة تةكتةس جانؤارلاردئث اتئمةن اتالئپ وتئرعان. مئسالئ،  ءتذر-ءتذسئ بويئنشا،  سذر دوثئز جئلئ «كوكشئل دوثئز جئلئ، قوثئر دوثئز جئلئ، اق دوثئز جئلئ، قارا دوثئز جئلئ، الا دوثئز جئلئ» دةپ  تذرگة بولئنسة، ونان ءارئ «ءيت دوثئز جئلئ،  بورسئق دوثئز جئلئ،  قارا قاسقا دوثئز جئلئ، سارئ دوثئز جئلئ، جذپار دوثئز جئلئ، سؤ دوثئز جئلئ» دةپ  دوثئز تةكتةستةردئث ءتذرئ بويئنشا اتالادئ. دةمةك،  جئل مذشةلدةرئ اؤةلدة  ءبئر تةكتئ جانؤارلاردئث ورتاق اتاؤئمةن اتالسا كةرةك.

قازئرشة بئزگة تذسئنئكسئزئ،  قويان جئلئ تةك قانا قوياننئث تذسئنة قاراي جئكتةلگةن. قايتكةنمةن قويانعا دةگةن جذرتتئث ءبئر قذرمةتئ  بولعان. ءبئر قئزئعئ -  قوياننئث ءوزئ جيئنتئق بةينة.  قازاقتئث قويان تؤرالئ جذمباعئندا: «ءيت ءمئنئپ، تذية تئستةگةن، ةسةك كوتةرئپ، ةشكئ جةتةلةگةن» نةمةسة  «ءيت سيراقتئ، تذية ةرئندئ، ةسةك قذلاقتئ، ةشكئ قذيرئقتئ» كةيدة  «بذعئ قذيرئقتئ» دةپ تة كةلةدئ. دةمةك، قوياننئث بويئندا بئرنةشة جانؤاردئث بةلگئسئ بار. مذمكئن تةگئندة   قويان تذقئمداس  بئرنةشة ءتذرلئ جانؤار بولئپ،  جئل مذشةلئنة  قويان سول توپتئث ورتاق اتئ  ةسةبئندة كئرگةن بولار. قويان تةكتئ جانؤارلاردئث باسقا ءتذرئ  جويئلئپ كةتكةندئكتةن  قويان جئلئن تةك قانا قوياننئث تذرلةرئنة بايلانئستئراتئن بولعان دا شئعارمئز. ةندئگئ ءبئر نازار اؤداراتئن ءتذيئن، مذشةلگة كئرگةن باسقا جانؤارلار سياقتئ  قويان دا  دذنية جذزئنة كةث تارالعان جانؤار. 

تذيةنئث  جئلعا كئرمةؤئندة دة ءبئر سئر جاتسا كةرةك. اثئزدا ايتئلعانداي،  بويئنا سةنئپ  جئلدان قذر قالدئ دةپ ذقساق، بذل تئم سئثارجاقتئلاؤ بولار. بذل ذعئمنئث ءوزئ كةيئنگئ كةزدئث تذسئنئگئ سةكئلدئ. ادامداردئ بةيقامدئقتان ساقتاندئرؤ ءذشئن ايتئلعان، الةؤمةتتئك  ءمانئ بار ةرةسةك سانانئث جةمئسئ بولار. وندا تذية نةگة جئلعا كئرمةدئ؟

 ةندئگئ ءبئر عانا بولجام تذية تةكتئ باسقا جانؤاردئث جوقتئعئنا بايلانئستئ تؤئپ تذر. تذية تذقئمداس  باسقا جانؤار جوق. تذية  قانشا ذلكةن بولعانئمةن، جالقئ جانؤار. سوندئقتان ونئ  مذشةلگة كئرگئزبةگةن بولسا كةرةك. بذل، ارينة،  وي، بولجام عانا. شئنئندا مذنان الدةقايدا تةرةث ماعئناسئ دا بار شئعار. ول جاعئ ءالئ زةرتتةؤدئ قاجةت ةتةتئن كذردةلئ ماسةلة.  مئسالعا، ءپئل دة جئلدا جوق.  تذركئلةر  ءوز جةرلةرئندة ءپئل بولماعان سوث  مذشةلگة كئرگئزبةدئ دةلئك،  ءپئلئ بار ءذندئستاندا  نةگة  ءپئل جئلعا كئرمةدئ؟ مذنئ دا   ءپئلدئث  جالعئزدئعئنان دةيئك. ونان قالسا  ءپئل، تذية، زاراپا، مذيئزتذمسئق سياقتئ كةيبئر ءئرئ جانؤارلاردئث كوبئ جةر شارئنئث ءبئر بةلدةؤئندة بولسا، ءبئر بةلدةؤئندة جوق. وسئدان  مذشةلگة كئرگةن جانؤارلار جةر شارئنا كةث تارالعان جانؤارلار بولمادئ ما ةكةن دةگةن وي تؤادئ. بذل دا نازار اؤدارارلئق  ماسةلة.

