كذنا تذقئم قؤالاي ما؟

ونئ بئزدةن ارتئق بئلةتئندةر بار. كةيئنگئ ؤاقئتتا كذنانئ اؤةلگئ كذنا (ادام اتادان)، ازةلگئ كذنا (جةكة ادامنئث ءوز كذناسئ) سةكئلدئ جئكتةؤمةن قاتار، اسئلئندةگئ كذنا (اسئلئنداعئ، تةگئندةگئ، تذقئمئنداعئ) دةگةن ذعئمدئ قاتار اتاؤ بار. دةمةك، ارعئ اتاسئنئث كذناسئ ءذشئن بالاسئ جاؤاپ بةرةدئ. ورئسشا ايتقاندا، «زا وتسوأسكية گرةحي». قازاقشا تاعئ دا ءبئر بالاماسئ: «جاماننان جاقسئ تؤسا دا، تارتپاي قويماس تةگئنة». جامان بولايئن دةمةيدئ، كذنا جئبةرمةيدئ. جةتئ اتاث، جةتپئس جةتئ پذستئثنئث ءبئرئنئث موينئنداعئ كذنا شئبئق ذشئنئث بئرئنة اينالئپ سوقپاي قويمايدئ.
ءبئز، دةر شاعئندا، مذنداعئ اسئلئندةگئ كذنادان كةك پةن قارعئس ذعئمدارئن اراشالاپ الؤئمئز كةرةك. ماسةلةن، ةكئ حالئقتئث نةمةسة ةكئ تايپانئث ءيا ةكئ ةكئ اؤلةتتئث اراسئندا جذزدةگةن جئلعا، بةرئسئ ون جئلعا سوزئلعان قاقتئعئس پةن تةكةتئرةس، ءوش پةن كةكتئث زاردابئ مةن زالالئ كةيئنگئ بةيبئت ذرپاققا ءتيئپ جاتسا، مذندا اتادان بالاعا وتكةن كذنا ةمةس، وشپةندئلئك قانا. «باباثنئث كةگئ بار ما ةدئ؟»، «اتاثنئث الئنباعان ءوشئ بار ما ةدئ؟» دةگةندة سونئ ايتئپ ءجذرمئز. ذزئنداعئ (ارعئ اتادان كةلة جاتقان) ءوشتئ، قئسقاداعئ (وز ماثدايئنداعئ) كةكتئ بةلگئلئ ءبئر كذنانئث سالدارئ دةپ تذسئنةمئز. وسئنئث رةتئندة اتا بويئنداعئ قارعئستئث ذرپاققا وتةرئ بار. بةلگئلئ ءبئر ادام ءيا حالئق اسا ءبئر دذلةي نالالئ جذرةكتئث نازالئ شاعئندا قارعئس پةن لاعنةت جئبةرگةندة، ونئ وزئنة عانا ةمةس، ءذرئم-بذتاعئنا جئبةرئپ جاتادئ. مئسالئ، «تذقئمئث تذزداي قذرئعئر»، «قارعئس تاپقئر»، «لاعنةت اتقئر» سةكئلدئ. باسقا حالئقتئ قايدام، ءبئزدئث حالقئمئز زذلمات پةن ناؤبةتتئ كوپ كةشكةندئكتةن بة، اؤئر سويلةيدئ. وكسئگةن ءومئر مةن ورتةلگةن وزةك از با ةدئ؟! اسئرةسة، انا قارعئسئ جئبةرمةيدئ. جةر بةتئنةن جويئلئپ كةتكةن الئپ وركةنيةت يةلةرئ - ذلئ حالئقتاردئث كوبئ قارعئسقا ذشئراؤئ مذمكئن ةدئ عوي. كةك پةن قارعئس - بولةك اثگئمةنئث ارقاؤئ.
