ابئلاي حاندئ اثئزدان اراشالاپ الدئم

   استانا. 13- قاثتار. قازاقپارات-  ابئلاي تانؤشئ، م.قوزئبايةأ اتئنداعئ سولتذستئك قازاقستان مةملةكةتتئك ؤنيأةرسيتةتئنئث پروفةسسورئ زارقئن تايشئبايمةن بولعان سذحبات.
None
None

- زارقئن اعا، «قازاقتئث حانئ - ابئلاي» اتتئ ةكئ تومدئق كئتابئثئز «مادةني مذرا» مةملةكةتتئك باعدارلاماسئ اياسئندا «ةل-شةجئرة» قوعامدئق قورئنان باسئلئپ شئعئپتئ. قذتتئ بولسئن!

- راقمةت! بذل ذلكةن، جان-جاقتئ زةرتتةؤ كئتابئ. عئلئمي باسئلئم. پايدالانئلعان 500 گة تارتا قذجات پةن ماتةريالدئث 250 دةيئ - تئكةلةي ءوزئمنئث تاپقاندارئم. قذجاتتاعئ بارلئق وقيعالارعا تذسئنئك بةرئلگةن. بذرئن ةلگة بةلگئلئ قذجاتتار ءوزئم تاپقان قذجاتتارمةن تةكسةرئلگةن. بذرئس جازئلعان ادام ةسئمدةرئ دذرئستالعان. سول كةزدةگئ جةر-سؤ اتتارئ قازئر قالاي اتالادئ، وعان دا تذسئنئك، سئلتةمةلةر بةرئلگةن.

- ابئلاي تاقئرئبئنا قالاي كةلدئثئز؟

- مةنئث ماماندئعئم -جؤرناليست. قازمؤ-دئ بئتئرگةنمئن. 1970- جئلداردئث باسئندا پروفةسسور قايئرجان بةكحوجين «قازاقتئث رةأوليؤسياعا دةيئنگئ دةموكرات جؤرناليستةرئ» دةگةن تاقئرئپتا ديسسةرتاسيامنئث تاقئرئبئن بةكئتئپ بةردئ. قئسقاسئ، ورتالئق مةملةكةتتئك مذراعاتتا، ودان كةيئن ومبئدا، ماسكةؤ، لةنينگرادتا تابانداپ وتئرئپ جذمئس ئستةؤگة تؤرا كةلدئ. سول كةزدةن باستاپ جابئق تاقئرئپ بولئپ تذرعان ابئلاي حان جايئنداعئ دةرةكتةرمةن ذشئراسا باستادئم. الدئمنان شئققان قذجاتتاردئ شةتئنةن كوشئرئپ، كةؤدة قالتاما تئعا بةردئم. «ءبئر كةزدة كةرةك بولئپ قالار» دةگةن ءوزئمنئث جةكة قئزئعؤشئلئعئم عوي. ءوزئم قاز داؤئستئ قازئبةكتئث ذرپاعئمئن، سول ةلدئث ازاماتئمئن. جاستايئمئزدان قذلاعئمئزعا سئثگةن.

 نة كةرةك، 80-جئلداردئث اياعئنداعئ جاريالئلئق كةزةثئندة ومبئنئث مذراعاتئنان حان جايئنداعئ دةرةكتةردئ قايمئقپاي جيناي باستادئم. 1960- جئلدارئ شئققان «قازاق-ورئس قارئم-قاتئناستارئ» دةگةن ورئسشا كئتاپتا ابئلاي جايئندا دةرةكتةر ايتئلادئ. سول كئتاپتان كةرةگئمدئ اؤدارئپ جذرةتئن بولدئم. تاؤةلسئزدئك زامانئ تؤعان سوث حاندار تاقئرئبئ باستئ تاقئرئپقا اينالدئ. اركئم ءارتذرلئ «ةرتةگئلةر» جازا باستادئ. مةنئث ةشقايسئسئنا كوثئلئم تولمايدئ.