بذدان قالسا، جئل مذشةلدةرئنة كئرگةن جانؤارلار حالئقتئث ومئرئندة بةلگئلئ  ورنئ بار، نة زيانئ، نة پايداسئ تيةتئن جانؤارلار.  ال ءبئز ذلؤ اتاپ جذرگةن جئبئرلاق جاندئكتئث كوشپةندئلةر ءذشئن  پالةندةي كةلتئرةر پايداسئ دا، زيانئ دا،  ادام جاسقانار ايبارئ دا جوق. ءبئر سوزبةن ايتقان دا، ةل ةسئنة الاتئنداي تذگئ جوق.

سوعان قاراعاندا ذلؤ دا جالعئز جانؤاردئث اتئ ةمةس، ءبئر تةكتةس جانؤارلاردئث  جيئنتئق وبرازئ، ورتاق اتئ دةپ ذققان ابزال.

مذشةلگة كئرگةن جانؤارلارعا كةلسةك، ءتورت اياقتئلار (قوثئر اثدار، ءتورت تذلئك مال (تذيةدةن باسقا)،  جئرتقئشتار، تئشقاندار،  باؤئرئمةن جورعالاؤشئلار، قذستار، تومةن دارةجةلئ جانؤارلار (ناسةكومدار)، تذگةل مذشةلدةن ورئن العان. بئزدئثشة مذشةلگة كئرمةگةن - سؤ جانؤارلارئ مةن قوس مةكةندئلةر. حالئق ءوز ومئرئندة  ةرةكشة ورنئ بار بالئقتئ  جئلعا كئرگئزبةؤئ  نةعايبئل.

ةندةشة ذلؤ  قانداي جانؤار، ول تؤرالئ بذرئنعئلار نة دةدئ ةكةن؟ 

ةتنوگراف شاياحمةت جاثگئر ذلئ «جئل توپشئلارئ» اتتئ ةثبةگئندة ذلؤ جئلئنا قئسقاشا عانا توقتالادئ. وندا قازاق جئلناماشئلارئ ذلؤدئ «سؤدا جاسايتئن، سئرتئ قابئرشاقتئ كولباقا تةكتةس جانؤار دةپ قارايتئنئن» ايتا كةلئپ، ونئ «بالئقتار قذرامئنا جاتقئزادئ. ذلؤ جئلدارئن «باسقا جئلدارداي ايئرئپ جازباعانمةن بالئقتئث ون تذرلئسئنة،  كولباقانئث (ذلؤ) ةكئ ءتذرئن قوسئپ، ون ةكئ ذلؤ دةپ تياناقتاندئرئپ كةلگةن»، - دةيدئ.  ول كئسئ ون ءتذرلئ بالئقتئ اتاپ كورسةتپةگةن. كولباقانئث  ةكئ تذرئنة دة انئقتاما بةرمةگةن. قازاق  باقانئ   «كولباقا» «قذرباقا»، «تاسباقا»  دةپ ءذش  تذرگة بولةدئ. شاماسئ شاياحمةت جاثگئر ذلئنئث جازباسئنداعئ «كولباقانئث ةكئ ءتذرئ» دةگةن ءسوز جاثساق جازئلعان-اؤ دةيمئن.  «باقا» (كولباقا»، قذرباقا) مةن «تاسباقا» دةمةكشئ  بولسا كةرةك. 

