بازئلحان بذحات ذلئ: قازاقتئث قارا شاثئراعئن اتامةكةنگة ذشاقپةن اكةلدئم

- بالالئق شاعئثئزدان ةسئثئزدة قالعان نة بار، اقساقال؟!.
- مةن 1937- جئلئ تؤعان اداممئن. جةتئ جاسئمنان باستاپ، شالداردئث سوزئنة قذلاق ءتذردئم، ءماندئ-ماعئنالئ دذنيةلةردئ ةسئمة ساقتاؤعا تئرئستئم. ءبئر كذنئ اؤئلعا ءبئتئمئ بولةك بئرةؤ كةلدئ. باسئندا پذشپاق تئماق. جانارئ وتكئر. بةت الپةتئ مايلانعان. تؤ بيةنئث قئس اسئرئپ ساقتاعان كذرةث قازئسئ سةكئلدئ. قئلاؤ شالماعان قارا مذرتئ ئستئك سياقتئ كوككة شانشئلئپ، ماقامداپ - ماقالداپ سويلةيدئ ةكةن. سويتسةم، بذل الگئ اتاقتئ اقئن اقتان بابي ذلئ ةكةن. مارقذمنئث مذرتتئ ةرةكشة ةسئمدة قالئپتئ. باياعئدا، 1968- جئلئ جازؤشئ ءسابيت مذقانوأ وسئ قوبدا كةرةيلةرئنة كةلئپ قايتقان. سوندا اقتان اقئندئ سئرتئنان كورئپ: « ةي، سةن اقتانسئث؟» دةپتئ. «اقتانمئن، مةنئ قالاي تانئدئث؟» دةگةندة، سابةث كذلئپ: «مذرتئثنان تانئدئم» دةگةن عوي. سونداي ءبئر مذرتئ بار ادام ةدئ.
- اقتان اقئندئ العاش رةت كورگةندةگئ اسةرئثئزدةن ةسئثئزدة قالعان بئردةثة بار ما؟
- اقتان مارقذم اعئتئلئپ سويلةپ وتئردئ. اسئرة داستانشئل جان ةدئ، ءبئر قئدئرؤ جئر ايتئپ تاستادئ. مانادان بةرئ ةكئ قذلاعئ قالقيئپ، قادالئپ وتئرعان ماعان دا ءبئر نازار سالئپ «بذل كئمنئث بالاسئ؟» دةدئ. بئزگة جاماعايئن ءوزئ تاقئر كةدةي، ئثئرشاعئ اينالئپ، جاق سذيةگئ كوننئث تةرئسئن قئرعان قارا باكئنئث قئرئنداي جذقارعان، شويناق شال بولؤشئ ةدئ سول مةنئث اتئمنان جاؤاپ بةرئپ: «بذل بالا، قاراسيراق جةتئم سورلئ، شةشةسئ ةكةؤئ اؤقاتتئ ذيلةردئث وتئن جاعئپ، كذلئن تاسئپ كذن كورئپ ءجذر. وتة زةرةك وسئدان بئردةمة شئعادئ» دةدئ. اقتان مارقذم: «وقؤعا باراسئث با، قالاساث مةكتةپ باسشئسئنا ايتئپ تئزئمدةتةيئن»، - دةدئ.
اقاثنئث قوينئ-قونئشئ تولعان داپتةر ةكةن. جاي جذقا قاثئلتاق داپتةرلةر ةمةس، بذلعارئمةن تئستالعان كذرةث داپتةرلةر. بئرةؤئندة «ةر تارعئن» جئرئ، ةكئنشئسئندة «قالقامان - مامئر»، «ةر تاؤكة» دةپ كةتة بةرةدئ. ونشاقتئ بار-اؤ دةيمئن. كوبئ شاكارئم قاجئنئث جئرلارئ. ولاي بولاتئن سةبةبئ، اقتاننئث اكةسئ بابي توبئقتئ قذنانباي قاجئ اؤلةتئنة جيةن بولئپ كةلةدئ. بابيدئث شةشةسئ كارئپجان دةگةن ادام شاكارئمنئث تؤعان اپايئ، قذدايبةردئنئث ذلكةن قئزئ. وسئنئ كوپ ادام بئلمةيدئ. اقتاننئث اقئندئق دارئنئنئث ذشئعئ وسئندا جاتئر.