  2004- جئلئ 9- شئلدة كذنئ كوكشةتاؤدا، بؤرابايدئث جاعاسئنداعئ ابئلاي الاثئندا ابئلاي حانعا ارنالعان ةثسةلئ ةسكةرتكئشتئث اشئلؤ سالتاناتئ بولدئ. ونئ ةلباسئ نذرسذلتان نازاربايةأتئث ءوزئ اشئپ، ءسوز سويلةدئ. ءبئر كةزدة ةلباسئ وقئپ تذرعان قاعازئنان باسئن كوتةرئپ: «بئلتئر 2003- جئلعئ تاريح جئلئندا رةسةيدةن «ج ز ل» سةرياسئ بويئنشا ابئلاي حان مةن اباي تؤرالئ كئتاپ شئعارتايئن دةپ كةلئسئپ ةدئم. سونئ بئرةؤئث ئستةگةن جوقسئثدار. ماعان اثئز-اثگئمةدةن ارشئپ، ناقتئ ابئلايدئ الئپ كةلئثدةرشئ» دةدئ زيالئ قاؤئمعا قاراتا. بذل كةزدة مةنئث قولئمدا ءبئرشاما ماتةريال بار، جارتئ جئل بويئ جاتپاي-تذرماي جذمئس ئستةپ، 2005- جئلئ «ابئلاي حاننئث ومئرئنة قاتئستئ قذجاتتار» دةگةن كئتاپتئ ءوز قاراجاتئما شئعاردئم. وعان 300 دةي قذجات پايدالاندئم. بذل العاشقئ كئتاپ جاقسئ تارادئ، ءوز باعاسئن الدئ.

- «قازاقتئث تاريحئن شةتةلدئكتةر، وتارشئلدار جازئپ بةرگةن، سوندئقتان وعان سةنة بةرؤگة دة بولمايدئ» دةگةن اثگئمة بار.

- ءيا، وعان ساقتئق تا كةرةك. الدئمةن ءماتئننئث اقيقاتتئعئن زةرتتةپ الؤ قاجةت. نة ءذشئن جازدئ، شةن-شةكپةن الؤ ءذشئن جازدئ ما دةگةندةي. دةسةك تة، وتة قذندئ دةرةكتةر - ورئس بارلاؤشئلارئنئث جازعانئ. ولار جان-جاقتئ تئثشئلئق دايئندئقتان وتكةن، وتة ساؤاتتئ، قوعامدئق قذبئلئستاردئ، ءتئپتئ ادامداردئث مئنةز-قذلقئن جةتئك ايئراتئن، سئن كوزئمةن قاراي بئلةتئن ادامدار بولعان. ةكاتةرينانئث زامانئنان باستاپ تئثشئلئق دةگةن مةملةكةتتئك باسقارؤ ءئسئنئث ءبئر بولئگئ بولعان عوي. ءبئر بارلاؤشئنئث ابئلاي حان جايئندا اكةلگةن قذجاتتارئن كةلةسئ بارلاؤشئ تةكسةرئپ، اقپاردئ بةكئتئپ وتئرعان. ارينة، ابئلاي حان تؤراسئنداعئ ةل اؤزئندا ساقتالعان اثئز اثگئمةلةردئ تذگةلدةي جوققا شئعارؤعا بولمايدئ. ءبئراق ولار ناعئز عئلئمي دايةك رةتئندة پايدالانؤعا كةلمةيدئ. سةبةبئ اؤئزدان-اؤئزعا تاراعان اثگئمة زامان وزگةرگةن سايئن تئثداؤشئنئث پسيحولوگياسئنا قاراي وزگةرئپ وتئرادئ. نةگئزگئ سذلبانئ اثئزدان العان كذندة دة، ونئ مئندةتتئ تذردة جازباشا قذجات ارقئلئ تذگةندةؤ كةرةك.