ال، شئنجاثنئث التاي قالاسئندا جاساعان رازدان قاسةن ذلئ  ذلؤ جئلدارئن بئلاي جئكتةگةن ةكةن.

1. ذلؤ

2. ناهان (جايئن)

3. شورتان

4. سازان

5. قذرتقا

6. مةتئرة

7. قئزئل

8. قارابالئق

9. اق بالئق

10. تئمساق

11. ءيت بالئق

12. باقا

مذندا دا بالئقتئث توعئز ءتذرئ اتالئپ، وعان باقا مةن ذلؤ قوسئلعان.  شئعئس قازاقتارئ  بالئق ون ءبئر ءتذرلئ بولادئ دةپ بئلةدئ. اؤئز ادةبيةتئنئث قذنارلئ سالاسئ قارا ولةث دةسةك،  سول قارا ولةثنئث  تذرمئس-سالتقا، كاسئپكة بايلانئستئ  تذرلةرئ بار. قارا ولةثنئث  ئشئندةگئ  ةث كوپ تاراعان ءتذرئنئث ءبئرئ -   «بالئق ولةث». بالئق ولةث كوپ جينالعان جةرلةردة  جئر ةسةبئندة جئرلانؤمةن بئرگة ويئن-تويلاردا ايتئس تذرئندة دة كةزدةسةدئ. شئعئس قازاقتارئندا بالئق ولةثنئث باسئ تذراقتئ تذردة  «بئرةؤئ ون ءبئر بالئق...»  دةپ كةلئپ وتئرادئ.

مئسالئ:

«بئرةؤئ ون ءبئر بالئق شورتان بالئق،

قونادئ  تذيةلئ باي  سورتاثدئ الئپ.

شئن كوثئل، شئنتا پةيئلئث مةندة بولسا،

ذستئنةن  اق ءجذزئثنئث  جورتاثدالئق.

نةمةسة

بئرةؤئ ون ءبئر بالئق  قذرتقا بالئق،

مةكةنئ قذرتقا بالئق  جذرتقا انئق.

بالئقتئث ةتئ ءتاتتئ، سورپاسئ ئستئق،

اؤزئثدئ كذيگئزئپ الما ذرتتاپ الئپ».

 بالئق ولةثدة  اتئ اتالئپ جئرلاناتئن بالئقتار  -  ناهان، شورتان،  سازان، قذرتقا، مةتئرة، قئزئل،  قارا بالئق، اق بالئق،   الابذعا،  ءيت بالئق. تاعئ ءبئر بالئقتئث اتئن ذمئتئپ قالئپپئن، ةسئمة تذسئرة المادئم. تابان بالئق بولؤئ كةرةك. بذل اتالعاندار بالئقتاردئث  جةكة ءتذرئ عانا  ةمةس، بةلگئلئ تةكتةس توپتارئنئث  اتاؤئ بولار دةيمئن. بذلاي ويلاؤئما  رازدان قاسةن ذلئنئث: «اق  بالئق توبئنا  «اق قايران»، «الا بذعا»، «تابان»  بالئقتار جاتادئ، شورتان توبئنا - «سذلئكشة»،  «كوكسةركة»، «شورتان» بالئقتارئ   كئرةدئ»، -  دةيتئن پئكئرئ  سةبةپ بولئپ وتئر.

بالئق ولةثدةگئ «مةتئرة» بةكئرة  تةكتةس بالئقتاردئث  ورتاق اتئ ما،  جوق بةكئرة دةگةن ءسوزدئث جاثساق ايتئلؤئ ما، ول جاعئ انئق ةمةس. ذلكةندةر: «ةرتئس وزةنئندة  مةتئرة دةپ اتالاتئن بالئق بولعان»، - دةيدئ. كورگةندةردئث ايتؤئنا قاراعاندا،  سئرتقئ ءپئشئنئ  بةكئرةگة ذقسايتئن  بولسا كةرةك. ءبئر قئزئعئ،  « يت بالئق» دةپ وتئرعانئ دا قازئرگئ عئلئمعا بةلگئلئ ءيت بالئق ةمةس، بالئقتئث باسقا ءبئر ءتذرئ. ذزئندئعئ ءبئر مةتردةن  ءذش مةترگة دةيئن بولاتئن،  جؤاندئعئ  جئلانداي عانا ذزئن تاسپا بالئق. التاي سؤلارئندا، اسئرةسة قاراسؤلاردا  بذل بالئق كوپ كةزدةسةدئ. ةتئ  جاسئق.  جةؤگة كةلمةيدئ.  مذنئ «زاثبار» بالئق دةپ تة اتايدئ.