- سودان مةكتةپكة باردئثئز با؟
- جةتئ جاسئمدا مةكتةپتئث تابالدئرئعئن اتتادئم. اققول دةگةن كئشكةنتاي اؤئل، وسئندا باستاؤئش مةكتةپ بار-تئن. سوندا باراتئن بولدئم. ءبئزدئث ءذي مةكتةپتةن شالعاي ةدئ. شةشةم مارقذم كورشئنئث جؤاس تايئن سذراپ بةردئ. توقئم تارتئپ، ئزعان قذرباؤ جئپتةن ذزةثگئ جاساپ، ءمئنئپ الدئم. ئمئرت جابئلا اققولعا كةلدئق. شةتتةگئ دئثگةككة تايئمدئ بايلاپ، جان-جاعئما قاراعئشتاپ تذرسام، كيئم كيئسئ بولةك، ءجذرئس-تذرئسئ ةرةكشة ةر ادام كةلة جاتئر ةكةن. ارتئندا تاعئ ءبئر ايةل بار. ول دا كوزئمة ءبئرءتذرلئ وعاشتاؤ كورئندئ. سويتسةم، بذل كئسلةر قازاقستان ةلئنةن كةلگةن تولةؤباي قوردابايةأ دةگةن مذعالئم مةن ايةلئ ةكةن.
بذل ؤاقئتتا ورئس پةن نةمئس قئران جاپقانداي سوعئسئپ، ايدالاداعئ موثعوليا ورئسقا جاقتاسئپ جئنئگئپ جاتقان كةز ةدئ. ةلدئث جاعدايئ ءماز ةمةس. جاتاتئن جةرئمئزدةگئ كورپة-جاستئقتئث ئشئنة ءشوپ-شالام نئعاپ قويعان ةكةن. ءشوپ كورپةنئ جامئلئپ جاتتئق. ءبئزدئ لؤ دارئث دةگةن كئسئ وقئتتئ. لاتئنشا وقئدئق. تاماق تاپشئ. مالدئث سذتئنةن ماي تارتئپ الادئ دا، ونئ سوعئسقا جئبةرةدئ. بئزگة قالعان كوك سؤئن قايناتئپ، قذرت جاساپ بةرةدئ. ونداي قاتتئ قذرتتئ كورمةدئم. بارماقتاي مالتانئ تاثنان كةشكة دةيئن قاجالاعاندا تاؤسئلمايدئ عوي.
وسئلاي ئلدةبايلاپ كوكتةمگة ئلئكتئك. ءبئر كذنئ مةكتةپكة كةلسةم ءبئر تالاي ادام جينالئپ قالئپتئ. دابئرلاپ سويلةسئپ جاتئر. «وثباعان، اناؤ كةرمةن دةگةن پاتشانئ ورئستار جةثئپ كةتئپتئ» دةپ، داؤرئعادئ شال-شاؤقاندار.
- ذلانباتئرعا وقؤعا قاشان اتتاندئثئز؟
- 1945- جئلئ ايماق ورتالئعئنداعئ 7 جئلدئق مةكتةپكة جوعارلاپ كةلدئم. وسئندا 3 جئل وقئپ، 1948- جئلئ ذلانباتئر قالاسئنداعئ مذعالئمدةر دايارلايتئن ارنايئ وقؤ ورنئنا باردئم. وقؤ ورنئ بذرئن قئتايلار سالعان جامان اعاش ءذي ةكةن. ئرگةسئ سئزدانئپ، اعاشتئث شئرئك ءيسئ قولقاثدئ قابادئ. بذرئن وندايعا ذيرةنبةگةن تاؤدئث بالاسئ بئزگة قيئن بولدئ. ذستئمئزگة قوتئر شئعئپ، بذرگة تالاپ، مازامئز كةتتئ.
مةكتةبئمئز ذكئمةت ءذيئنئث جانئنا ورنالاسقان. اسحانادان ذكئمةت ءذيئ كورئنئپ تذرادئ. تاماقتانعاندا قاراپ وتئرامئز. ساياسي بيؤرا مذشةلةرئ ءبئر-ءبئر سذلئك قارا ماشينالارئمةن كةلئپ ءتذسئپ جاتادئ.
ةث قيئنئ قازاق بالالارئ جةمئس قوسئلعان نةمةسة ةتئ بار تاماقتئ جةمةيمئز. ةلدة جذرگةندة ذلكةندةر «موثعولداردئث اؤئلئنا بارئپ تاماق جةمةثدةر، ولار كاپئر، استارئ حارام» دةپ، ايتاتئن. سونئث كةسئرئنةن تاماق ئشؤدةن قالدئق. قالادا باياعئدان كةلة جاتقان ذيعئرلار بار. كوبئ نان، توقاش، ئستةپ ساتادئ. سولاردئ جاعالايمئز. سودان ذلكةن ماسةلة قوزعالدئ. «قازاقتار تاماق ئزدةپ جايئلئپ كةتةتئن بولدئ، ساباق وقئمايدئ، نة ئستةيمئز؟». ماسةلةنئث ءبئر شةتئ ورتالئق پارتيا كوميتةتئنة جةتةدئ. سةبةبئ، بذل ارادا ذلت ماسةلةسئ تذرعان جوق پا.
- ذكئمةت تاراپئنان قانداي ءبئر شارا قولداندئ ما؟
- سول كةزدةگئ موثعول ةلئنئث پارلامةنتئ ةسةبئندةگئ ذلئ قذرئلتايدئث مذشةسئ، ءارئ وسئنئث ذستئنةن بيلئك جذرگئزةتئن كئشئ قذرئلتاي دةيتئن بولؤشئ ةدئ سونئث باسقارما مذشةسئ، قازاقتان شئققان العاشقئ قايراتكةر ايةل جاميلا ءاپسالام قئزئ دةگةن اپايئمئز بارتئن. ودان باسقا سئرتقئ ئستةر مينيسترلئگئندة ابئكةي تولةكة ذلئ دةگةن ذلكةن قئزمةتتة تاعئ ءبئر قازاق ازاماتئ بار ةكةن. كةيئن 20 جئل قذرلئس ءمينيسترئ بولعان تئلةيحان ورئن ذلئ پارتيانئث جوعارئ مةكتةبئندة وقئپ ءجذر ةكةن. سولار كةلئپ ءبئزدئث جاعدايمةن تانئستئ. ولاردئ ذكئمةتتةن جئبةرگةن كورئنةدئ.
- قانداي شةشئم قابئلدادئ؟
- مئنا موثعولدار ءوزئ اينالاسئنا تذسئنئستئكپةن قارايتئن جذرت ةمةس پة، باي-ولكةدةن كةلگةن 70 وقؤشئعا بولةك ارنايئ اسحانا اشئپ، مذسئلمانشا تاماق ئستةپ بةرةتئن بولدئ.
- ءسئز جاثا اتتارئن اتاعان ءجاميلا اپامئز تؤرالئ ةل-جذرت حاباردار. مارقذمنئث ذرپاق-جذراعاتئ اتامةكةنئنة كوشئپ بارئپ، اقمولا وبلئسئ، بذلاندئ اؤدانئندا جاپ-جاقسئ ءومئر ءسذرئپ جاتئر. ال، ابئكةي تولةكة ذلئ جايئندا بئلمةيدئ ةكةمئز، ول كئم بولعان؟
- بذل ادام موثعول قازاقتارئنان شئققان العاشقئ ديپلومات. 1928- جئلدارئ قئتاي جةرئندة تؤعان ادام ةكةن. 1930- جئلدارئ قوبدا بةتئنة (موثعولياعا) اسئپ بارعان، سودان وقئعان-توقئعان، اقئرئ ذلئ وتان سوعئسئ جئلدارئ پارتيا جوعارئ مةكتةبئن ذزدئك ءبئتئرئپ، ذلكةن قئزمةتتةر اتقارعان ادام.
1955- جئلئ 27 جاسئندا ماسكةؤدئث اؤئل شارؤاشئلئق اكةدةمياسئنا وقؤعا بارئپ، ءذش جئلدان كةيئن اؤئر ناؤقاستان كوز جذمعان. ماسكةؤدة جةرلةنگةن. مارقذم ورئستئث ءبئر قئزئمةن كوثئل قوسقان كورئنةدئ. بةرتئندة 1990- جئلدارئ تؤئستارئ ئزدةپ بارئپ، زيراتئن تاپتئ. باياعئداعئ ورئس قئز كةمپئر بولعان، ءالئ سول زيراتتئ كذتئپ-باپتاپ ذستاپ وتئر ةكةن، دةپ كةلدئ.
- سودان ذلانباتئردا وقئپ جاتئرسئزدار...
- اقئرئ، ذكئمةتئ بار، وقؤ - اعارتؤ ءؤاليئ بار اقئلداسا جاتئپ، بئزدةردئ بةس تةحنيكؤمعا ءبولدئ. مةن مذعالئمدةر مةكتةبئندة وقيتئن بولدئم. ساباق باستالدئ. قالايدا قاتاردان قالماي وقؤ كةرةك. ءتئل بئلمةيمئن. مذعالئم ساباقتئ تئلدةي قاعازعا جازئپ بةرةدئ. الگئنئ قذران اياتئ سياقتئ جاتتاپ الام. ساباق سذراعاندا سئلدئراتئپ ايتئپ بةرةم. ةث بولماعاندا ذمئتئپ قالعان جةرئمدئ «ذمئتئپ قالدئم» دةپ ايتاتئن دا ءتئل جوق. مذعالئم بايقذس كئتاپتئ اكةلئپ، مةنئث ءمذدئرئپ قالعان جةرئمدئ كورسةتةدئ. ايتةؤ ءارئپ تانيمئن ارعئ جاعئن ءئلئپ اكةتةم. ءسويتئپ ءجذرئپ جئلعا جةتپةي ءتئل ذيرةنئپ الدئم. وسئندا ءذش جئل وقئپ، 1951- جئلئ ءبئتئرئپ اؤئلئما كةلدئم. باستاؤئشتئث مذعالئمئ دةگةن ديپلومئم بار.
- ةثبةك جولئن قالاي باستادئثئز؟
- مةنئ ورتالئقتان شالعاي ورنالاسقان قذجئرتئ دةگةن سذمئنعا جئبةردئ. سوندا بارئپ، «مةن موثعول تئلئنةن ساباق بةرةيئن» دةدئم. مةكتةپ باسشئسئ كارتامئس ادام ةكةن: «سةنئث وعان قابئلةتئث جةتة قويماس» دةگةنئ. مةنئ دة ءوزئ سياقتئ تئلدةن ماقذرئم دةپ، ويلاسا كةرةك. تذستة ءبارئ اس ئشؤگة كةتكةن كةزدة قابئرعادا ءئلؤلئ تذرعان «ساباق كةستةسئنة» قاراسام، وزدةرئنشة موثعولشا جازعان ةكةن، 150 ءسوزدئث 53 ءئ قاتة. قارئنداشپةن قاتةلةردئ دذرئستاپ تذزةدئم دة، كةتئپ قالدئم.
ذيگة بارئپ ءشاي ءئشئپ كةلسةم مذعالئمدةر مةن جوندةگةن قاتةنئ كورئپ، تاث-تاماشا بولئپ تذر ةكةن. مةكتةپ باستئعئ «مئنانئ كئم شيمايلاعان» دةيدئ، باسقالارئ باستارئن شايقايدئ. «مةن تذزةدئم» دةدئم. سويتسةم، كةستةنئ جاساعان تازا موثعول ادام ةكةن. قازاقتار بولسا موثعول ءوزئنئث ءسوزئن ءوزئ قاتة جازادئ دةپ ويلاماعان عوي.
وسئلاي قازاق مةكتةبئنة موثعول تئلئنةن ساباق ذيرةتئپ ةثبةك جولئمدئ باستادئم. بةس جئل وتكةن سوث مةندة ةل سياقتئ جوعارئ ءبئلئم الايئن دةپ، قالاعا كةلدئم. ؤنيأةرسيتةتكة بارئپ موثعول ءتئلئ ماماندئعئنا ةمتيحان تاپسئرايئن دةسةم ورئن جوق. اينالئپ، تولعانئپ جذردئمدة ماتةماتيكا ماماندئعئ بويئنشا ةمتيحان تاپسئردئم. ءذش ساباقتئث ةكةؤئنةن «بةس»، بئرةؤئنةن «ءتورت» الئپ قابئلداندئم.
- ءبئراق ءسئز ماتةماتيكانئ وقئماي موثعول تئلئنة اؤئستئثئز ةمةس پة؟
- ول كةزدة ؤنيأةرسيتةتكة قابئلدانعان وقؤشئلاردئ ءمينيستردئث ءوزئ باسقارعان كوميسسيا ءبئر-بئردةن قابئلداپ، ارنايئ سويلةسةتئن. مةنئ دة ءسويتتئ. سول جةردة زارلاپ قويا بةردئم: «مةن موثعول ءتئلئن وقيئن دةپ، كةلگةن ةدئم، ورئن تولئپ كةتئپتئ. امالسئز ماتةماتيكاعا كةتئپ بارامئن، سئزدةردةن ءبئر قايئر بولماس پا ةكةن؟» دةدئم. كوميسسيا ويلانئپ قالدئ. سول جةردة وتئرئپ ءمينيستردئث ءوزئ ؤنيأةرسيتةتتئث رةكتورئنا تةلةفون سوقتئ. «موثعول ءتئلئ ماماندئعئ بويئنشا بذرئن-سوثدئ قازاق بالاسئ وقئدئ ما؟» دةپ سذرادئ. انا جاقتان «جوق» دةگةن بولؤ كةرةك. مينيستر ماعان قارادئ دا «وقئسئن!» دةپ بذيئردئ.
- عئلئم جولئنا قالاي ءتذستئثئز؟
- ؤنيأةرسيتةتتئ 1960- جئلئ ءبئتئردئم. وسئندا قالئپ ذستاز بولايئن دةگةن ارمانئم بار ةدئ. مةن بئتئرگةن جئلئ ورئن بولماي ءبئر جئل كذتؤئمة تؤرا كةلدئ. ةندئ قايدا بارايئن دةپ ويلانئپ ءجذرئپ، ذلانباتئرداعئ مةملةكةتتئك راديودان قازاق تئلئندة حابار تاراتئلاتئن بولئپتئ دةگةندئ ةستئدئم. اپتاسئنا ةكئ رةت 20 مينؤتتان ةفيرگة شئعادئ. وقئلاتئن ماتئندةردئ اركئم ءبئر دايئنداپ بةرئپ ءجذر ةكةن. سودان مةنئ مةم راديونئث باستئعئ زؤندؤي دةگةن ادام شاقئرئپ شتات اشئپ بةردئ. مةنئث مئندةتئم موثعول تئلئندة دايئندالعان جاثالئقتاردئ قازاقشا اؤدارئپ، ةفيرگة شئعارؤ.
ءبئر كذنئ قئتايدئث راديو حابارئن تئثداپ وتئرسام، موثعولدئ جامانداپ جاتئر ةكةن. نةگة ةكةنئن قايدام، سول كةزدة موثعول مةن قئتاي اراز بولدئ. ويباي قئتاي ءبئزدئ جامانداپ جاتئر، قازاقتاردئث ءذنئن شئعارمايدئ دةپ، ايتتئ. بذعان شارا قولدانباساق بولمايدئ. ةفيردئث ساعاتئن قوسايئق، شتات كوبةيتةيئك دةپ، جازئپ الئپ باستئققا باردئم. سول كذننئث ةرتةثئنةن باستاپ، اپتاسئنا بةس رةت، وتئز مينؤتتان ةفيرگة شئعاتئن بولدئق. كادر دايئنداؤ قاجةت بولدئ. التئ ايدئث ئشئندة ءبارئن دايئنداپ، بةرئپ ءوزئم عئلئم اكةدةمياسئنا سئپ ةتة ءتذستئم.
- اكةدةمياعا بارئپ عئلئممةن اينالئستئثئز با؟
- ول كةزدة اكةدةميانئث دابئرايعان اتئ بولماسا ورئن جةتئسپةي جان-جاقتا تاراپ جذرةمئز. مةن بارعان «ءتئل تانؤ» بولئمئندة ونشاقتئ ادام ئستةدئك. ستالين اتئنداعئ كئتاپحانانئث ئشئندة كةث زالدا توپئرلاپ وتئرامئز.
باستئقتارئمئز جاعدايئمئزعا تانئسسئن دةپ، باس حاتشئ سةدةنبالدئ شاقئرعان ةكةن. ءبئر كذنئ كةلدئ. بئزدةردئث قانداي سالانئ زةرتتةيتئنئمئزدئ، ماماندئعئمئزدئ سذراپ شةتئمئزدةن تانئسئپ شئقتئ. كةزةك ماعان كةلگةندة باستئقتار قاتارلاسئپ، «بذل قازاق ازاماتئ ءبئر-ةكئ جئلدئث ئشئندة «مونعولشا - قازاقشا» سوزدئك جاسايمئن دةپ، ةثبةكتةنئپ جاتئر» دةدئ. مارقذم سةكةث: «بذل دةگةنئث جاقسئ دذنية ةمةس پة. سةن جئگئت وسئ جولدان تايما! بولاشاقتا موثعول مةن قازاقتئث ءتئلئن توعئستئراتئن قايراتكةر بول!» دةپ، باتاسئن بةردئ.
باس حاتشئ كةلئپ، كةتكةننةن كةيئن بارلئق جوعارئ وقؤ ورئندارئنا ارنايئ وقئتئلاتئن بئرلةسكةن موثعول ءتئلئنئث وقؤ قذرالئن جاساؤ جونئندة قاؤلئ شئقتئ. موثعول ءتئلئنئث فونةتيكاسئن، سينتاكسيسئن، مورفولوگياسئن، سوزدئك قورئن زةرتتةپ ذلكةن وقؤلئق جاسادئق. وسئنئث اأتورلارئنئث ءبئرئ بولدئم. ودان كةيئن الدئمةن «قازاقشا - موثعولشا» سوزدئك قذراستئرؤعا كئرئستئم. ونئ باستئرايئن دةسةم ذلانباتئردا قازاق ءارپئ بار باسپاحانا جوق. باي-ولكةدةگئ شاعئن باسپانئث شاماسئ كةلمةيدئ. سونداعئ قينالعانئم ءالئ ةسئمنةن كةتپةيدئ. امالئم تاؤسئلئپ، اقئرئ باس حاتشئ سةدةنبالعا حات جازدئم.
- جاساعان سوزدئگئثئزدئث ءسوز قورئ قانشا ةدئ؟
- ونشا كوپ ةمةس، لةكسيندئك ةدينيسا - 30 مئث ءسوز دة، باس ءسوز - 20 مئث بولاتئن.
- الگئ سةدةنبالعا جازعان حاتئثئزعا جاؤاپ كةلدئ مة؟
- ورئنباسارئنا تاپسئرعان ةكةن. ول كئسئ مادةنيةت ءمينيسترئنئث ءبئرئنشئ ورئنباسارئ ءوزئمئزدئث اؤئلدئث قازاق جئگئتئنة تاپسئرئپتئ. ةندئ كةلئپ الگئ اؤئلداس باؤئرئم جاتئپ كةپ كةرگئمةي مة. وعان رةداكتور سةن بول دةپ، اتئن قئستئرئپ قويدئم. ول زاماندا ةكئنئث ءبئرئ بئلة بةرمةيدئ قازاق تئلئندةگئ مةكتةپ وقؤلئقتارئ الماتئ دا باسئلاتئن. ءبئراق، ئشئنة ذلانباتئردا باسئلدئ دةپ قول قوياتئن. كئتابئمدئ وسئ تئزئمگة كئرگئزؤگة كذشئمدئ سالدئم. شامام جةتپةي قويدئ. قاتارئنان ةكئ جئل الئنئپ قالدئ. ورتالئق پارتيا كوميتتةتئنة قايتا حات جازدئم. ايتپاقشئ، الماتئ دا باسئلاتئن كئتاپتار ءتئزئمئن ذكئمةت بةكئتةدئ ةكةن. ايتةؤ سوعان كئرگئزئپ بةرگةنئ. كوپ تيراجئمةن باسئلئپ شئقتئ.
- ءسئز موثعول ءتئلئنئث زةرتتةؤشئسئ عانا ةمةس، تذركئ جازؤلارئن زةرتتةؤمةن دة اينالئستئثئز ةمةس پة؟
- 1980-1990- جئلدار ارالئعئن قامتئعان موثعول - سوأةت بئرلةسكةن مادةني-تاريحي ةكسپةديسياسئن قذرئپ، بئرلةسئپ جذمئستاؤ تؤرالئ باعدارلاما بولدئ. سونئث ءبئر تارماعئ موثعوليا جةرئندةگئ تذركئ جازبا ةسكةرتكئشتةرئن كةشةندئ تذردة زةرتتةؤ جذمئسئ ةدئ. وسئنئث جذمئس قذرامئنا كئردئم. ءبئزدئ ايگئلئ تذركئتانؤشئ س.كلياشتورنئي باستاپ الئپ ءجذردئ. جالپئ موثعول جةرئندة بذرئننان رةسةي جانة ةؤروپا عالئمدارئنا بةلگئلئ 7-عاسئردا جازئلعان 8 ذلكةن جازؤ بار. وسئنئث بارلئعئن قايتا ساراپتاپ شئقتئق. ءارئ عئلئمعا ءالئ بةلگئسئز بئرنةشة ذساق جازؤلار تاپتئق. ءبئر ماؤسئم جذردئك. كةلسةم مةنئ جذمئستان بوساتئپ تاستاپتئ. قايدا بارام، باياعئ قازاعئمنئث قذتتئ ورداسئ باي-ولكةگة كةلئپ، ورتا مةكتةپتة مذعالئم بولئپ ورنالاستئم.
- موثعوليا عئلئم اكةدةمياسئ ءسئزدئ نة سةبةپتةن جذمئستان بوساتتئ؟
- ولار «كةت» دةگةن سوث ءوزئم ارئز جازئپ كةتتئم. كةتكةن سةبةبئم، قئسپاق كورسةتئپ بولمادئ. الدئندا موثعول - قازاق ءتذبئر سوزدةرئنئث 40 مئث سوزدةن تذراتئن سوزدئگئن جاساعان ةدئم. وسئنداعئ ءتذبئر سوزدةر بئردةي كةلئپ تذر. موثعول ءتئلئنئث ءتذپ توركئنئ قازاق ءتئل قذرامئنان شئققان دةگةن وي ءتذيدئم. ءارئ ونئمدئ اشئق ايتا باستادئم. سودان جامان موثعولدار جاقتئرمادئ. قؤئپ شئقتئ.
- اقئرئ ءسئز اقيقات ئزدةپ الماتئعا كةتپةدئثئز بة؟
- الماتئعا كةلدئم. ئسمةت كةثةسبايةأ دةگةن ءتئلشئ عالئمعا كةلئپ جاعدايدئ ايتتئم. ول كئسئ ايتتئ: «ساعان شاقئرؤ قاعازئن جازئپ بةرةيئك، بارلئق جذمئسئثدئ الئپ ءذش ايعا ءئسساپارعا كةل!» - دةدئ. ءسويتئپ جذرگةندة، قازاقستانعا ةل كوشة باستادئ. مةندة وسئ كوشتةن قالمايئن كةتةيئن دةپ، ويلاندئم. تؤرا سول تذستا موثعوليانئث جولاؤشئلار تاسئمالدايتئن اؤة كومپانياسئ اق ش-تان «بوينگ» ذشاعئن ساتئپ الدئ. مةنئث ءبئر بالام وسئ كومپانيادا جذمئس ئستةيتئن. سوعان ايتتئم: «سةن باستئقتارئثا ايتساثشئ. ساتئپ العان ذشاقتارئن ورتا ازياعا، سونئث ئشئندة قازاقستانعا ذشئرسئن!» دةدئم. ونداعئ ويئم الدا-جالدا الماتئعا ذشاتئن بوپ جاتسا قاتئن-بالامدئ وتئرعئزئپ، جةتئپ الماقپئن عوي. قذداي ءساتئن سالئپ الگئ «بوينگ» العاشقئ ساپارئن الماتئدان باستايتئن بولعانئ. ءبئر كولئك جالدادئمدا بالا-شاعانئ ةرتئپ الئپ، ونئمةن قويماي سةگئز قانات كيئز ءذيئمدئ: شاثئراق، كةرةگة، ؤئق، ذزئك، تؤئرلئق، وراؤلئ ءشيئ، ةدةن تاقتايئمةن قوسا ءبارئن تيةپ الئپ، الماتئعا توپ ةتئپ تذسة قالدئم. وسئلاي قاراعئم، مةن قاسيةتتئ قازاقتئث شاثئراعئن «بوينگ» ذشاعئمةن اتامةكةنگة اكةلگةن اداممئن.
- الماتئعا كةلئپ تذسكةننةن كةيئن كيئز ءذيدئ قايدا اپارئپ تئكتئثئزدةر؟
- الدئمةن ذشاقتان ءذيدئ ءتذسئرئپ الئپ، كولئك ئزدةدئم. اؤةجايدئث ارنايئ ماشيناسئ بار ةكةن. شوپئرئنا ايتتئم: «سةن قانشا اقئ الاسئث، بةرةيئن. مئنا ءذيدئ باراتئن جةرئمئزگة دةيئن جةتكئزئپ تاستا!» دةدئم. جاقسئ ازامات ةكةن، ءذيدئ ايتقان جةرگة جةتكئزئپ بةردئ. الدئندا كةلگةندة تانئسئپ كةتكةن كاكئم دةيتئن جئگئت بار-تئن. ءذيئ قالانئث سئرتئندا تذرادئ. سونئث ءذيئنئث جانئنا اكةلئپ ءذيدئ تئگئپ تاستادئق. قئزئق بولدئ. كاكئم مةن ايةلئ جذمئستان ذيلةرئنة كةلة جاتئپ قاراسا، تاپ ئرگةسئندة ذلكةن شار سياقتئ اپپاق دومالاق بئردةثة تذر. ولار بذرئن مئناداي كيئز ءذيدئ كورمةگةن ادامدار. عارئشتان بئردةمة قذلاپ تذسكةن شئعار دةپ ويلاپتئ. وزدةرئ قورقئپ، بارئپ بئلئثدةرشئ دةپ بالالاردئ جئبةرئپتئ. ءوزئم بارئپ شاقئرئپ كةلدئم.
- ءسئز جاثا موثعول - قازاق تئلدةرئندةگئ ءتذبئر سوزدةردئث ماعئناسئ بئردةي دةدئثئز. ةندةشة وسئدان 800 جئل بذرئن جازئلعان مونعولدئث «قذپيا شةجئرةسئ» قاي تئلدة جازئلدئ دةپ ويلايسئز؟
- بذگئنگئ ءبئز وقئپ جذرگةن «قذپيا شةجئرة» قئتاي تئلئنةن مونعول تئلئنة اؤدارئلعان نذسقاسئ عوي. ايتپةگةن دة، مونعول تئلئندة جازئلدئ دةگةن ونداي كئتاپ جوق. ال، قئتاي تئلئندةگئ ءتذپنذسقاسئ پةكيندة (بةيجئثدة) ساقتاؤلئ، دةيدئ. وسئنداعئ ءتذپ نذسقاداعئ سوزدةر قازاق-مونعول تئلدةرئندة بئردةي. ةستؤئمشة پةكيندةگئ ءتذپ نذسقانئث كوشئرمةسئ ذلانباتئردا بار دةيدئ. وتة قذپيا جاعدايدا ساقتالعان. قذپيالايتئن سةبةبئنئث ءوزئ كذماندئ. سةبةبئ، سونداعئ سوزدةردئث كوبئ كونة تذركئ-قازاق ءسوزئ بولار دةپ ويلايمئن.
- وسئ شةجئرة جازبا قاي كةزدةن باستاپ كوپشئلئك نازارئنا ئلئكتئ؟
- زةرتةؤشئلةر وسئنئث العاشقئ نذسقاسئ 1368- جئلئ قئتايدا يؤان يمپةرياسئ قذلعاننان كةيئن سوثعئ حان توعانتةمئر دايدؤداعئ (پةكيندةگئ) ورداسئن تاستاپ قاشقاندا سوندا قالئپ قويؤئ مذمكئن دةگةن بولجام بار. العاش قانداي تئلدة جازئلعانئ ازئرگة بةلگئسئز كذيئندة. 1240- جئلئ شةجئرةنئث سوثعئ نذكتةسئ قويئلعان. كوپ زةرتتةؤشئلةر يؤان يمپةرياسئ قيراعاننان كةيئن پايدا بولعان ميث يمپةرياسئنئث پاتشاسئ حذنذ زامانئندا دالئرةك ايتساق 1382- جئلئ قئتاي تئلئنة اؤدارئلعان دةگةن پئكئردة. سودان 1866- جئلئ قئتايتانؤشئ ورئس عالئمئ پ. كافاروأ (1817 - 1887) پةكيندةگئ كئتاپحانادان ذرلاتئپ الئپ ورئس تئلئنة اؤدارئپ كئتاپ ةتئپ شئعارعانعا دةيئن ةؤروپا بئلگةن جوق.
- «مونعولدئث قذپيا شةجئرةسئن» كئمنئث جازعانئ جايلئ قانداي بولجامدار بار؟
- «مونعولدئث قذپيا شةجئرةسئ» 1805- جئلدان باستاپ زةرتتةلگةن. ونئ زةرتتةگةن قئتاي وقئمئستئلارئ گؤ گؤان - سي، لي أةن-تيان دةگةن ادامدار. كذنئ بذگئنگة دةيئن وسئ شةجئرةنئ «كئم جازدئ؟» دةگةن پئكئر-تالاس توقتاعان جوق. العاش جاپوندئق عالئم كاناي ياسؤزو بذنئ جازعان نايماننئث تايان حانئنئث حاتشئسئ بولعان، 1204- جئلئ شئثعئستئث قولئنا ءتذسئپ، وردانئث ءئس-باسقارؤشئ قئزمةتئن اتقارعان تاتاتذنعا دةگةن پئكئردئ 1911- جئلئ ايتقان بولاتئن. ودان باسقا ءارتذرلئ پئكئر ايتقان عالئمداردا بار. مئسالئ، اكةدةميك س.دامدين-سذرةننئث پئكئرئ بويئنشا: «قذپيا شةجئرةدة 12- عاسئردئث وقيعالارئ ءذستئرت جازئلعان دا، 13- عاسئردئث العاشقئ جارتئسئ 1200-1240- جئلدار ارالئعئن ناقتئ دالةلدةرمةن جازادئ. ال، مونعول ورداسئنان تئس بولعان وقيعالاردئ قئسقا عانا ايتئپ وتكةن. وسئعان قاراپ جازعان ادامنئث وردا ماثئندا بولعانئن بايقايمئز. ول شئقاي-قذدئق بولؤئ ابدةن مذمكئن. بذل كئسئ كونة ذيعئر، تذركئ جازؤئن جاقسئ بئلگةن. ءارئ وردانئث شةجئرةسئن حاتقا تذسئرؤگة مئندةتتئ بولعان»-دةيدئ. وسئ پئكئردئ پ. پوؤحا تاعئ باسقا وقئمئستئلار ماقذلدايدئ.
سونداي-اق، وگةدةي حاننئث وث قولئ اتانعان جئثعاي جازدئ دةيتئندةردئث پئكئرئ باسئم. ورئس عالئمئ ن. مؤنكؤيةأ پةن اكةدةميك ش. بيرا بذل شةجئرة ورتاق تؤئندئ دةگةندئ ايتادئ. قالاي دةسةك تة جوعارئداعئ تاتاتؤنعا نايمان، شئقاي-قذدئق تاتار، جئثعاي كةرةي تايپاسئنئث ادامدارئ. ءبارئ ءبئر وسئ دذنية ءبئزدئث جاقتان ءتذبئ الئس كةتپةيدئ.
- اقئرئ ءسئز قازاق - مونعول تئلدةرئنئث شئعؤ تةگئ ءبئر دةگةن پئكئردةن اينئماي كةلةسئز، وسئنئ دالةلدةپ بةرمةيسئز بة؟
- وسئنئ دالةلدةؤگة 40 جئل عذمئرئمدئ ارنادئم. اقئرئ قازاق جانة مونعول تئلدةرئنئث فونةتيكالئق، مورفولوگيالئق، سينتاكسيستئك، لةكسيكالئق جاعئن سالئستئرا وتئرئپ، «قازاق جانة مونعول تئلدةرئنئث سالئستئرمالئ تاريحي گرامماتيكاسئ» دةيتئن 2 توم ةثبةك جازئپ شئقتئم. وسئ كئتاپتاردئ وقئعان ادام ءسوزسئز مويئندايتئن بولادئ.
بةكةن قايرات ذلئ