- ابئلاي حان تؤراسئندا بذرئن ةلگة بةلگئسئز قانداي ماثئزدئ دةرةكتةر تاپتئثئز؟

- ةل اؤزئندا ابئلاي جاس كةزئندة سابالاق اتانئپ، ارقاعا وراز قذلمةن ةرئپ كةلگةن دةپ ايتئلادئ. نةگئزئ، ولاي بولماعان. ابئلاي ةشقاشان قذل بولئپ، تذية باقپاعان. قذجاتتا 24 جاستاعئ ابئلايدئ «باحادذر سذلتان» دةپ جازادئ. موثعول-ورئس سوزدئگئندة «سابالاق» دةگةن ءسوزدئث اؤدارماسئ بةرئلگةن، ءتذبئرئ «ساباؤ» دةگةن سوزدةن شئققان. ياعني «ساباؤشئ»، «سابايتئن»، «ذرئسكةر» دةگةن ماعئنا بةرةدئ. سابالاق دةگةن اتتئ بةرگةن - قارسئ جاقتاعئ جاؤلارئمئز. ال حاننئث جاس كةزئندةگئ ءابئلمانسذر دةگةن اتئ ارابشا-پارسئشا «جةثئمپاز، جولئ بولعئش» دةپ اؤدارئلادئ.

 ماسةلةن، ءامئر تةمئردئ كةي جازبالاردا ءابئلمانسذر تةمئر دةپ تة اتاعان. اثئز بويئنشا، قازئبةك بي 15 جاسئندا قالماققا ةلشئلئككة بارعاندا، جاس بالانئث سؤئرئلئپ سويلةگةنئنة تاثعالعان قونتايشئ وعان «قاز داؤئستئ» دةگةن اتاق بةرگةن دةلئنةدئ. ال موثعول-ورئس سوزدئگئن اقتارساثئز، «داأؤئشتئ» دةگةن ءسوز «ارتئق جاراتئلعان» دةپ اؤدارئلعان. بذدان قازئبةك ءبيدئث قوسئمشا اتئ «ارتئق جاراتئلعان» دةگةن سوزدةن شئققانئن كورةمئز. عئلئمي اينالئمعا تذثعئش كئرئپ وتئرعان ءبئر دةرةكتئ ايتايئن. 1737- جئلدئث جازئندا، ورتا ءجذزدئث سامةكة حانئ قايتئس بولعاننان كةيئن، ءذش ءجذزدئث قازاعئ جينالئپ، ءابئلقايئر حاندئ التئ الاشتئث حانئ ةتئپ سايلايدئ. سول قذجات وسئ كئتاپقا ةنئپ، تذثعئش رةت بةرئلئپ وتئر. ءابئلقايئر حان تةك كئشئ ءجذزدئث ةمةس، التئ الاشتئث حانئ بولعان، قازاقتئث ءذش جذزئمةن قوسا قاراقالپاق، تذركئمةندئ بيلةگةن. مذنئ ايتئپ وتئرعان مةن ةمةس - تاريحي قذجات.

- بالكئم، ءابئلقايئردئ ءذش ءجذزدئث حانئ ةمةس، باس قولباسشئسئ ةتئپ سايلاعان بولار؟.

- جوق، قذجات بويئنشا «التئ الاشقا حان ةتئپ سايلادئق» دةيدئ. ول سايلاؤعا ابئلاي، قابانباي، بوگةنبايلار قاتئسقان. ول جةردة «باس قولباسشئ» دةگةن ءسوز اتئمةن جوق. 1731- جئلئ ءابئلقايئر حان باستاعان كئشئ ءجذز عانا ةمةس، ورتا ءجذز دة ءدال سول جئلئ ورئسقا بودان بولعان. قذجات بويئنشا سولاي. بذل ءبئرئنشئ رةت جاريالانئپ وتئر. مذنئ ءبئز نةگة جاسئرامئز دةسةك، وسئ ؤاقئتقا دةيئن انئق قذجاتتارعا قولئمئز جةتپةي ءجذرئپتئ.