قازاقتئث ذلؤ دةيتئنئ دة سؤدا دا، قذرلئقتا دا جذرةتئن، ءارئ ذشا الاتئن،  ةرةكشة جئرتقئش، ءارئ كيةلئ، سئرت ءپئشئنئ  جئلانعا ذقساعانمةن باسئندا  ءمذيئزئ نةمةسة  ءمذيئز تةكتةس الئپ  مذرتشاسئ بار جانؤار دةلئنةدئ.  سونئمةن قاتار التئ نةمةسة  سةگئز اياعئ بار دةپ سؤرةتتةلةدئ. ونئ كةيدة «جالدئ ايداهار» دةپ تة اتايتئن كورئنةدئ. ال بذل سؤرةت  ناقتئ  جانؤاردئث بةينةسئ مة، جيئنتئق ورتاق وبراز با، ول جاعئن ايئرؤ قيئن.  تابئن  بذقارباي باتئر: «تارعئلتانا تاؤئنئث باؤئرئنان جالدئ ايداهار كورگةنئن»  ايتقان ةكةن. بذل دا ويدان شئعارئلعان وتئرئك  بولماس.

ءسوزدئث باسئن اشئپ  ايتقان دذرئس.  ذلؤ ايداهار تةكتةس، ذشاتئن الئپ جانؤار دةگةن ذعئم  - حالئقتئث ةسكئ سةنئمئ. بذل سةنئمنئث تامئرئ تةرةثدة جاتسا كةرةك.  ذلؤ تؤرالئ بذل تذسئنئك  جالعئز قازاق قانا   ةمةس،  شئعئس حالئقتارئنئث ءبئرتالايئنا ورتاق. قئتاي، جاپون،  كارئس حالئقتارئ دا ذلؤدئ   ذشاتئن ايداهار دةپ  ذعاتئن كورئنةدئ. حالئقتاردئث  مةزگئل تؤرالئ، مةكةن تؤرالئ، جان-جانؤار تؤرالئ  ذعئمدارئ ءدئني سةنئمگة، ناسئلدئك وزگةشةلئككة  بايلانئسسئز گةوگرافيالئق ورتانئث  اسةرئنةن قالئپتاساتئنئن ةسكةرسةك، ذلؤ تؤرالئ  اتالعان  تذسئنئكتئث باسقا دئندةگئ، باسقا ناسئلدةگئ حالئقتاردا كةزدةسؤئ ءوز-وزئنةن تذسئنئكتئ بولادئ.

ذلؤ تؤرالئ ةسكئ تذسئنئك،  ءبئر قاراعاندا،  ميفتئك سيپاتقا ية سةكئلدئ. سوندئقتان قازئر بذل ذعئمعا ناناتئندار ازايئپ كةتكةن.  ال، شئنداپ كةلگةندة،  ميفتئك تذسئنئكتةر دة ويدان جاسالمايتئنئ، ادامدار وزدةرئ كورگةن قذبئلئستاردئث سئرئن  تذسئنة الماعاندئقتان، وعان سئرلئ  ماعئنا دارئتؤدان كةلئپ شئعاتئنئ  بةلگئلئ.  ذلؤ  تؤرالئ ءتئپتئ بذلاي دا ايتا الماس ةدئك. بذل ارادا «جئلان تةكتةس، ذشاتئن ءارئ اياعئ بار» دةگةنئ بولماسا، باسقا  ميفتئك ةلةمةنت جوق.

قئتايلار ذلؤدئ لذث دةپ اتايدئ. لذث - ذشاتئن ايداهار دةگةندئ بئلدئرةدئ.  لذثنئث سؤرةتئ التئ  اياعئ بار جئلان تةكتةس  جانؤار. باسئندا ءمذيئز نةمةسة الئپ مذرتشاسئ بار. ءدال وسئنداي  سؤرةت كونة تذركئ زامانئنان قالعان ةسكئ قابئرستاننان  دا تابئلئپ وتئر.  سوعان قاراعاندا  تئم ارئدة جاساعان بالكئم جئلان تةكتةس، بالكئم دينوزاأر تةكتةس الئپ  ماقذلئق  بولدئ ما دةگةن وي تؤادئ.  ذشاتئن الئپ جئلاندئ نةمةسة قاناتتئ دينوزاأردئ  اتا-بابالارئمئز ذلؤ دةپ اتاعان بولؤئ دا ئقتيمال. ذلؤدئث جئل مذشةلئنة  كئرؤئ سول باعزئ زاماننئث ةنشئسئنة تيةسئلئ بولار. ول الئپ ماقذلئقتار جويئلعاننان كةيئن، ونئث جئل مذشةلئندةگئ  اتئ  ساقتالئپ قالادئ دا، كةيئنگئلةر  جئل اتاؤلارئن جئكتةگةن كةزدة  ذلؤعا ذقسايتئن جانؤارلاردئ ( ذلؤ تةكتةس)   ذلؤ دةپ ورتاق اتپةن اتاپ كةتؤئ مذمكئن.  بذل ارادا ايتا كةتةتئن جايت -  مذشةل جئلداردئث جئكتةلؤئ،  ياعني، 144 جئلدئق سيكلدئ جئل ةسةبئ  قايتكةن كذندة دة  جئل مذشةلدةرئنئث  پايدا بولؤئنان كوپ كةيئن شئققانئ انئق.

اتاؤ سوزدةردئث ةتيمولوگياسئن انئقتاؤ وتة قيئن. ونئث ذستئنة ذلؤدئث اتئ بار دا، زاتئ جوق (انئق ةمةس).  جان-جانؤارلاردئث  اتئنئث  توركئنئن ءدوپ باسئپ  انئقتاؤ  ءتئپتئ كذردةلئ. ذلؤ ءسوزئنئث ورتا عاسئرلئق  ايتئلؤئن ةكئ ءتذرلئ  مولشةرلةؤگة بولادئ. ءبئرئ  ارئدةگئ تذركئ تئلدةرئندة   «ع» دئبئسئ  ذستةم كةزدةگئ  «ذلذع» ءسوزئنئث  «ع»-نئث ورنئن «ؤ» دئبئسئ  العان تذستاعئ وزگةرئسئنةن «ذلؤعا» اينالعان بولؤئ مذمكئن. «ذلذع» ءسوزئ ورتا عاسئرلئق  تذركئ تئلئندة  «ذلكةن، بيئك» دةگةن ماعئناعا ية. الايدا  كوپتةگةن  شئعارمالاردا بذل  مارتةبةنئث بيئكتئگئن، مانساپتئث ذلكةندئگئن بئلدئرةتئن.

 دةگةنمةن، كةيئنگئ كةزدةردة «ذلئع» ءسوزئ  اكئم، باستئق دةگةن ماعئنا الئپ كةتكةن. «ذلذع» ءسوزئنئث  تذبئرئندةگئ  ذلؤ (ذلئ) ءسوزئنئث ماعئناسئ  «قارت، كارئ» دةگةن ماعئنا بةرةدئ. مئسالئ، «ذلئ اكة» دةگةن ءسوز اكةمنئث  اكةسئ قارت اكة دةگةندئ بئلدئرةدئ. ورتا عاسئرلئق  تذركئ تئلئندة ذلؤ دةگةن اتاؤ دا بار. ول بيئكتئك، اسقاقتئق دةگةن ماعئنا بةرةدئ. مةنئث ويئمشا،  بذل ماعئنالار  «ذلذع» ءسوزئنئث دة، «ذلؤ» ءسوزئنئث دة ةجةلگئ ماعئناسئ ةمةس ةكةنئ  انئق. قاي تئلدة بولسا دا، ءسوزدئث  تذپكئ ماعئناسئ ناقتئلئققا بارئپ تئرةلةدئ.  ابستراكت ذعئمداردئث  ءبارئ دة  اؤئسپالئ ماعئنادا، بةينةلةپ  ايتؤدان كةلئپ شئعاتئنئن تةرئستةي المايمئز. ةندةشة «ذلذع»، «ذلؤ» سوزدةرئنئث دة العاشقئ ماعئناسئ ذلكةن، ءئرئ، كةسةك  دةگةننةن شئققانئ انئق. ذلؤ ءئرئ جانؤار، كةسةك جانؤار، بيئكتة جذرةتئن جانؤار دةگةننةن قالعان بولؤئ بةك مذمكئن. بذلاي بولعاندا ذلؤ  ءئرئ جانؤار، كةسةك جانؤار دةگةندئ بئلدئرسة كةرةك-تئ. قازاقتا: «جانسئزدا قامئس ذلكةن، جاندئدا بالئق ذلكةن» دةگةن ءسوز  بار. وسئ جةردة  ةسكة تذسةتئنئ ذلؤ ءسوزئنئث سؤدا جاسايتئن جانؤارلارمةن ءبئر قاتئسئ بولؤئ ابدةن ورئندئ. سةبةبئ  "وزةن جاعالاعاننئث وزةگئ تالماس" دةگةن ذستانئمئن ةسكة الساق، سؤدئث جانة سؤ جانؤارلارئنئث  اتا-بابالارئمئزدئث ومئرئندة الاتئن ورنئ باسقادان الابوتةن بولعان.

«ذلؤ» (ذشپالئ ذلؤ نةمةسة جالدئ ايداهار) جئلئ ادامعا دا، مالعا دا  جايلئ، قذتتئ جئل سانالادئ. «بذل جئلئ دذشپاندارئث  باس كوتةرة المايدئ.  ءوزئث  جورئققا شئقساث،  جةثةسئث» دةلئنةدئ. ذلؤ جئلئ  تؤعان قئز بالانئث مئنةزئ  قاتتئ،  مئسئ باسئم كةلةدئ. ذل بالالار اسقان ونةرلئ، نةمةسة  الئپ كذش يةسئ، مئنةزئ كةسةك، ذساق نارسةلةرگة كوپ ءمان بةرمةيتئن،  سول مئنةزئنةن   ازداپ  زيان دا تارتئپ جذرةتئن كورئنةدئ.

 ش.جاثگئر ذلئنئث قولجازباسئندا: «ذلؤ جئلئندا ةرةكشة جذت اپاتئ بولمايدئ ةكةن دةلئنگةن. الايدا، جوعارئداعئ ون ةكئ ذلؤدئث ئشئنةن ايئرئقشا كورسةتئلگةنئ شورتان بالئعئ. بذل جئلدئث قالايدا اؤئر، اپاتتئ بولاتئندئعئ ايتئلادئ»، - دةپتئ. قازاقتا «جئل ذلئعئ - ذلؤ» دةگةن اتالئ ءسوز دة بار.  دةمةك قاي جاعئنان قاراساق تا ذلؤ جئلئ جايلئ جئل بولعانئ.

«ناهان» (جايئن جئلئ) جئلئن كونة كوز قارتتار: «جايئن جئلئ قئستئث باسئ قاتتئ باستالئپ، قئس اياعئ ةرتة شئعادئ. قار قالئث بولعانئمةن، كذن اسا سؤئق بولمايدئ.  بذل جئلئ وزةن سؤلارئ  كوتةرئثكئ كةلةدئ. كوكتةم، جاز ايلارئ قؤاث بولئپ، جاؤئن تامئز تؤعان سوث جاؤادئ.  جةر قذنارلئ، ءشوپ شذيگئن، مالعا جايلئ كةلةدئ» دةپ وتئرادئ (رازدان قاسةن ذلئ) ةكةن. جايئن جئلئ مال كذزگة قارسئ  تويئنادئ.  اسئرةسة تذية مةن جئلقئنئث  تويئنئسئ ةرةكشة بولادئ. جايئن مايئن قذيرئعئنا جينايتئن جانؤار، «جايئن قذيرئعئن جةگةن جاتپاس» دةگةن ءسوز تةگئن ايتئلماعان. 

جايئن جئلئ تؤعان  قئز بالا توركئنئنة  قذت بولاتئن كورئنةدئ. ذل بالا كةسةك مئنةزدئ، ةر جذرةك كةلةدئ. باسقالارعا ءتئسئن باتئرعئش كةلةتئندةرئ دة  شئعادئ دةيدئ.    

«شورتان جئلئ».  شورتان وزةندةردة جاسايتئن جئرتقئش بالئق.  شورتان جئلئ  كوكتةمدة قاردئث سؤئ جةرگة سئثبةي، سةل كوپ  جذرةدئ. كوكتةمئ  مةن جازئندا نايزاعاي ويناعئش،  نوسةرلئ كةلةدئ. شورتان جئلئنئث قالاي بولاتئنئ تؤرالئ اقئن تولةباي بوجةك ذلئ:

«بولعاندا قارا شورتان ويعا قونباس،

مال جذتار، ويعا قونسا ادام وثباس.

ارئق مال الا جازداي شئر الماعان،

قئس كذنئ تئنئش ذيئقتار زامان بولماس». «بذل جئردئ 1983- جئلئ قايئثدئنئث اراسانئندا  ازانباي دةگةن قارت اقئننئث اؤزئنان جازئپ الئپ ةدئم» دةپ جئرلاپتئ.  شاياحمةت جاثگئر ذلئ: «قارا  شورتان كئرگةن جئلئ قار قالئث جاؤئپ، جازدا جاثبئر، نوسةر كوپ، قارلئ جاثبئردئث سةل اپاتئ كذشتئ، سذرقاي جئل بولعاندئقتان، تاسقئن جانة سؤ اپاتئ اؤئر بولئپ، تاسئعان اساؤ وزةندةر ارناسئنان اسئپ، اعاش باسئنا شئعادئ»، - دةيدئ.  «قيلئ قيلئ زامان بولار، قاراعاي باسئن شورتان شالار» دةگةن ءسوزدئ ول كئسئ  سؤ اپاتئمةن تذسئندئرگةن.

«قارا شورتان» جئلئ جانة «تئمساق جئلدارئ»  اسا مولشئلئق تا بولمايتئن كورئنةدئ.  جازدا جاثبئرلئ، كذن سالقئن بولسا دا، مالدا ذساق-تذيةك، اقساق-توقساق اؤرؤ كوپ كةزدةسةدئ دةيدئ.  دةسة دة، قارا شورتان جئلئ تؤعان  بالا  اسا قايراتتئ،  ئسكةر دة وتكئر كةلةتئنئ ايتئلعان.

«سازان جئلئ» مولشئلئق بولادئ. بذل جئلئ تؤعان ذل بالانئث مئنةزئ تذيئقتاؤ بولعانئ بولماسا، ةلگة سئيئمدئ بولاتئن كورئنةدئ. قئز بالالار وتباسئنا بةرةكة اكةلةتئن كورئنةدئ.

«قذرتقا»، «مةتئرة»، «قئزئل» بالئق  جئلدارئ  تاثعالارلئق جاثالئق كةزدةيسوق جاقسئ وقيعالار كوپ  كةلةدئ. جةم -ءشوپ، سؤ مول، مالدئث قارا ةتئ قالئث كةلةدئ. قئسئندا قار تاؤلئ جةرلةردة،  قالئثداؤ  وي-ولكةلةردة  ورتاشا جاؤادئ. قئس اياعئ  جاقسئ بولادئ. بذل جئلئ تؤعان بالالار ةلدئث نازارئنا ئلئنگئش، سالاؤاتتئ،  ةل اراسئندا، وتباسئندا بةدةلدئ كةلةدئ.

«قارابالئق» (قارا ذلئ، قارا ايداهار) جئلئ  قار از تذسةدئ، جازدا جاثبئر قالئپتئ جاؤادئ. ةلدة مولشئلئق بولاتئن جئلدئث ءبئرئ وسئ.

«اق بالئق» (اق ذلؤ، اق ايداهار) جئلئ.  جالپئ جئلداردئث ئشئندة اق تذسكة بايلانئستئ جئلداردا قار قالئث بولاتئنئ  ايتئلادئ. سوعان قاراعاندا اق بالئق جئلئندا دا  قار قالئث بولاتئن بولسا كةرةك.

«تئمساق» جئلئ، قئستا كذن سؤئق بولعانئمةن، قار از جاؤاتئندئقتان، ارتئق اپات جوق. جازئ جاؤئندئ، كوكتةمئ كوكوراي  بولئپ، مال جاقسئ  تويئنادئ.   تئمساق جئلئ تؤعاندار اراسئندا جذرةكتئ، باتئر، قورقئنئش دةگةندئ بئلمةيتئن، ءوز ورتاسئندا  بةدةلدئ،  ايبارئمةن ةلدئ  ئقتئرئپ وتئراتئن ادامدار كوپ كةزدةسةتئن  كورئنةدئ. قارا شورتان جئلئ جانة تئمساق جئلئ تؤعان قئزدار كةسةك مئنةزدئ،  ادؤئن، وت باسئن باسا بيلةيتئنئ ايتئلادئ.  بذل جئلدارئ  تؤعان  ةر بالالاردا داتئ بةرئك،  وشتةسكةن ادامئن  ايامايتئن  ادامدار دا  شئعادئ دةگةن ءسوز بار.  60 جئلدئق  سيكلدة شورتان، جايئن، تئمساق، قارا بالئق بارئ «قارا ايداهار» دةگةن اتپةن  بةرئلةتئن كورئنةدئ. 

«يت بالئق»،  بذل جئلئ قئستا  قاتتئ سؤئق بولمايدئ، جازئ جاؤئنئ از، كذن ئستئق كةلگةنئمةن، مالدئث تويئمئ جاقسئ، اسئرةسة قوي مةن جئلقئ جاقسئ تويئناتئن كورئنةدئ. بذل جئلدا بولاتئن قولايسئزدئقتار -  قئستا دا، جازدا دا تئماؤ كوپ بولئپ،  تةرئ اؤرؤلارئ قوزعئش كةلةتئنئ ايتئلعان.

«باقا» جئلئ زامان تئنئش، جةم-ءشوپ مول مالعا دا، ادامعا دا جايلئ جئل بولعان. باقا  جئلئ  تؤعان  ادام  بذل جئلئ  ذزاق جولعا  شئقپاعانئ  ابزال دةلئنةدئ. باقا جئلئ  تؤعان قئزدار  وتباسئنا مةيئرئمدئ، بالاجان،  ءذي جذمئسئنا پئسئق،  سئرتقئ جذمئسپةن، باسقالاردئث ئسئمةن جذمئسئ جوق،  قولئ بةرةكةلئ ادام بولاتئنئ ءسوز بولادئ.  باقا جئلئ تؤعان ةر بالالار  جؤاس، شارؤاقور كةلةدئ.  ارتئق ةرلئگئ جوق،  ةل الدئنا تذسپةسة دة، ءوز  شارؤاسئنا  مئعئم كةلةدئ. ال  باقا جئلئ تؤعان  ةر بالالاردان  ةل الدئنا تذسةتئن  اتاقتئ ادام  شئعا بةرمةيتئن كورئنةدئ.  ذساق ئسكة قذمار، ءذي كذشئكتةؤ كةلةتئن كورئنةدئ. وزئنةن باسقانئ  كوزگة ئلمةيتئن مةنمةندةر دة كةزدةسةدئ دةيدئ.

 ذلؤ جئلئ تؤعان ادامداردئث ورتاق ةرةكشةلئگئ -  كوبئ  ورئنسئز سويلةمةيتئن  تذيئقتاؤ، ءبئرتوعا مومئن، ئستئعئ   كذشتئ، شولدةؤئك كةلةتئنئ. ارتئق تولمايتئن  ءبئر قالئپتئ  ورتا ةتتئ ادامدار كوپ بولادئ. سؤئققا، سؤعا  شئدامدئ،  شولگة، ئستئققا توزئمسئز كةلةتئندةر كوپ ذشئرايدئ.  ذلؤ جئلئ تؤعان بالالاردا ازداپ ساقاؤ نةمةسة كةكةش تؤئلاتئندار  كةزدةسةتئن كورئنةدئ.

قئسقاسئ،  ذلؤ جئلئ  - جئلداردئث ذلئعئ. بذل جئل - ئستةگةن ءئسئث ءونئمدئ، ةل بةرةكةلئ، ئرئس   مول بولاتئن جئل. 

يمانعازئ نذراحمةت، ف.ع.ك، اقئن، قازاق ذلتتئق ونةر ؤنيأةرسيةتئنئث عئلئمي قئزمةتكةرئ  

سوڭعى جاڭالىقتار