اسئلئندةگئ كذنا ءبئر ادامنئث بويئندا عانا ةمةس، تذتاس ءبئر ذلتتئث بويئندا بولؤئ مذمكئن. كذنا - قذدايدئث الدئندا، كئنا - ادامنئث الدئندا. مئسالئ، ءبئزدئث ذلتئمئز قاي ذلتتئث الدئندا كئنالئ؟ ارعئ تاريح - ءوز الدئنا، بةرگئ، قازاق حاندئعئ قذرئلدئ دةيتئن 1456-1465 - جئلداردان باستاپ تاريحقا كوز جئبةرسةك، قازاق حالقئنئث بئردة-ءبئر حالئققا قياناتئ تيمةگةنئن كورةمئز. كةرئسئنشة، ات تذياعئ شةكارادان اسسا، ونئث وزگةنئ جاؤلاؤعا ةمةس، وزگةنئث شاپقئنشئلئعئنئث بةتئن قايتارؤعا باعئتتالعانئن اثعارامئز. ايدارلئمئزدئ قذل، تذلئمدئمئزدئ كذث قئلعئسئ كةلگةن قاراثعئ عاسئردئث قاسكوي پةرزةنتتةرئنة نازالانعان شاقتا، «الپةشتةگةن حانشاسئن ات ارتئنا وثگةرگئمئز كةلگةن» تذستار بولئپ تذرعان. سونئ كذث ةتكئمئز كةلگةن بولسا، نوياندئ جةبة تابار ما ةدئ؟! جا، حالئقتئث كذناسئ مةن كئناسئن ايتار مةن ةمةس، ونئ اقتاؤ ءذشئن دة ارتئق تؤؤ لازئم. ذلتتئث كذناسئ مةن ذلتتئث كئناسئ - تاريح تارازئسئندا. تةك تاريحتئ پاراقتاپ وتئرئپ، وسئنشا ازاپ شةگةردةي قازاقتئث جازعانئ نة ةدئ دةگةن ويدئث مازالايتئنئ بولماسا. ءبئراق سونئث ءبارئن سالماقتاپ تذرئپ، قازاق تا قذدايدئث سذيگةن حالئقتارئنئث ءبئرئ مة دةگةن شذكئرشئلئك تة كةلةدئ. بذرناعئ ءان ذرانداعئ «...ازاپتئث تةزئنةن، توزاقتئث وزئنةن، امان-ساؤ قالئپپئز» دةگةن جولداردئث ارتئندا ك س ر و تاريحئنئث قئزئل كئتابئنداعئ ةكئ-ءذش ابزاس قانا جاتپاعانئن بذگئن بئلگةن جوقپئز عوي. قازاقتئث ماثدايئنا بئتكةن مئنا ذلان-عايئر دالانئث بايتاقتئعئ قانشا بولسا، ونئ ساقتاؤ مةن ذستاپ قالؤعا توككةن قانئ مةن كوز جاسئنئث كولةمئ دة تةتيس مذحيتئنئث تذثعيئعئن تولتئرارداي ةمةس پة ةدئ! سونئمةن، كذنا - كوثئلدئث كئرئ ةمةس، جاننئث دةرتئ، جذرةك جةگئسئ دةلئنةدئ. جاننئث ازعئرئلؤئ، جذرةكتئث ازؤئ دةلئنةدئ. ازعئرئلؤ - ولئمنةن بةتةر. قذداي ءسوزئ مةن قذداي جولئنداعئ ادامگةرشئلئك قالئپتارئنا قارسئ كةلةتئننئث بارئ دة كذنا دةپ تانئلادئ.