- سوندا وسئ ؤاقئتقا دةيئن ابئلاي حان جايئندا جازئپ كةلگةندةردئث ءبارئن تةرئسكة شئعارامئز با؟

- ولاردئ تةرئسكة شئعارمايمئن دا، قولدامايمئن دا. مةن ابئلايدئ ماقتامايمئن، تةك قذجات بويئنشا سويلةيمئن. «ابئلايدئث ماثايئندا پارتيالار بولعان» دةگةندئ شوقان ءؤاليحانوأ جازئپ قالدئرعان. حاننئث ماثئندا قئتايدئ، ورئستئ، جوثعاردئ جاقتايتئن باتئرلار توبئ بولعان. ابئلاي حان سونئث ءبارئن تئثداعان، ءبئراق ناتيجةسئندة ءوز ساياساتئن جذرگئزگةن. بئردة-ءبئر باتئرئن جامانداماعان، جوققا شئعارماعان. ءبارئ ئشئندة بولعان. قازاقتئث مذددةسئ - ابئلايدئث مذددةسئ. ورئستاردئث ابئلايدان قذتئلعئسئ كةلگةنئ، ورنئنا باسقا بئرةؤدئ سايلاماق بولعانئ قذجاتتاردا انئق كورسةتئلگةن. ءومئرئنئث سوثعئ 40 جئلئندا ابئلاي ورئستئث بئردة-ءبئر گةنةرالئمةن كةزدةسپةگةن. ساقتانعان. قاتاث ديپلوماتيا ذستانعان. سوثعئ رةت 1740- جئلئ ورئنبورعا بارعان. ودان كةيئن ةشقايدا اتتاپ باسپاعان. ءتئپتئ قئزئلجارعا دا بارماعان. پةتروپاألداعئ ورئستار سالئپ بةرگةن ابئلايدئث «اق ءذيئ» دةپ جذرگةنئمئزدئث ءبارئ بةكةر ءسوز. ول تؤرالئ ايتساق اثگئمة سوزئلئپ كةتةدئ.

-ابئلايدئث ادام رةتئندةگئ ةرةكشةلئگئن ايتئپ كةتئثئزشئ.

- ادام رةتئندةگئ ةرةكشةلئگئن ايتار بولساق، بذل - وتة ذستامدئ ادام. سئرئن ةشكئمگة بئلدئرمةيتئن كئسئ. ةشكئمگة جالپاقتاماعان. باتئل، اناؤ-مئناؤعا يلئگة بةرمةيدئ، ءبئراق باسئ اساؤ تةنتةك ادام ةمةس. اشئق ايقاسقا شئقپايدئ. ايتالئق، حاننئث كةيبئردةگئ ءئس-قيمئلئن جانئنداعئ ةث جاقئن باتئرلارئ دا تذسئنبةي قالعان. مةملةكةتتئ باسقارؤ ساياساتئندا ماثگئلئك دوسئ دا، ماثگئلئك جاؤئ دا بولماعان. ورئس پاتشاسئمةن دة، جوثعارمةن دة، قئتايمةن دة وسئنداي ساياسات ذستانعان. قازاقتئث مذددةسئن ءبئرئنشئ ورئنعا قويعان. مةن تةك تاريحي قذجاتتارعا سذيةندئم. دانئشپان ابئلاي، باتئر ابئلاي دةگةن ءسوز مةندة جوق. تاؤةلسئز قازاق حاندئعئنئث ةتةك-جةثئن جيناپ، ئرگةسئن بةكئتئپ، جارتئ عاسئرداي بيلئك جذرگئزگةن كةمةثگةر بابامئزدئث ءومئرئ مةن قئزمةتئ تؤرالئ ذرپاقتارعا ذسئنعان بذل ةثبةگئمة 30 جئلداي ءومئرئمدئ ارناپپئن. ابئلاي حان ءداؤئرئن ءبئلؤ ارقئلئ ءبئز قازئرگئ زامانئمئزدئث ةرةكشةلئگئن، قادئر-قاسيةتئن، ءمان-ماثئزئن تذسئنةمئز. بذگئنگئ قازاققا وسئ جاعئ، اسئرةسة، قئمبات دةر ةدئم. تاؤةلسئزدئككة قالاي جةتكةنئمئزدئ، تاؤةلسئزدئك دةگةننئث نة ةكةنئن وسئ ةثبةگئم ارقئلئ تذسئندئرگئم كةلدئ.

- اثگئمةثئزگة راقمةت!

سذحباتتاسقان تورةعالي تاشةنوأ

  دةرةككوز: «ايقئن» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار