قازاقتئث ءبئرئنئث بئرئنة قاسكذنةم بولماعئنئث، ءبئرئنئث تئلةؤئن ءبئرئ تئلةسپةيتذعئنئنئث، راس ءسوزئ از بولاتذعئنئنئث، قئزمةتكة تالاسقئش بولاتذعئنئنئث، وزدةرئنئث جالقاؤ بولاتذعئنئنئث سةبةبئ نة؟.. - اباي قذنانباي ذلئ

هامما عالامعا بةلگئلئ ءدانئشپاندار الدةقاشان بايقاعان: ءاربئر جالقاؤ كئسئ قورقاق، قايراتسئز تارتادئ؛ ءاربئر قايراتسئز قورقاق، ماقتانشاق كةلةدئ؛ ءاربئر ماقتانشاق قورقاق، اقئلسئز، نادان كةلةدئ؛ ءاربئر اقئلسئز نادان، ارسئز كةلةدئ؛ ءاربئر ارسئز جالقاؤدان سذرامساق، ءوزئ تويئمسئز، ونةرسئز، ةشكئمگة دوستئعئ جوق جاندار شئعادئ.
مذنئث ءبارئ ءتورت اياقتئ مالدئ كوبةيتةمئننةن باسقا ويئنئث جوقتئعئنان، وزگة ةگئن، ساؤدا، ونةر، عئلئم - سولار سةكئلدئ نارسةلةرگة سالئنسا، بذلاي بولماس ةدئ. ءاربئر مال ئزدةگةن مالئم كوپ بولسا، وزئمدئكئ دة، بالالارئم دا مالدئ بولسا ةكةن دةيدئ. ول مال كوبةيسة، مالشئلارعا باقتئرماق، وزدةرئ ةتكة، قئمئزعا تويئپ، سذلؤدئ جايلاپ، جذيرئكتئ بايلاپ وتئرماق. قئستاؤئ تارلئق قئلسا، ارئزئ جةتكةندئك، سئيئ وتكةندئك، بايلئق قئزمةتئنةن بئرةؤدئث قئستاؤئن ساتئپ الماق، ةپتةپ الماق، تارتئپ الماق. ول قئستاؤئنان ايئرئلعان جانة بئرةؤگة تيئسپةك، ءيا بولماسا ورئنسئزدئعئنان ةلدةن كةتپةك - ءار قازاقتئث ويئ وسئ.
وسئلار بئرئنة ءبئرئ دوستئق ويلاي الا ما؟ كةدةي كوپ بولسا، اقئسئ كةم بولار ةدئ، مالدان ايئرئلعاندار كوبةيسة، قئستاؤئ بوسار ةدئ دةپ، مةن انانئ كةدةي بولسا ةكةن دةپ، ول مةنئ كةدةي بولسا ةكةن دةپ، اؤةلدة ئشئمئزبةن قاس ساعئندئق. ءارئ-بةرئدةن سوث سئرتئمئزعا شئقتئ، جاؤلاستئق، داؤلاستئق، پارتيالاستئق. وسئنداي قاستارعا ءسوزئم ءوتئمدئ بولسئن جانة دة ةپتةپ مال جيؤعا كذشئم جةتئمدئ بولسئن دةپ، قئزمةتكة بولئستئق، بيلئككة تالاستئق.
سونان سوث نة مومئننئث بالاسئ بوتةن جاققا شئعئپ، ةثبةك قئلئپ، مال ئزدةمةيدئ، ةگئن، ساؤدانئث كةرةگئ جوق بولادئ. ءوز باسئن ءوزئ وسئنداي تالاسپةنةن كئسئ كوبةيتةمئز دةپ پارتيا جيعانداردئث بذگئن بئرةؤئنة، ةرتةث بئرةؤئنة كةزةكپةن ساتادئ دا جذرةدئ. ذرئلار تئيئلمايدئ. ةل تئنئش بولسا، ونئث ذرلئعئن ةشكئم سذيةمةس ةدئ. ةل ةكئ جار بولعان سوث، كئم انت ءئشئپ اقتاپ، ارامدئعئن جاقتاپ، سذيةيمئن دةسة، سوعان جاق بولئپ سذيةنئپ، بذرئنعئدان ذرلئعئن الدةنةشة ةسة اسئرادئ.
ةلدةگئ جاقسئ ادامداردئث ءبارئنئث ذستئنةن بةكةر، وتئرئك «شاپتئ، تالادئ» دةگةن ءارتذرلئ قئلمئستئق ءئس كورسةتئپ، ارئز بةرةدئ. وعان تةرگةؤ شئعارادئ. وتئرئك كورمةگةنئن كوردئم دةؤشئ كؤالار دا الدةقاشان دايئنداپ قويئلعان، باعاناعئ جاقسئ ادام سايلاؤعا جاراماسئ ءذشئن. ول ادام باسئن قذتقارماق ءذشئن جاماندارعا جالئنسا، ونئث دا ادامدئعئنئث كةتكةنئ، ةگةر جالئنباسا، تةرگةؤلئ، سوتتئ ادام بولئپ، ةشبئر قئزمةتكة جاراماي، باسئ قاتةرگة ءتذسئپ وتكةنئ. ول بولئس بولعاندار ءوزئ قؤلئق، ارامدئقپةنةن بولئستئققا جةتكةن سوث، مومئندئ قادئرلةمةيدئ، وزئندةي ارام، قؤلاردئ قادئرلةيدئ، وزئمة دوس بولئپ، جاردةمئ تيةدئ دةپ، ةگةر قاس بولسا، ءبئر ءتذرلئ وزئمة دة زالال جاساؤعا قولئنان كةلةدئ دةپ.
وسئ كذندة قازاق ئشئندة «ءئسئ بئلمةس، كئسئ بئلةر» دةگةن ماقال شئقتئ. ونئث ءمانئسئ: «ءئسئثنئث تذزؤلئگئنةن جةتپةسسئث، كئسئثنئث امالشئ، ايلالئلئعئنان جةتةرسئث» دةگةن ءسوز. ءذش جئلعا بولئس سايلانادئ. اؤةلگئ جئلئ «سةنئ ءبئز سايلامادئق پا؟» دةپ ةلدئث بذلدانعاندئعئمةن كذنئ وتةدئ. ةكئنشئ جئلئ كانديداتپةنةن اثدئسئپ كذنئ وتةدئ. ءذشئنشئ جئلئ سايلاؤعا جاقئنداپ قالئپ، تاعئ بولئس بولئپ قالؤعا بولار ما ةكةن دةپ كذنئ وتةدئ. ةندئ نةسئ قالدئ؟ وسئ قازاق حالقئنئث وسئنداي بذزئقشئلئققا تارتئپ، جئلدان جئلعا تومةندةپ بارا جاتقانئن كورگةن سوث، مةنئث ويئما كةلةدئ: حالئقتئث بولئستئققا سايلايمئن دةگةن كئسئسئ پالةن قادارلئ ورئسشا ءبئلئم العان كئسئ بولسئن. ةگةر دة ورتالارئندا ونداي كئسئسئ جوق بولسا، ياكي بار بولسا دا سايلاماسا، ؤةزد باستئعئ مةن اسكةري گؤبةرناتوردئث تاعايئنداؤئمةن بولادئ دةسة، بذل حالئققا بةك پايدالئ بولار ةدئ. ونئث سةبةبئ: اؤةلئ - قئزمةتقذمار قازاق بالالارئنا ءبئلئم بةرؤگة ول دا - پايدالئ ءئس، ةكئنشئ - تاعايئنداؤمةن بولعان بولئستار حالئققا مئندةتتئ بولماس ةدئ، ذلئقتارعا مئندةتتئ بولار ةدئ.
ءؤا جانة تاعايئنداؤ قئلعاندا تةرگةؤئ، سذراؤئ بارلئعئنا قاراماسا، وتئرئك ارئز بةرؤشئلةر ازايار ةدئ، بالكي جوعالار ةدئ. ءؤا جانة ءاربئر بولئس ةلدة ستارشينا باسئ ءبئر بي سايلانعاندئق، بذل حالئققا كوپ زالال بولعاندئعئ كورئنئپ، سئنالئپ ءبئلئندئ. بذل بيلئك دةگةن ءبئزدئث قازاق ئشئندة ءاربئر سايلانعان كئسئنئث قولئنان كةلمةيدئ. بذعان بذرئنعئ «قاسئم حاننئث قاسقا جولئن، ةسئم حاننئث ةسكئ جولئن»، ءاز تاؤكة حاننئث كذلتوبةنئث باسئنداعئ كذندة كةثةس بولعاندا «جةتئ جارعئسئن» بئلمةك كةرةك. ءام، ول ةسكئ سوزدةردئث قايسئسئ زامان وزگةرگةندئكپةنةن ةسكئرئپ، بذل جاثا زامانعا كةلئسپةيتذعئن بولسا، ونئث ورنئنا تاتئمدئ تولئق بيلئك شئعارئپ، تولةؤ سالارعا جارارلئق كئسئ بولسا كةرةك ةدئ، ونداي كئسئ از، ياكي ءتئپتئ جوق.
بذرئنعئ قازاق جايئن جاقسئ بئلگةن ادامدار ايتئپتئ: «بي ةكةؤ بولسا، داؤ تورتةؤ بولادئ» دةپ. ونئث ءمانئسئ - تاق بولماسا، جذپ بيلةر تالاسئپ، داؤ كوبةيتة بةرةدئ دةگةنمةن ايتئلعان ءسوز. ءويتئپ بي كوبةيتكةنشة، ءاربئر بولئس ةلدةن تولئمدئ-ءبئلئمدئ ءذش-اق كئسئ بيلئككة جئل كةسئلمةي سايلانسا، ولار تذسسة، جامانشئلئعئ اشكةرة بئلئنگةندئكپةنةن تذسسة، ايتپةسة تذسپةسة.
ول بيلةرگة داؤگةر ادامدار قالماي، ةكةؤئ ةكئ كئسئنئ بيلئككة تاثداپ الئپ، ذستئنة بئرةؤدئ بئتئستئرؤشئلئككة سايلاپ الئپ، بئتة بةرسة؛ ةگةر وعان دا ئنتئماقتاسا الماسا، باعاناعئ ءذش ءبيدئث بئرةؤئن الئپ، ياكي جةرةبةمةن سايلاپ الئپ جذگئنسة، سوندا داؤ ذزاماي، ءبئتئم بولار ةدئ.
1891 جئل
ابايدئث تاثدامالارئ ولةثدةرئن «قازاق رؤحانياتئ» پورتالئ اياسئنداعئ مئنا سئلتةمة بويئنشا وقي الاسئزدار: http://inform.kz/arb/sectionarch/21687