مئسالئ، ذرپاقتئث ازؤئ دةگةن ذعئم بار. ابئلاي حاننئث تذسئ مةن ابايدئث شوشئنؤئ. ذرپاق قالاي ازؤعا ذشئرايدئ نةمةسة قالاي اداسادئ؟ ونئث بئرنةشة سةبةپتةرئ بار. ويتكةنئ كةز كةلگةن قئلمئس سةبةپتةردئث سالدارئ بولئپ تابئلادئ. قاننئث بذزئلؤئ، وتباسئ تاربيةسئنئث ونةگةسئزدئگئ، ت.ب. قازاقتاعئ «جةتةسئز»، «كورگةنسئز»، «تةكسئز» دةگةن نالةتتئ سوزدةردئث بارلئعئ دا سالداردان بذرئن سةبةپكة سئلتةمة جاسايدئ. جةتئ اتاسئن بئلمةگةندئ جةتةسئز دةيدئ. جةتئ اتاسئن بئلمةؤ - بالانئث كئناسئ بولسا، اكةنئث كذناسئ. ال جةتئ اتامدئ ءبئلدئم دةپ، جةتئ كئسئنئث ةسئمئن تئزبةلةپ بةرگةننةن نة قايئر؟ جةتئ اتانئ ءبئلؤ دةگةنئمئز - جةتئ اتادان بةرئ كةلة جاتقان ونةگة مةن وسيةتتئ، اتا كاسئپ پةن اتالئ ءسوزدئ، ولاردئث ءومئر ءسذرؤئن، ءومئر سذرگةن ءداؤئرئن ياعني كةمئ (ءار اتانئ 25 جئلدان ةسةپتةگةندة) 175 جئلعئ ذلتتئث تاريحئن ءبئلؤ دةگةن تانئم ةمةس پة؟ ال ةكئ ذلدئث ءبئرئ مذنئ ايتا الا ما؟ جةتئ تذگئلئ، ءذشئنشئ اتاسئنئث سذيةگئ قاي جةردة جاتقانئن بئلمةيتئن قازاق بالاسئ از با قازئر؟ اتاسئ تذرماق، اللاسئن ذمئتتئرعان كةشةگئ ءداؤئردئث پةرزةنتتةرئ - ءبئزدئث اكةيلةردئ كذناهار دةؤگة قالاي اؤزئمئز بارادئ؟ سوندا ازؤعا ذشئراعان ذرپاق كذنالئنئ قايدان ئزدةيدئ؟ «كورگةندئ جةردئث بالاسئ» دةيمئز. مئث دا ءبئر مارتة كةشئرئم سذرايمئن، «ايةل تةثدئگئ» جانة «ةر ادام ةركئندئگئ» دةگةن ذعئمداردئ «اجئراسؤ قذقئعئ» دةگةن ذعئممةن شاتاستئرئپ العان جوقپئز با؟ اجئراسؤ ةكئ ادامنئث كئناسئ بولسا، ونئث بالا بويئنا كذنا بولئپ وتةتئنئن پسيحولوگتار ايتئپ ءجذر.
جوعارئدا ايتئپ وتكةنئمئزدةي، كذنا - جذرةكتئث ازؤئ، جاننئث دةرتئ. بالا ساناسئنداعئ ةث ذلكةن اأتوريتةت - اتا-اناسئنئث رؤحاني قذلدئراؤئ ونئث باسقا قذندئلئقتاردئ دا جوققا شئعارؤئنا الئپ كةلمةيدئ دةيسئز بة؟ قازئر ءبئزدئث ةلئمئزدة جئل سايئن وتباسئ قذراتئنداردئث 50-60 پايئزئ قايتا اجئراسئپ كةتةدئ. اجئراسپاعان وتباسئلاردئث ءوزئنئث كوبئ تاعئ دا سول بئتپةيتئن «ايةل تةثدئگئ» مةن «ةر ادام ةركئندئگئ» ءداؤئنئث جوعارعئ نوتاسئندا. سوندا كورگةندئ بالانئ قايدان ئزدةيمئز؟ «ذيادا نة كورسةث، ذشقاندا سونئ ئلةسئث»، «نة ةكسةث، سونئ وراسئث» دةؤئمئزدة تاربية ارقئلئ كذنا مةن كئنانئث ءوتؤئن ايتامئز عوي تاعئ. ومئرگة ءبئر بالا الئپ كةلئپ، وعان ءوز فاميلياسئن بةرةتئن كةي انالارعا نة دةؤگة بولادئ؟ مذندا قانداي تةكتئلئك جايلئ اثگئمة قوزعالادئ؟ قازاق قوعامئنا ئشئمدئك پةن ناشا كئرگةن كذنئ-اق قاننئث بذزئلؤئ باستالئپ كةتكةن. ودان ارعئسئ... تاعئ بةلگئلئ. جةكة تذلعانئث قالئپتاسؤئ بارئسئندا ونئث وسكةن ورتاسئ مةن العان تاربيةسئنةن گورئ، ونئث قانئنداعئ، تةگئندةگئ قاسيةتتةردئث باسئمدئققا ية بولاتئنئ انئقتالعان. سول سةبةپتئ دة بالانئث تاربيةسئ مةن مئنةز-قذلقئن تذزةيمئن دةپ قوس بئلةكتئ سئبانؤدان بذرئن، ونئ ومئرگة الئپ كةلمةس بذرئن، اتا-انانئث ءوزئ تذزةلگةنئ - ماثئزدئراق. بالاعا ءومئر سئيلاؤ - دذرئس، ال كذنالئ ءومئر سئيلاؤ قانشالئقتئ ادئلةتتئ؟ الةؤمةتتئك بوياؤئ قالئثئراق بولئپ بارا جاتقان اثگئمةمئزدئ وسئ تذستا ءبئر قايئرساق.
ءبئر ادامدار بولادئ، قانشا عادئلةتسئز، اشكوز، زالئم بولعانئمةن، سونشالئقتئ باي-باعلان، بةيقام جاننئث عذمئرئن كةشةدئ. ال ءبئرئ كةرئسئنشة، سانالئ عذمئرئندا كئسئ بالاسئنا قياناتئ جوق، اسئن ادال ءئشئپ، ارمانئنئث ءوزئن قاناعاتپةن شةكتةيدئ، الايدا باسئنان سورئ، قاسئنان جاؤئ ارئلمايدئ. مئنة، ءومئردئث وسئ وقيعاسئندا اسئلئندةگئ، تذقئم قؤالايتئن كذنا كورئنئس بةرةتئن سةكئلدئ. العاشقئسئ ارعئ ادال اتاسئنئث باعئن كةشسة، كةيئنگئسئ اتا كذناسئنئث سورئن كةشةدئ. ادام ءوز كذناسئ ءذشئن ماقشار كذنئ عانا ةمةس، وسئ ءومئردئث وزئندة جاؤاپ بةرةتئندةي. ءوزئ ودان قذتئلئپ كةتتئم دةسة دة، ونئث اقئرئن ذرپاعئنا بةرةدئ. مذنئ ادئلةتسئزدئك دةپ اتاي الاسئز با؟ جوق. ادام كةيئنگئ ذرپاعئ ءذشئن جاؤاپكةرشئلئكتئ، ذرپاق الدئنداعئ پارئزئ مةن بورئشئن ويلاماسا، ادام بالاسئ بذگئنگئ زاماناؤي پالسافا ذيرةتئپ جذرگةندةي، بذگئنئ ءذشئن عانا ءومئر سذرةدئ. ذلت تا سولاي. ارعئ اتالارئ وزگةگة سوعئس اشقان ذلت شاپقئنشئلئققا ذشئرايدئ. ارعئ اتالارئ وزگةنئ جانشئعان ذلت وزگةدةن قئسئم كورةدئ. بذل پالسافا ةمةس، بار بولعانئ ادئلةتتئلئك قانا. جاراتؤشئ يةمئزدةن كذنامئزدئ كةشؤئن جالبارئنئپ سذراپ تذرعان ساتئمئزدة، بولاشاقتان دا ءبئز سئيلايتئن كذنامئز ءذشئن كةشئرؤئن ءوتئنؤئمئز كةرةك سةكئلدئ. ةرلان ءجذنئس
دةرةككوزئ:«ايقئن» گازةتئ