م.ماعاؤيننئث «شئثعئس حان» شئعارماسئنان ذزئندئلةر. ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار - قيدان، اؤةلگئ ءبئر ءتذيئن

قيدان - بذگئنگئ قالئپتاسقان تةرمين بويئنشا ايتساق، تذرئك ةمةس، موثعول ءناسئلئ. ءوسئپ-ونگةن وردالئ قونئسئ - حيثگان تاؤلارئنئث تذستئك-شئعئس ةتةگئ. سارئ تةثئزگة قذياتئن لاؤو-حة وزةنئ مةن وسئ داريانئث ذلكةن ءبئر سالاسئ، ءيئلئپ اعاتئن شارا-مؤرةن - سارئ-وزةن ارالئعئنداعئ توپئراعئ قذنارلئ، وتئ مول، سؤئ مول، اثعا دا، كةنگة دة باي، ورماندئ دالالئق ايماق ةكةن. شئعئسئندا شذرشئتپةن، تذستئگئندة قئتايمةن شةكتةسئپتئ. تةرئستئكتة وزدةرئمةن تؤئستاس تاتابئ، شيأةي تايپالارئمةن جالعاسسا، باتئستا تذرئك تةكتئ جذرتپةن قونئستاس بولادئ.
قئتاي تاريحي جازبالارئندا ميلادي 405- جئلدان باستاپ بةلگئلئ قيدان قاؤئمئ اؤةلدة بالئقشئ، اثشئ جذرت ةكةن. VI-VIII عاسئرلاردا بذكئل ذلئ دالانئ بيلةگةن تذرئك قاعاناتئنئث ئقپالئنا تذسةدئ. تذرئك جوراسئمةن رؤباسئلارئ - ةركئن، ةلباسئلارئ ةلتةبةر اتانادئ. تئرشئلئك كةبئ وزئق، ذلئستئق ذجئمئ بةرئك تذرئك تةكتئلةردئث ذلگئ، اسةرئمةن، قاتارلاس، الئس-جاقئن باسقا دا موثعول تايپالارئ سياقتئ، مال شارؤاشئلئعئنا ماشئقتانادئ، ءداستذر-سالتئنا دا كوشپةندئ جذرتقا تان كوپتةگةن وزگةرئستةر ةنةدئ. سيئر، قوي، جئلقئ وسئرةدئ، كيئز ءذي تئگئپ، قئمئز ئشةدئ، تذرمئس-تئرشئلئگئ مذلدة وزگةرةدئ. سونئمةن قاتار، تذستئكتةگئ حانزؤ جذرتئنئث ذلگئسئمةن ةگئنشئلئك كاسئبئن ةركئن يگةرةدئ. اؤةلدةن ةرجذرةك حالئق سوعئس ونةرئنة دة جةتئگة تذسةدئ. ذلئستئق ذجئمئ ارتئپ، جاقئن كورشئلةرئنة قاتةرلئ، ايرئقشا قؤاتتئ كذشكة اينالادئ. قارؤلئ جاساعئ قئرئق مئث ةكةن.
باستاپقئ ذلكةن جورئق قئتاي تارابئنا باعئتتالئپتئ. VII عاسئردئث ةكئنشئ جارئمئندا ذلئ قورعاننان اسئپ، تاث يمپةرياسئنئث ءبئراز جةرئن ويرانداپ قايتادئ. ةندئگئ كةزةك - تذرئك قاعاناتئ بولؤعا مذمكئن ةكةن. الايدا، ءوزئنئث كةمةلئنة كةلئپ تذرعان قاپاعان قاعان 697- جئلئ تذتقيئل جورئق جاساپ، قيدان ذلئسئن قيراتا تالقانداپتئ. قارئمئ قئسقارعانئمةن، قؤاتئ قايتپاعان قيدان جذرتئ بذدان سوثعئ زاماندا تذستئكتةگئ تاث يمپةرياسئنا قارسئ كذرةستة كوبئنة-كوپ قاعاناتپةن ئنتئماقتا، وداقتاس بولادئ؛ ءوزئنئث دةربةستئگئن ساقتاپ تذرادئ، يمپةريا باسقئنشئلئعئن تويتارئپ، ءساتتئ قورعانادئ، ءتئپتئ، قارئمتا شابؤئلعا شئعئپ، ذلكةن جةثئستةرگة جةتكةن جاعدايئ دا بار. اقئرئ، ارادا ةكئ عاسئر وتكةندة جاراقتئ جذرت، ئرگةلئ ذلئس رةتئندة قايتا كوتةرئلئپتئ.
906- جئلئ سايلامالئ ءداستذر بويئنشا بيلئككة جةتكةن ةلذي امباعان (يلا اباوكي، ةليؤي اباوسزي) ءذش جئلدئق كةسئمدئ مةرزئمئن قاتارئنان ءذش مارتة، سودان سوث ءبئرجولا ذزارتئپ، 916- جئلئ ءوزئن تةجةؤسئز ءامئرشئ - قاعان دةپ جاريالايدئ. ءارقايسئسئنئث دةربةس بيلئگئ بار سةگئز تايپانئث باسئن قوسئپ، اؤةلدة قيدان، كةيئندة لاؤو اتانعان ءبئرتذتاس ذلئسقا ذيئستئرادئ. ون بةس جاستان ةلؤ جاسقا دةيئنگئ ةر-ازامات تذگةل مئندةتتةلگةن، تذراقتئ اسكةر سانئن جةتپئس مئثعا جةتكئزةدئ، جاؤئنگةر قذرامالاردئ بةستئك، وندئق نةگئزدةگئ (10-50-500-5000) بولئمشة مةن قوسئندارعا ءبولئپ، كوشپةندئلةردئث ةجةلگئ زاماننان بةرگئ اسكةري ذجئمئ مةن سوعئس ونةرئن جاثا ءبئر دةثگةيگة كوتةرةدئ. بةرئك بيلئگئ، قؤاتتئ اسكةرئ بار ةلذي امباعان مةملةكةت ئرگةسئن ابدةن بةكئتئپ، ءتورت تاراپتا بئردةي ءساتتئ سوعئستار جذرگئزئپتئ. تةرئستئك جاپسارداعئ، تؤئسئ ءبئر تاتابئ، شيأةي تايپالارئن قوسئپ الادئ. كورشئلةس كورةي-تذثعئس بوقاي پاتشالئعئن تالقاندايدئ، تةرئستئك-شئعئستاعئ شذرجةن جذرتئن باعئنئشقا تذسئرةدئ، قئرعئز قاعانئن ايبارئمةن ئقتئرئپ، ذلئ دالاداعئ بذكئل تذرئك رؤلارئن دارگةيئنة كةلتئرةدئ. ةث باستئسئ - ئرگةدةگئ الئپ ةل قئتايعا قارسئ زور مايدان اشادئ. اقئرئ، ةلذي امباعاننئث ذلئ ةلذي تةكؤاثنئث (دةگؤان) تذسئندا، 936- جئلئ قيدان-لاؤو يمپةرياسئ بذكئل سولتذستئك قئتايدئ باعئنئشقا كةلتئرئپتئ. ةجةلگئ جذرتتئث ون التئ وبلئسئ لاؤو قذرامئنا قوسئلئپ، قالعان بولئگئنة قؤئرشاق يمپةراتور وتئرعئزئلدئ. ال وثتذستئك قئتاي - سذث پاتشالئعئ قيدانعا جئل سايئن اؤئر سالئق تولةپ وتئرؤعا ءماجبذر بولئپتئ.
سارئ تةثئزدةن قارا ةرتئسكة دةيئنگئ، جاسئل-وزةن حؤاثحئنئث يئنئنةن ءبئر جاعئ كةلذرةن القابئ، ءبئر جاعئ سايان تاؤلارئنئث ةتةگئنة دةيئنگئ ذلان-بايتاق جةردئ الئپ جاتقان قيدان يمپةرياسئ ءوز زامانئنداعئ ةث ذلكةن مةملةكةتتةردئث ءبئرئ بولدئ. اسكةري قؤاتئمةن قاتار، ةكونوميكالئق، شارؤاشئلئق الؤةتئ دة كذشتئ، حالقئنئث سانئ مول، جةرئنئث بايلئعئ كةنةؤسئز، ايدئندئ دا الئپ ذلئس ةكةن. شئعئستا جاپون، تذستئكتة قئتاي، باتئستا پارسئ پاتشالئعئ جانة اراب حاليفاتئمةن تذراقتئ ديپلوماتيالئق قاتئناستار جولعا قويئلادئ. ةجةلگئ جئبةك جولئنئث ورتا ازيادان جوثعار ارقئلئ تئكةلةي تارتاتئن جاثا ءبئر تارماعئن اشقان قيدان-لاؤو يمپةرياسئ ءبئر تارابئ سامارقان مةن بذقارا، ءبئر تارابئ ءداشتئ-قئپشاققا كةرؤةن جذرگئزةدئ، ودان ءارئ العئ ازيا جانة شئعئس ةؤروپا ةلدةرئمةن اراداعئ ساؤدا مةن الئس-بةرئس ئسئنة مةيلئنشة ئقپال ةتئپ وتئراتئن بولادئ. ءتئپتئ، ؤاقئت وزا كةلة قئتاي مةن ورتا ازيا اراسئنداعئ كةرؤةن قاتئناسئن تذگةلگة جؤئق قولعا الادئ، سوعان وراي سامارقاننئث شئعئس قاقپاسئ «قيدان داربازاسئ» اتاناتئن بولئپتئ.
بذل كةزدة قيدانداردئث ءوزئ جارتئلاي وتئرئقشئ قالئپقا تذسةدئ. قالا مادةنيةتئ وركةندةيدئ. قيداننئث قذرئلئسشئ شةبةرلةرئ كورشئ جذرتتارعا دا تانئلئپتئ. سونئمةن قاتار، اؤئلدئق جةرلةردة مال شارؤاشئلئعئمةن بئرگة ةگئنشئلئك، باعباندئق كاسئپ تة كةثئنةن تارالادئ. ءداندئ داقئلدان ارپا، ءبيداي، تارئ، بذرشاق وسئرةدئ جانة جةمئس-جيدةك، قاؤئن ةگةدئ، تذت، الما اعاشتارئن باپتايدئ ةكةن. ؤاقئت وتة كةلة، قيدان شارؤاشئلئعئندا مال سذمةسئنةن گورئ جةر جةمئسئ كوبئرةك ورئن الا باستادئ دةپ جازادئ كةيئنگئ زةرتتةؤشئلةر.
قيدان-لاؤو يمپةرياسئنئث بذكئل سولتذستئك-شئعئس ازيا مةن ذلئ دالاداعئ سالتاناتئ ةكئ عاسئردان استام ذزاق ؤاقئتقا سوزئلادئ. ئشكئ قايشئلئقتار، سئرتقئ اگرةسسيا ناتيجةسئندة مةملةكةتتئك قذرئلئمئنان ايرئلعان قيدان حالقئنئث بذدان سوثعئ عذمئرئ تئم كةلتة بولعانئمةن، قيدان اسةرئ ذلئ دالا عانا ةمةس، الئستاعئ ءداشتئ-قئپشاقتا دا ةلةؤلئ ءئز قالدئرئپتئ.
قيدان - دالالئق ءداستذر مةن قئتاي مادةنيةتئن ذشتاستئرعان حالئق ةدئ. اؤةلگئ جازؤ-سئزؤئ - ةجةلگئ تذرئك (ورحذن) بئتئگئ ةكةن. قارئمئ ذزارئپ، قؤاتتئ يمپةريا قذرعان شاعئندا وزئندئك تاثباعا كوشةدئ. قاتارئنان ةكئ ءالئپ. ءبئرئ - ذيعئر-تذرئك نةگئزدئ «كئشئ جازؤ»، ةكئنشئسئ - قئتاي-يةروگليف ذلگئسئندةگئ «ذلكةن جازؤ». وسئ ةكئ جازؤ ارقئلئ مةملةكةتتئك ءئس قاعازدارئ، ئشكئ جانة سئرتقئ الئس-بةرئس قذجاتتارئمةن قاتار، ءدئني جانة دذنياؤي مازمذنداعئ اؤدارما جانة ءتولتؤما ادةبيةت قالئپتاسادئ. سونئمةن قاتار، قول ونةرئ، سذثعات، ساؤلةت ونةرئ دامئپتئ. جاؤئنگةر عانا ةمةس، جان-جاقتئ دارئندئ جذرت ةكةن. ءيا، ايتپاقشئ، ذلئستا بؤددا ءدئنئ كةثئنةن تارايدئ، مةملةكةتتئك مارتةبة الادئ، ءبئراق قاراپايئم بذقارا بذرئنعئ شاماندئق نانئمدا قالعان.
قيدان قاؤئمئنئث ذزئن سانئ وتة كوپ - ةث داؤئرلةگةن شاعئندا 750 مئثعا جةتكةنئمةن، ةندئ ذلكةن يمپةريا قذرامئنداعئ ذلةس سالماعئ ازعانا بولئپ شئعادئ. تةك بيلةؤشئ، ذستةم اؤلةت. ازشئلئقتاعئ قانداي دا قاؤئم ارالاس وتئرعان، بودان دا بولسا كوپشئلئك جذرتتئث ئقپالئنا تذسپةك. قيدان حالقئ اؤةل باستان-اق قئتاي مادةنيةتئن ايرئقشا قاستةر تذتقان ةكةن. جةتئ-سةگئز ذرپاق الماسقان پاتشالئق داؤئردة ةرئكتئ تذردةگئ قئتايلانؤ ءذردئسئ اسا قارقئندئ بولادئ. پاتشا سارايئنان باستاپ، بذكئل اكئمشئلئك جذية، ةلدةگئ ئشكئ ءتارتئپ قئتايدئث زاث-جارعئسئمةن قذرئلئپتئ. ذلئس ءامئرئ ةجةلگئ داستذرمةن قاعان اتانباي، قئتايشا - حؤاندي اتانئپتئ. بيلةؤشئ تاپتئث تذرمئس-سالتئ، ةث اقئرئ ذستئندةگئ كيئمئنة دةيئن قئتاي ذلگئسئنة كوشةدئ. اؤةلگئ تؤما ةسئمئنة دةيئن وزگةرتئلئپ، قيدان ورنئنا لاؤو (لياؤ) اتانعان يمپةريا شئن مانئسئندة قئتاي مةملةكةتئ بولدئ دةپ سانايدئ كةيئنگئ زةرتتةؤشئلةر. ذلئستئث نةگئزئن سالعان ةلذي امباعاننان سوث ارادا جارئم عاسئر وتپةي-اق ذلتتئق داستذردةن اينئعان قيدان-لاؤو ةندئ ةجةلگئ قئتايدئث تذبةگةيلئ وتارلئق ساياساتئن ودان ارئ جالعاستئرئپتئ.
ذلئ دالانئ باعئنئشقا كةلتئرؤ ماقساتئنداعئ اؤةلگئ جورئق ةلذي امباعاننئث كةزئندة جاسالعان ةكةن.
قيدان اسكةرئ ذلكةن ذرئستان سوث ورحذن بويئنا، تذرئك قاعاناتئنئث ةجةلگئ استاناسئ، باعئ قايتقان وردا-بالئق قالاسئنا جةتئپ توقتايدئ. ال ارنايئ اتتاندئرئلعان جورتؤئل قوسئنئ ةرتئستئث باسئنا دةيئن بارلاپ قايتئپتئ. بذدان سوثعئ زامانداردا بذكئل دالانئ تئزة بذكتئرمةك جازالاؤ، جؤاسئتؤ جورئقتارئ ودان ءارئ جالعاسادئ. بئردة تاتارعا قارسئ ءجذز مئث اسكةر اتتاندئ، ءبئراق ةشتةثة بئتئرة الماي بوس قايتتئ دةپ اتاپ كورسةتةدئ قيدان تاريحئن بايانداعان ةسكئلئكتئ جادئگةر. تةرئستئك قئتايدئ باعئنئشقا كةلتئرئپ، تذستئك قئتايدئ ئقتئرعان لاؤو يمپةرياسئ دالالئق تايپالاردئ ءبئرجولا جانئشتاپ تاستاي الماپتئ. الايدا، تئنئمسئز، دذركئن جورئقتار ناتيجةسئندة بوداندئعئن مويئنداتئپ، اؤئر سالئقتار سالادئ. ماسةلةن، باعئنئشتئث العاشقئ كةزةثئندة، ءبئر عانا جئلدا جيئرما مئث ءمئنئس اتئن بةرؤگة ءماجبذر بولعان. اقئرئ، ورتالئق دالاداعئ اتالئ تايپالار - كةرةي، مةركئت، نايماندار باستاپ، قئتاي جئلنامالارئندا «سزؤبؤ» دةپ اتالعان بئرلةستئك قذرئلادئ. اؤئر كذرةس، قاندئ سوعئستار ودان ءارئ جالعاسئپتئ.
دةسة دة، بايئرعئ جذرتئ ةجةلگئ سالتئن ساقتاعان قيدان مةن دالالئق سزؤبؤ، ياعني تاتار جذرتئ اراسئندا باعزئداعئ تؤئستئق نةگئزئنةن باستاؤ الاتئن اعايئنشئلئق قاتئناستار دا مذلدة جويئلئپ كةتپةگةنئ بايقالادئ. مذنئث ايقئن مئسالئ - لاؤو يمپةرياسئ XII عاسئردئث باس كةزئندة جاثا ءبئر جاؤئنگةر جذرت - تذثعئس تةكتئ شذرشئتتةردئث اؤئر سوققئسئنا ذشئراعان كةزدة ايقئن كورئنئس تانئتئپتئ. تةرئسكة بةت بذرعان ءشذرشئت-قيدان سوعئسئندا ءبئر عانا تاتار تايپاسئ لاؤو يمپةراتورئنا ةلؤ مئث اسكةر بةرةدئ.
قايتكةندة دة قيداننئث كذنئ تاؤسئلعان ةدئ. 1125- جئلئ، وسئنئث الدئندا ويسئراعان جةثئلئستةرگة ذشئراپ، قانشاما جةرئنةن ايرئلعان لاؤو پاتشالئعئنئث ةث سوثعئ يمپةراتورئ كةزةكتئ ءساتسئز مايداندا بار اسكةرئ توزعئن تاؤئپ، ءوزئ ءشذرشئت تذتقئنئنا تذسةدئ، ءسويتئپ، ةكئ عاسئرلئق جاؤئنگةر قيدان مةملةكةتئ ءبئرجولا قذلاپتئ. سونئمةن قاتار، ءبئزدئث جذرت ءذشئن قيدان تاريحئنئث جاثا ءبئر كةزةثئ باستالادئ ةكةن.
البةتتة، قيدان - حالئقتئث وزئندئك ةتنونيمئ. قئتاي دةرةكتةرئ سيدان دةپ جازادئ. ال تذرئك-تاتار جذرتئ بذل قاؤئمدئ قئتاي دةپ اتاعان (قيدان - قيتات - قئتاي). بذل قئتاي ارئداعئ ورتالئق يمپةريا - جذثگو پاتشالئعئنئث تةرئستئك بولئگئن جاؤلاپ الئپ، ذلكةن، جاثا ءبئر ذلئس قذرسئن. ةندئ ءبئزدئث جذرت قئتاي اتاؤئن سول ةلدئث ةجةلگئ ءناسئلئ - حانزؤ حالقئنا دا كوشئرئپتئ. حانزؤ ةمةس، قئتاي. قاتارلاس، ئرگةلةس جذرت اتاؤئن ارعئ، تئكةلةي جالعاستئعئ جوق بوگدة ءبئر حالئقتئث ةسئمئ رةتئندة قابئلداي سالؤ - ةتنولوگيا تاريحئندا ءجيئ كةزدةسةتئن قذبئلئس (ماسةلةن، قازئرگئ، تاتار نامئنداعئ ةدئل بذلعارلارئن قازاقتاردئث كذنئ كةشةگة دةيئن «نوعاي» دةپ اتاؤئ - بذرئندا ةكئ ارالئقتا بولعان شئن نوعايعا بايلانئستئ). قايتكةندة دة، باعزئدا، تذرئك قاعاناتئ زامانئنداعئ «تابعاش»، ارالئقتا، قيدان پاتشالئعئ كةزئندةگئ «قئتاي»، ودان كةيئنگئ، شذرجةن يمپةرياسئ تذسئندا قالئپتاسقان «ءشذرشئت» - تابعاش، قئتاي، ءشذرشئت - ذشةؤئ دة ءبئزدئث ءتئل، ةجةلگئ تاريحي ذعئمدا، قازئر مذلدة تذراقتانعان قئتاي ةتنونيمئمةن تةپة-تةث ماعئنالاس بولئپ شئعادئ. حوش. قيداننان قئتاي تؤئندادئ. ةندئ، ئلكئدة تذرئك تةكتئ قاؤئم قابئلداعان قئتاي اتاؤئ، ورتالئق ازيا، شئعئس ةؤروپانئ دارگةيئنة كةلتئرگةن ذلذع ذلئستار زامانئندا بذكئل ةؤرازيا كةثئستئگئندة ءبئرجولا بةكيدئ. ياعني، تذرئك قاؤئمئ باستاپ، ورئستار جانة باسقالار قوستاپ، كةيئندة قالئپتاسقان «قئتاي» - ةجةلگئ حانزؤ جذرتئنئث وزئندئك ةمةس، كورشئلةرئ تاققان جانة ودان ءارئ تارالعان، جاساندئ، جاپسئرما اتاؤئ ةكةن.
ةندئ اؤةلگئ قئتاي - موثعول تةكتئ قيدانعا قايتئپ ورالساق، تؤئ قذلاعان، كئرئپتار كةپكة ءتذسئپ، قئرئلئپ جاتقان حالئقتئث ةجةلگئ پاتشالارئنئث اؤلةتئ - بذدان بذرئن قول باستاپ، تالاي مايدانعا قاتئسقان، شةشؤشئ ساتتة ورئندئ اقئل-كةثةسئن اتالاس امئرشئسئنة وتكئزة الماي پذشايمان بولعان ءبئر حانزادا، قؤاتتئ يمپةريانئث نةگئزئن سالعان ةلذي امباعاننئث سةگئزئنشئ ذرپاعئ ةلذي داشئ امالسئز جان ساؤعالاپ، باتئسقا قاراي قاشادئ. قاسئندا نةبارئ ةكئ ءجذز جاساؤئلئ بار ةكةن. ءتذر-قورعان، شةكارالئق ايماقتا كومةك قولئن سوزعان وثعئتتان لاؤ، ازئق-تذلئك العان سوث، قذمدئ باسئپ، شولدةن اسئپ، ارئپ-ارشئپ، ذلئ دالانئث قاق جذرةگئ - ورحذن بويئنا، قيداندار حةتؤن اتاندئرعان ةجةلگئ قاتئن-بالئق (كةيئندة كةرةي وث حاننئث استاناسئ بولعان، ودان شئثعئس حاننئث ذلئ ورداسئنا اينالعان قاراقورئم) قامالئنا جةتئپتئ.
ءسئرا، اتا داثقئ، تؤاسئ تةگئ عانا ةمةس، ئلكئدة ورنئققان باؤئرلاس، ءتذسئنئس جالعاستئق ناتيجةسئ، بالكئم وسئ ةلگة الدةنةندةي تؤئس بولدئ ما، قايتكةندة دة بارئنان ايرئلعان قاؤقارسئز حانزادانئ وسئ وثئردة ذستةمدئك ةتئپ وتئرعان كةرةيلةر ذلكةن قذرمةتپةن قارسئ الادئ. شئنئندا دا، تاث قالارلئق جاعداي. ءجذز جئل بويعئ جاؤلاس، زورلئقشئل ةلدئث بيلةؤشئ اؤلةت حانزاداسئ، وسئدان نةبارئ جيئرما بةس جئل بذرئن عانا كةرةي باستاعان كوشپةندئلةر بئرلةستئگئن تالقانداعان، كةرةي قونئسئن اياؤسئز ويرانداپ، حالقئن قئرعئنعا ذشئراتئپ، حانئن ازاپتاپ ولتئرگةن قيدان جذرتئنئث وكئلئ. ساعئ سئنعان دذشپان، پاناسئز قاشقئن. سوعان قاراماستان، مارتةبةلئ تؤئس، ةتجاقئن باؤئر رةتئندة قابئلدانعان. جاي عانا ئقئلاس، ادةپكئ جاناشئرلئق ةمةس، ةلدئث بولاشاعئنا تئكةلةي قاتئستئ، اقئر ءتذبئ اپات اكةلؤئ مذمكئن الماعايئپ ءئس. قاندئ قاتةر. بذل ةلذي داشئ، ءسئرا، بذرناعئ، نةمةسة تذستاس كةرةي حاندارئنئث ءبئرئنئث قئزئنان تؤعان جيةن بولدئ. باسقاشا قيسئن جوق. قالاي بولعاندا دا، بئردةن-اق جانكةشتئ حانزادانئث جاعدايئن تذزةتؤگة سةپتةسةر بةلسةندئ ارةكةت جاسالادئ. ورحذن بويئنا، ات ءذستئ، شذعئل كةثةسكة ذلئ دالا، تاقاؤ توثئرةكتةگئ ون سةگئز رؤدئث باسشئ كوسةمدةرئ جينالئپتئ. بذلاردئث ئشئندة، كةرةيمةن قاتار، اتتارئ ةجةلدةن ماعلذم تةلة، قوثئرات، جذرات، ذراثقاي، بةسؤت، مةركئت، تارعذت، قاؤشئن جانة كةتة تايپالارئ بار ةكةن. ياعني، تاتار دالاسئ تذگةلگة جؤئق دةگةن ءسوز.
كةثةستة، ارينة، سول كةزدةگئ ساياسي جانة اسكةري احؤال تالقئلاندئ. كةيبئر تذستا قارسئلئق وشاقتارئ توقتالماعانئمةن، قيدان ذلئسئنئث شئنئمةن-اق قذلاعانئ مويئندالادئ. قارئمتا جورئق ءجونئ، قايئرا جاؤلاؤ مذمكئن ةمةس. جانة دالا جذرتئنئث كذنئ كةشة عانا وزدةرئن جانئشتاپ وتئرعان قيدان ءذشئن قان توگؤگة ئقئلاسئ دا شامالئ.
ايتكةنمةن، ةلذي داشئ ءوزئنئث جةكة باسئ ءذشئن تولئق قولداؤ تابادئ. پاتشالئعئ جوق، حالقئ جوق قاشقئن حانزادا بذكئل دالالئق جذرتتئث باس ءامئرشئسئ - گورحان دةپ جاريالانادئ. بالكئم، بذل زاماندا ئدئراپ وتئرعان اعايئنداس تايپالاردئث باسئن قايتا قوسئپ، ءبئر ذلئسقا ذيئستئرؤ تالابئ، الدة بذگئن قيداندئ العان، تةگئ ءتئپتئ بوتةن ءشذرشئت ةرتةث وزدةرئن باسئپ قالماس ءذشئن جاسالعان ءبئر امال. نةمةسة، كةلةشةك كذندةر قامئنا باعئتتالعان وزگةشة قادام. ءسئرا، سوثعئسئ. ويتكةنئ گورحان ةلذي داشئ جاثا جذرتئنا تئكةلةي بيلئك قذرؤ جولئنان باس تارتئپ، نةمةسة وكئمئن كةيئنگة ئسئرئپ، باتئس ولكةگة قاراي جورئق اشؤدئ قالاپتئ. كوشپةندئ تايپالار، سئثايئنا قاراعاندا، تةك قانا ةرئكتئ الامانداردان قذرالعان ون مئث اسكةر جاساقتاپ بةرةدئ. بذل - ميلادي 1124- جئل.
ارتتاعئ قؤعئننان قاؤئپتةنگةن، ةث باستئسئ - ناقتئ جوسپار، ماقساتئ بار ةلذي داشئ تاس ءتذيئن ءبئر تذمةن اسكةرمةن باتئسقا قاراي ذدةرة قوزعالئپ، الدئمةن كةشةگئ لاؤو يمپةرياسئنئث شةگئ - جوثعارداعئ بةشبالئق قالاسئن الادئ. ياعني، شئعئس تذركستان. الدا - ءبئر اسؤدان سوث بايتاق ءداشتئ-قئپشاق جاتئر. ةندئ بيلئگئ عانا ةمةس، بولاشاق عذمئرئ دا قئل ذستئندة تذرعان ةلذي داشئ ةس جيئپ، ةنتئگئن باسؤئ كةرةك ةدئ. ات ارئعان، تون توزعان. اسكةر دة قالجئراعان، اش-ارئق. وسئ كةزدة ارتتان ورداسئ ئرگةلةس بولماسا دا، قونئسئ ءبئرشاما جاقئن، ذلئ دالانئث شةتكئ جذرتئ نايماندار كومةككة جةتةدئ. وتارئمةن قوي ايداپ، ذيئرئمةن جئلقئ قؤئپ.
بذدان سوثعئ وقيعالار حرونولوگياسئندا از-ماز الالئق بار. انئعئ - «بذلئكشئل حانزادانئ» ءبئرجولا قذرتؤعا اتتاندئرئلعان جازالاؤشئ اسكةر ةلذي داشئنئث ورنئن سيپاپ قالئپتئ جانة دالا جذرتئ شذرشئتتةرگة الدةنةندةي كومةك جاساؤدان باس تارتادئ، كةرئسئنشة، باعئنئشقا كونبةي، قارسئ سوعئس اشئپ، قالئث قولدئ قايتا شةگئنؤگة ءماجبذر ةتئپتئ. بذل ةكئ ورتادا تئرةك-تذراعئن تاپقان ةلذي داشئ بيلئگئن بةكئتئپ، ئقپال ايماعئن كةثةيتة تذسةدئ.
تارباعاتايدئث ةتةگئ، ةمئل وزةنئنئث جاعاسئندا ةمئل دةگةن جاثا قالا سالادئ. البةتتة، ارتتاعئ ةلمةن بايلانئس ذزئلمةگةن. تذراقتئ ارالئق قاتئناس ذستئنة، ورتالئق دالا، ورحذن بويئنا ءوزئ دة ات ءئزئن سالعان سياقتئ. سونداي ءبئر ساپار كةزئندة، 1129- جئلئ، از-كةم ةمةس، تؤرا قئرئق مئث شاثئراق - بالا-شاعا، مال-جانئمةن، شاماسئ ةكئ ءجذز مئث حالئقتئ كوشئرئپ اكةتئپتئ. بذعان دةيئن جانة كةيئن، ءشذرشئت تةپكئنئمةن باس ساؤعالاپ اتا جذرتئنان قاشقان قانشاما قيدان جانة كةلئپ قوسئلئپ جاتادئ. شئنئمةن-اق جاثا ءبئر ذلئسقا ية بولعان، كذشئ تاسئعان ةلذي داشئ شئعئس تذركستان - قاشعار مةن حوتاندئ بودانعا تذسئرةدئ، ءداشتئ-قئپشاق شةگئنة اياق باسئپ، قاثلئ تايپاسئنئث ئرگةلةس ءبئر بولئگئن باعئنئشقا كةلتئرةدئ، قارلذقتارمةن ءتئل تابئسادئ، اقئرئ بذكئل جةتئسؤ ولكةسئن ذلئس قذرامئنا ةنگئزئپ، جئلجي كةلة شؤ بويئنداعئ بايتاق بالاساعذن شاهارئن الادئ جانة ةل استاناسئ قئلادئ. بذل جاثا قذرئلئم قئتاي-حانزؤ جئلنامالارئندا شي لياو، ياعني باتئس لاؤو، ال مذسئلمان تاريحئندا قاراقئتاي مةملةكةتئ دةپ اتالادئ.
نةگئزگئ ذيتقئسئ جةتئسؤ شةگئندة بولعان قاراقئتاي ذلئسئ - قذرامئنداعئ قيدان (قئتاي) وننئث ءبئر بولشةگئن، بالكئم، ءجذزدئث ءبئر بولشةگئن عانا قامتئعان، شئن مانئسئندة تازا تذرئك نةگئزدئ ذلئس بولدئ. شئعئس پةن باتئس - ذلئ دالاداعئ كوشپةندئ تايپالار مةن ءداشتئ-قئپشاق جذرتئن قانشاما زاماننان سوث قايتا توعئستئرعان شئثعئس حان يمپةرياسئنا بارار جولداعئ باستاپقئ ءبئر نذسقا سياقتئ دةر ةدئك. سونئمةن قاتار، قاراقئتاي مةملةكةتئنئث العاشقئ كةزةثئندةگئ وقيعالار شئعئس تاراپتاعئ تذرئك جذرتئنئث سوعئس ونةرئنئث ارتئقشا بيئك دةثگةيئن ايگئلةگةن ةكةن.
قارئمئ ذزارئپ، قؤاتئ ارتقان گورحان ةلذي داشئ ءوزئنئث جةكة بيلئگئن بةكئتئپ، وزگةشة ذلئسئن ورنئقتئرؤ ءذشئن ةرئكتئ، ةرئكسئز تذردة تاقاؤ توثئرةگئمةن تذگةل جاؤلاسؤعا ءتيئس ةدئ. اؤةلگئ شةكارالئق قاقتئعئس، شئعئن جورتؤئلدار كوپ ذزاماي زور مايدانعا ذلاسادئ. تذرئك تايپالارئنئث اتا-بابا ءداستذرئ بويئنشا، كوكتةگئ ءتاثئرئ مةن وتكةن ارؤاق جولئنا اقبوز ات پةن كةر بذقانئ قذربانعا شالئپ، جورئققا اتتانعان ةلذي داشئ 1131- جئلئ فةرعانا مةن ماؤرةنناحردئ ذيپالاپ، مول ولجامةن ورالادئ.
ةندئ ورتا ازيا مةن تاقاؤ شئعئستاعئ مذسئلمان امئرلةرئ «ءدئنسئز تذرئك» قاراقئتايعا قارسئ كذش قوساتئن ذلكةن سوعئسقا ازئرلةنئپتئ. ءبئراق ةلذي داشئ اقئرئن كذتئپ وتئرمايدئ. قارسئ شاؤئپ، 1137- جئلئ جازعئتذرئم حودجةنت تذبئندة سامارقان ءامئرئ، قاراحان اؤلةتئ ماحمذد حاندئ قيراتئپ جةثةدئ. وسئدان سوث كئشئ ازيا، يران، مازاندةران، عازنا، حوراساندئ بيلةپ وتئرعان سةلجذك سانجار سذلتان مايدانعا شئعئپتئ. بار تاراپتان ةث تاثداما اسكةرئن جيناقتايدئ. بذدان بذرئندا ةؤروپالئق كرةستشئلةرمةن، أيزانتيامةن، تاؤ حالئقتارئمةن سوعئستاردا شئنئققان قالئث قول - كةيئنگئ تاريحشئلاردئث ايتؤئنشا، ءوز زامانئنداعئ ةث جاؤئنگةر، ءارئ تولئق جاراقتئ ءجذز مئث اسكةر. ال ةلذي داشئ... «قيدان مةن تذرئكتةردةن قذرالعان ءذش ءجذز مئث اسكةر شئعاردئ» دةپ جازادئ مذسئلمان تاريحشئلارئ.
مذنشاما اسكةر قايدان كةلدئ؟ شئن مانئسئندة، بايئپتاپ قاراساق، مذلدة باسقاشا جاعداي. گورحاننئث اؤةلگئ جانكةشتئ جاساعئنئث ذزئن سانئ ون مئث، ودان سوثعئ، كوتةرئلة كوشكةن قئرئق مئث شاثئراقتان قئرئق مئث قئلئش شئقسئن. يبن-ءال-اسئردةن قالعان، بارتولد جاثعئرتقان، بذرئنئراقتا، 1041-1042- جئلدار شاماسئندا ون التئ مئث ءتذتئن قيدان جةتئسؤداعئ ارسلان-سذلةيمةن حاننئث قئزمةتئنة كئرگةن ةكةن، بذلار قاراحان جذرتئ مةن قيدان اراسئنداعئ شةكارالئق تاؤ اسؤلارئن بةكئتئپ تذرؤعا ءتيئس ةكةن، اقئرئ وسئ قيدان باعئنئشتان شئعئپ، بالاساعذن تارابئنا اؤئپتئ، ةندئ، قانشاما زاماننان سوث جاثا قيداندار كةلگةندة ةلذي داشئعا قوسئلئپ كةتئپتئ دةگةن ةمةسكئ دةرةك بار. كةيئنگئ قوسئلؤئ قيسئنعا كةلگةنئمةن، اؤةلگئ - جات جذرتتئ ءوز جذرتئنان قورعاؤ - دايةكسئز ماعلذمات. قيدان ةلئ شالقئپ-تولقئپ تذرعاندا الئستان نةسئبة ئزدةگةن نةتكةن كةزبةلةر؟ بذل لاقاپ-دةرةككة گ.گرؤمم-گرجيمايلو دا كذمان كةلتئرگةن بولاتئن. مةيلئ، قيدانداردئث الدةبئر توبئ بذرئنئراقتا جةتئسؤعا ورنئققان ةكةن دةيئك. ةندئ ةلذي داشئعا قوسئلسئن. حوش. كةزئندة ورحذن بويئ، كذزةت قئزمةتئندة تذرعان جيئرما مئث قيدان اسكةرئ دة بولاشاق گورحاندئ مويئندادئ دةگةن دةرةك بار، ةكئنشئ ماسةلة - بذل جيئرما مئثنئث قولباسئلارئ عانا قيدان، قالعانئ ءارقيلئ بودان جذرت بولؤعا كةرةك، نةمةسة سوثعئ ؤاقئت - اتا جذرتتاعئ قاؤئم شذرجةننةن ويسئراي جةثئلئپ جاتقان كةزدة ورتالئق مايدانعا شاقئرئلعان، بالكئم، ءبئرجولا تاراپ كةتكةن، مذلدة جوق؛ ايتپةسة ةلذي داشئ باتئسقا تةك دالا تايپالارئنان عانا ئرئكتةلگةن، ةرئكتئ، نةبارئ ون مئث اسكةرمةن اتتانباس ةدئ عوي. مةيلئ، جيئرما مئث دةيئك. ئلكئدةگئ تئنئمسئز مايداندا ةشقانداي شئعئنعا ذشئراماي، اراداعئ جئلداردا شئرعاسئ شئقپاي، تذگةل اتتاندئ دةگةننئث وزئندة جةتپئس مئثعا تولتئرا المايمئز. جارار، كةيئنگئ قارلذقتان، باسقا دا بودان جذرتتان تاعئ ءبئرشاما جاؤئنگةر قوسئلسئن. ءبارئبئر، ءذش ءجذز مئثدئق جاساق - قيسئنسئز قيال بولئپ قالا بةرمةك. (ارادا ون-ون بةس جئل ءوتئپ، ةل ورنئققان زاماندا ةلذي داشئنئث ذلئ گورحان ةلذي يلة اتا جذرتئنداعئ ءداستذر بويئنشا حالئق ساناعئن وتكئزگةندة، باؤئرئنداعئ بذرئنعئ-سوثعئ كيئز تؤئرلئق كوشپةندئ جذرتتئث ذزئن سانئ 84 مئث 500 شاثئراق بولئپ شئعئپتئ.) زادئ، سول زامانداعئ مذسئلمان دةرةكتةرئ ون ةسة اسئرئپ ايتتئ، شئندئعئندا ةلذي داشئنئث جاراقتئ اسكةرئ اسسا وتئز مئثنئث توثئرةگئندة عانا بولدئ دةگةن تذسپال شئندئققا جاقئن.
باتئس قيدان تاريحئن ارنايئ زةرتتةپ، اتاؤلئ مونوگرافيا جازعان ورئس عالئمئ گ.پيكوأ ةلذي داشئ شةشؤشئ مايدانعا شئعارعان اسكةردئث ذزئن سانئ جيئرما مئثنان اسپادئ دةپ دالةلدةگةن. قايتكةندة دة، ةلذي داشئ باستاعان تذرئك-قيدان جاساعئ سانجار سذلتاننئث ءجذز مئث مذسئلمان اسكةرئنةن كةمئ ةكئ ةسة، ايتپةسة ءذش-ءتورت ةسة از بولعان. مذنئث ناقتئ ءبئر ايعاعئ - ةلذي داشئ كوشپةندئلةردئث ادةپكئ تاسئلئمةن "تولعاماعا" قوس قاناتتان شئعارعان ةكپئندئ ةكئ جاساقتئث ءارقايسئسئ نةبارئ ةكئ جارئم مئثنان - جيئنئ بةس-اق مئث جاؤئنگةر ةكةن.
ةكئ ارميا 1141- جئلئ 9- سةنتيابر كذنئ سامارقاننئث تةرئستئك تارابئ، كاتؤان جازئعئندا بةتتةسئپتئ. سول زامانداعئ ةث ذلكةن جانة ايرئقشا قانتوگئس ذرئس، اقئر ءتذبئ قاتئسقان حالئقتاردئث ءجذز جئلدئق تاريحئن ايقئنداعان زور مايدان باستالادئ. گورحان ةلذي داشئ ذلئ دالاداعئ قالئپتئ ءتاسئل بويئنشا، بار اسكةرئن وث، سول جانة ورتالئق - ءذش قاناتقا ءبولئپ، ءسئرا، جةكة، توسقاؤئل مةن تذپكئ قوسئنئ تاعئ بار، ءذش تاراپتان بئردةي، اؤةلئ بولات جةبةنئ جاثبئرشا جاؤدئرئپ، سودان سوث تئكة شابؤئلعا شئعادئ. بةتپة-بةت اسكةرئ شةپ تذزةگةن دذشپانئن ورتاسئنان ويئپ، "تولعاماعا" شاپقان ةكئ توبئ تؤ سئرت، قوس قاناتتان قاؤسئرا دذرلئكتئرةدئ، اقئرئ قالئث قولدئ بولشةكتةي تئقسئرئپ، جازاثدا تذزاقتاي قورشالاپ، وزةن اثعارئ، جار مةن سايدا تئعئرئققا تئرةپ، جاپپاي، قاندئ قاساپ ورناتادئ. داثقتئ سانجار سذلتاننئث جةثئمپاز جاساعئ تاس-تالقان كذيرةپ، ءوزئ ارةث قاشئپ قذتئلعان ةكةن. سذلتاننئث كةثةسشئ، قولباسئ بةكتةرئنئث كوبئ جانة سذيئكتئ قاتئنئ جانة تاعئ قانشاما مئث جاؤئنگةر كئرئپتار تذتقئنعا تذسةدئ. تةك قانا شايئت بولعان ةرلةردئث سانئ وتئز مئثنان اسئپتئ. بولاشاق شئثعئس حاننئث عالامات سوعئستارئنئث العاشقئ حابارشئ تولقئنئ وسئنداي كورئنئس بةرگةن ةكةن.
مذسئلمان الةمئندةگئ ةث قؤاتتئ پاتشانئ تالقانداعاننان سوث ةلذي داشئ سامارقان مةن بذحاراعا سوعئسسئز كئرةدئ، كوپ ذزاتپاي، سول جئلئ حورةزمدئ باعئندئرادئ، ءبئراق ةشبئر جةردة بةيبئت قئرعئن جاسامايدئ، تالاؤعا، توناؤعا تئيئم سالادئ، جانة جاؤلانعان جذرتتئ دا باسئپ ذستاپ وتئرمايدئ، بذرئنعئ امئرشئلةرئن بوداندئق انتقا كةلتئرئپ، شاعئن مولشةردة البان-سالئق مئندةتتةؤمةن عانا شةكتةلةدئ. پاراساتتئ گورحان ةث باستئسئ - ءوز دارگةيئندةگئ اعايئنداس جذرتتئث ئرگةسئن بةكئتؤ دةپ بئلگةنئن كورةمئز. ناتيجةسئندة، ونسئز دا اؤماعئ كةث - ةرتئس وزةنئنةن ارال تةثئزئنة دةيئن، حامي ويپاثئنان ءامؤ-دارياعا دةيئنگئ ارالئقتئ قامتئعان ذلاثعايئر ولكة تذرئك نةگئزدئ جاثا ءبئر ذلئس رةتئندة قالئپتانادئ. اؤةلگئ گورحان ةلذي داشئنئث ذرپاقتارئ بيلةگةن قارا-قئتاي مةملةكةتئ شئثعئس حان زامانئنا دةيئن جةتئپتئ. تئم ذزاق ةمةس، نةبارئ توقسان جئلداي عانا تذرعانئمةن، ءداشتئ-قئپشاقتاعئ تذرئك حالئقتارئ، ونئث ئشئندة قازاق تاريحئندا ةلةؤلئ ءئز قالدئرعانئن كورةمئز.
ةلذي داشئمةن بئرگة كةلگةن، ارئدا كةتئپ، بةرئدة جةتكةن قيدان قاؤئمئ قئتاي رؤئ رةتئندة ذيئسادئ. ءبئرشاما تولئمدئ جذرت بولسا كةرةك. الايدا، تذرئك تايپالارئنئث ورتاسئندا قالعان ءارئ تذرمئس-سالتئ ةجةلدةن ذيلةس قيداندار ارادا ةكئ اتا وتة مة، ءذش اتا وتة مة، قايتكةندة دة تذرئكتةنؤگة ءتيئس ةدئ. شئنئندا دا سولاي بولعان ةكةن. 1220-1221- جئلداردا، سارتاؤئل سوعئسئندا جذرگةن شئثعئس حاننئث جورئق ورداسئنا بارئپ قايتقان شذرجةن ةلشئسئ ؤگؤسؤن جةتئسؤداعئ ةلذي داشئنئث وتكةن پاتشالئعئ تؤرالئ ءبئراز دةرةك ايتا كةلة، «بذل كذندة ولاردئث ذرپاقتارئن تانئپ-ءبئلؤ قيئن»، ةث اقئرئ، كيئم ذلگئسئنة دةيئن جةرگئلئكتئ جذرتپةن بئردةي دةپتئ. الايدا، اؤةلگئ تايپا اتاؤئ جويئلماعان.
التئن وردا مةن شاعاتايدان سوثعئ ذلئستار كةزةثئندةگئ تاريحتا قئتاي رؤئ ءار تاراپتان كورئنئس بةرةدئ. اقئر تذبئندة وسئ وثئردةگئ تؤئستاس حالئقتاردئث قذرامئنا ةنئپتئ. وزبةكتة حيؤا حاندئعئندا ئرگةلئ قاؤئم بولعان، باشقذرتتا ةث ذلكةن تايپالار قاتارئندا، قئرعئزدا سول قاناتتاعئ بةلگئلئ سذيةك (اتاقتئ ورئس-قئرعئز جازؤشئسئ ش.ايتماتوأ وسئ قئتاي رؤئنان)، نوعاي ورداسئندا قاراقئتاي، قئرئم-تاتاردا قاراشا-قئتاي، قاراقالپاق شةجئرةسئندة جانة ءسئبئر-تاتار تاريحئندا قئتاي رؤئ بةلگئلئ. سونئمةن قاتار، تؤئستاس تذرئك-قئپشاق حالئقتارئندا ةجةلگئ قيدانمةن تئكةلةي جالعاستئق - قذراما سئپاتئ كورئنئپ تذرعان قئتاي-قئپشاق، كةرةي-قئپشاق، ماثعئت-قئپشاق تايپالارئ بولعان. ال قازاقتا ؤاق پةن شومةكةي جانة ارعئن التاي ئشئندة ءوزئنئث نةگئزگئ، قئتاي اتئمةن، بةرئشتة قيتاس («قيداننئث» كوپشة ءتذرئ)، سئرگةلئدة قئر-قئتاي ةسئمئمةن كئشئ اتالار رةتئندة تئركةلةدئ. قالئث قئپشاقتئث ءبئر تارماعئ تاعئ دا وسئ قئتاي.
قئتاي اتتئ تايپالئق قذرئلئمنئث ةث ذلكةن توبئ - نايمان قذرامئندا. ةسكئلئكتئ شةجئرة بويئنشا، وكئرةش نايماننان تارايتئن ءتورت تولةگةتاي: قارا-كةرةي، سادئر، ماتاي، ءتورتؤئلدئث جالپئ اتاؤئ - قئتاي بولادئ. ياعني، ءتورت تولةگةتاي ةمةس، ءتورت قئتاي. بذل نايمان-قئتاي تايپاسئنئث قذرامئ وتة كذردةلئ ةكةنئن كورةمئز. ماسةلةن، سادئر - تاريحي ادةبيةتتة قالئپتاسقان پئكئر بويئنشا، ةسكئلئكتئ قئتاي دةرةكتةرئندة شاتو دةپ تاثبالانعان جاؤئنگةر تذرئك تايپاسئنئث ءبئر جالعاسئ. بذل سادئردئث قذرامئندا ذلئ دالاداعئ ةجةلگئ رؤلاردئث ءبئرئ شذية تاعئ بار. ال قارا-كةرةي - ذلكةن كةرةيدئث ءبئر تارماعئ. وسئ قارا-كةرةيدئث ءوزئن تاراتا كةلسةك، قذرامئندا تذرئك-موثعول نةگئزدئ بايئس، توعاس، شاقار، تذمات، بولاتشئ رؤلارئنئث بولشةك، نذسقالارئ جذرگةنئن كورةمئز. سونداي-اق ءتورتؤئلدا قارا-توقا (توعاس) بار، سادئردا بذگئنگئ ارعئننئث ءبئر تارماعئ سارئ-جةتئم مةن قوثئراتتئث جةتئمدةرئنة جالعاس شار-جةتئم تذر، سول سادئردان تارايتئن كئشئ اتا جادئك، ماتاي ئشئندةگئ شةرؤشئ مةن ةمةنالئ - كةرةي تايپاسئنداعئ بةلگئلئ رؤلار. شئن مانئسئندة، كةز كةلگةن ذلكةن تايپا - عاسئرلار شةرؤئنةن وتكةن كذردةلئ قوسئندئ دةسةك، مذنئث ةث ءبئر ايقئن سؤرةتئ - نايمان قذرامئنداعئ قئتاي رؤئ ةكةنئن كورةمئز. عئلئم-بئلئمنةن ادا، تازا تذيسئكتةن كةتئپ، دذمشة نانئمعا جةتكةن كةيئنگئ زاماندا اقيقاتتئ بذرمالاؤ مةيلئنشة ءورئس الدئ. تاريحتاعئ ذلئلئعئ دا، بذگئنگئ ئرئلئگئ دة كذمانسئز حانزؤ - قئتاي كةمشئن جذرت دةپ جاريالانعان سوأةتتئك داؤئردة ءناسئل-تةگئ ودان مذلدة بوتةن، تذرئكپةن تئكةلةي تؤئس قيدان-قئتاي ةسئمئ دة كومةسكئ تارتادئ، قازاقتاعئ جاثا شةجئرةشئلةر رؤ ةسئمئن مذلدة وشئرؤگة تئرئسادئ. ءبئراق وتكةن تاريحتئ ةشكئم دة وزگةرتة الماق ةمةس.
حوش دةيئك. سونئمةن، كةيئنگئ عذمئرئنئث ءوزئ توعئز عاسئرعا تارتقان قئتاي رؤئنئث ءتذپ اتاؤئ - ةجةلگئ قيدان ةسئمئنةن باستاؤ الادئ دةدئك. ارينة، بذل - باياعئ قيدان ةمةس، قانئ ارالاسقان، ءبئرجولا تذرئكتةنگةن قاؤئم. سونئمةن قاتار، نايمان قذرامئنداعئ قئتاي ةسئمدئ ءتورت رؤدئث تذزئمئنة باجايلاي قاراساق، بذل تايپا اؤةل باستان-اق تذرئك تةكتئ رؤلاردان قذرالعانئن كورةمئز. بالكئم، باستاپقئدا ازدئ-كوپتئ مولشةردة قيدان قوسپاسئ بولعان دا شئعار، ءبئراق ونئث ءئزئ قالماعان. سويتة تذرا نةگة قئتاي اتانعانئن ايقئنداؤ قيئن ةمةس. باياعئ ةلذي داشئمةن بئرگة كةلگةن ذلئ دالا رؤلارئنئث جيئنتئق قذراماسئ. قيدان يمپةرياسئ، قيدان حادقئنئث ارعئ-بةرگئ تاريحئن تذگةندةگةن «لياو شي»، «سيدان گو چجي» شةجئرةلةرئندة ناقتئ جازئلعان، كةيئنگئ زةرتتةؤشئلةر جانة ايعاقتاعان كورنةكئ دةرةكتةر بار. اتا مةكةننةن تئقسئرئلعان، وزئنة پانا عانا ةمةس، قالعان جذرتئنا قونئس ئزدةگةن حانزادا ةلذي داشئنئ قذرمةتپةن قارسئلاعان، العاشقئ كومةگئن بةرئپ، توثئرةكتةگئ تؤئستاس تايپالاردئ ماملةگة كةلتئرگةن - سول كةزدة ذلئ دالانئث قاق ورتاسئندا ذيئسئپ وتئرعان كةرةي ةكةن دةدئك. كوپ ذزاماي، ةلذي داشئ تارباعاتاي، جوثعارعا كةلئپ بةكئنگةندة كومةككة ئرگةلةس نايماندار جةتكةنئن ايتتئق. بذدان سوثعئ جئلداردا نايمان تايپاسئ ءبئر كةزةث قاراقئتاي ذلئسئنئث قذرامئندا بولسا، شذرجةن پاتشالئعئنان ئرگةسئن بولةك سالئپ، قايتادان تاؤةلسئز ذلئس قذرعان كةرةيلةر دة اؤةلگئ ئلئك-جالعاستئعئن ذزبةيدئ، قاراقئتاي پاتشالئعئ داؤئرلةگةن زامانداردا ديپلوماتيالئق قاتئناسپةن بئرگة ةكونوميكالئق جانة اسكةري نةگئزدةگئ تؤئستئق بايلانئس تذراقتئ تذردة جولعا قويئلادئ. بةرئدةگئ كةرةي وث حاننئث ءوز ةلئندةگئ بذلعاق، بذلئك كةزئندة قاراقئتايعا بارؤئ كةزدةيسوق ةمةس. جاي عانا پانا تاپپاعان، بالكئم، اسكةري كومةك العان بولؤئ دا مذمكئن.
بذدان سوثعئدا، شئثعئس حان زامانئندا جةثئلئسكة ذشئراعان نايمان حاندئعئنئث مذراگةر حانزاداسئ كذشلئكتئث جةتئسؤداعئ قاراقئتاي ذلئسئندا ءتذسئنئس، قذرمةتپةن قابئلدانئپ، اسكةرباسئ سايلانئپ، گورحاننئث قئزئن الئپ، كوپ ذزاماي-اق، زومبئلئق جولئمةن بولسا دا بيلئككة جةتئپ، تاققا ءمئنؤ سئرئن دا وسئ تذرعئدان قاراستئرؤئمئز كةرةك. اتاپ ايتقاندا، شئثعئس حاننئث باتئس جورئعئ قارساثئندا قاراقئتاي ذلئسئنئث قذرامئندا باسقا دا تذرئك ناسئلئمةن قاتار، نايمان تايپاسئنئث ذلةس-سالماعئ اجةپتاؤئر بولعان. كذشلئك ءوزئنئث ازعانا نايمان جاساعئمةن قوسا، ةث الدئمةن قئتاي ةسئمدئ ةجةلگئ ءتورت رؤ - قاراكةرةي، سادئر، ماتاي، ءتورتؤئلعا سذيةنگةنئ كذمانسئز.
ةندئگئ ءبئر كةپ - وزدةرئ دة ئرگةلئ اؤةلگئ ةكئ رؤ نةگة نايمان اتئنا كوشتئ دةگةن ماسةلة. ءارقيلئ سةبةپپةن، بةلگئلئ ءبئر رؤدان بولئنگةن كئشئ اتالاردئث باسقا ءبئر تايپا قذرامئنا ةنؤئ - ذيرةنشئكتئ جاعداي. شاتو-تذرئك اؤلةتئ سادئر - نايمانعا بذرئنئراق قوسئلعان سياقتئ. ال قاراكةرةيدئث ءجونئ باسقاشاراق. ءسئرا، جالپئ سانئ سول كةزدئث وزئندة اجةپتاؤئر بولعانئمةن، ورتالئق دالاداعئ قالئث كةرةيدةن تئم اؤلاق كةتئپ، ئرگةسئ الئسئراق ءداشتئ-قئپشاق جذرتئنئث ورتاسئنا تذسكةن قاراكةرةي وزدةرئمةن تاعدئرلاس، ءبئر تؤ - قيدان تؤئ استئنداعئ، نايمان اتاؤلئ ءذش رؤمةن ءبئر وداق قذرامئنا ةنؤگة ءتيئس ةدئ. مانا اثدادئق، سانئ باسئم نايمان اراسئنا توعئسقان باسقا دا اتالار بار ةكةن، بذلار دا سول، الئستا قالعان ذلئ دالادان ةلذي داشئمةن بئرگة كةلگةن قاؤئم، باياعئ، قاتئنبالئقتا كةثةس قذرعان ون سةگئز رؤدئث جارقا-بولشةكتةرئ. وسئ ورايدا، قاراكةرةي - قالئث كةرةيدةن شئثعئس حان سوعئستارئ كةزئندة ةمةس، ودان تؤرا ءجذز جئل بذرئن بولئنگةن قاؤئم ةكةنئن ناقتئلاي كةتكةن ءجون، ذلكةن توبئنا قايئرا قوسئلماؤئ دا سونشاما ؤاقئت الشاقتئعئنان دةپ ءبئلؤئمئز كةرةك.
البةتتة، بايتاق ذلئس ذستاعان قئرؤار قيداننئث شامالئ ءبئر بولشةگئ عانا باتئس تاراپقا اؤدئ. قئرعئننان امان شئققان باسئم كوپشئلئگئ جاثا پاتشالئق - شذرجةن يمپةرياسئنئث بودانئ بولادئ. بذرئنعئ بيلةؤشئ ةلذي اؤلةتئنئث كةيبئر وكئلدةرئ دة شذرشئت ءامئرئن مويئنداپ، جان ساقتاؤمةن قاتار، ؤاقئت وتة كةلة ةل بيلئگئنة ارالاسادئ، سونداي-اق قيداننان شئققان قاتارداعئ شونجار، الپاؤئتتار دا جاثا ذلئستئث قئزمةتئنة كوشةدئ. قول باستايدئ، دالا جذرتئنا ةلشئلئككة جذرةدئ. قئتاي مادةنيةتئن بويئنا سئثئرگةن، قئتايدئث ءتئلئ مةن حاتئنا جةتئك قيداندار يمپةريانئث بارلئق شارؤاسئندا بةلسةندئ جذمئس جاساپتئ. ايتكةنمةن... ئشتة كئرنة بار. ارادا ءجذز جئل وتپةي، قيدان تةكتئ شونجارلار مةن قولباسئ، ساياساتكةرلةر شئثعئس حان جاعئنا توپ-توبئمةن ءوتئپتئ. كةثةسشئ، كومةكشئ بولئپتئ، قيدان تةكتئ اسكةر قوسئندارئن باستاپ، اقئر تذبئندة شذرجةن مةملةكةتئن قذلاتؤعا قادارئنشا ذلةس قوسئپتئ. ةندئ ءبئر قيدان بةكتةرئ ةكة ذلئس قئزمةتئنة بذدان سوثعئ كةزةثدة جةگئلةدئ. بذلاردئث ءبارئ دة نةگئزئنةن قئتاي تارابئنداعئ، جاؤلانعان جاثا جةرلةردئ يگةرؤ، باسقارؤ ئسئندة ايرئقشا مئندةت اتقارادئ.
بذل رةتتةگئ ةث كورنةكئ مئسال - ةلذي چؤسايدئث عذمئر، بولمئسئ. قيدان تاعدئرئن، شذرجةن مةملةكةتئنئث ئشكئ-سئرتقئ جاعدايئن جاقسئ بئلةتئن شئثعئس حان ءاربئر قالانئ العان جةثئستئ ذرئستاردان سوث باياعئ قيدان پاتشالارئنئث اؤلةتئنةن كئم بار دةپ سذرايدئ ةكةن. يمپةريانئث نةگئزئن سالعان ةلذي امباعاننئث توعئزئنشئ ذرپاعئ، شئثعئس حاننئث ءوزئنئث جانة ودان كةيئنگئ وكةتاي قاعاننئث تذسئندا باس ءؤازئر بولعان ةلذي چؤساي وسئلاي تابئلعان ةكةن. جالپاق دةرةكتةردة ايتئلاتئنداي، حانزؤ-قئتاي ةمةس، موثعول تةكتئ قيدان.
ةندئ قيدان حالقئ بذكئل تةرئستئك قئتاي جذرتئمةن قوسا، ةكة ذلئس قذرامئنا ةنةدئ. شئثعئس حاننئث نةمةرةسئ قذبئلاي حان تذسئندا يؤان يمپةرياسئنئث بودانئ. ءسئرا، بذل جذرت شئثعئس حان زامانئنا دةيئن-اق ءبئرشاما توزئپ، قاراسئنئ سةلدئرةگةن سياقتئ. ةندئ ذلكةن يمپةريا قازانئنداعئ ارالاس توپان ئشئنة تذسةدئ. يؤان يمپةرياسئ قذلاعاننان سوثعئ كةزةثدة قيدان دةربةس حالئق رةتئندة ءبئرجولا ساناتتان شئققانئن كورةمئز. كةيئنگئ زةرتتةؤشئلةر ءوز زامانئندا قؤاتتئ مةملةكةت قذرعان، ايرئقشا جاؤئنگةر، جالپئ سانئ دا ةلةؤلئ قيدان جذرتئ موثعول، قئتاي حالئقتارئنئث ئشئندة جذتئلئپ كةتتئ دةپ ةسةپتةيدئ. بئزدئثشة، العاشقئسئ - ازشئلئق، سوثعئسئ - باسئم كوپشئلئك. بذلا-بوستان كةزئنئث وزئندة ذلتتئق تذرعئسئن السئرةتئپ، جات جذرتتئث ءداستذر-سالتئ مةن مادةنيةتئنة باس ذرعان، پاتشالئق قذرئپ، شالقئعان، اسئپ-تاسقان زامانئندا وت باسئنداعئ ادةت-عذرپئنا دةيئن ذمئتئپ، ةث اقئرئ انا تئلئنةن باسقا ءتئلدئ ارتئق ساناعان، ناتيجةسئندة ةرئكتئ تذردة مادةني جانة رؤحاني اسسيميلياسياعا تذسكةن موثعول تةكتئ قيدان، تاريحتئث قالت ةتكةن ءبئر بةتبذرئسئندا ءتذپ-تامئرئمةن قوپارئلئپ، تازا قئتاي بولعان دا شئققان. ايتتئق، لاؤو يمپةرياسئنئث داؤئرلةگةن شاعئ XI عاسئردا ذزئن سانئ جةتئ ءجذز ةلؤ مئثعا تارتقان كورئنةدئ. سول زاماننئث ةسةبئمةن العاندا، قيساپسئز حالئق. ذلتتئق تياناق-تذرعئسئنان ايئرئلسا، ئرگةلئ، اتالئ جذرتتئث ءوزئنئث بةلگئ-نئسانسئز قذرئپ كةتؤئ وپ-وثاي ةكةن...
اؤةلگئ ءبئر ءتذيئن
ورتالئق ازياداعئ كوشپةندئ جذرتتاردئث اتا شةجئرةسئندة بةلگئلئ ءبئر رؤدئ، ءتئپتئ، تذتاس ءبئر حالئقتئ باعزئداعئ اتاؤلئ ءبئر عانا كئسئنئث ذرپاعئ دةپ تاراتاتئن ءداستذر بار. ماسةلةن، بذكئل تذرئك قاؤئمئ - قاتال شاپقئن كةزئندة الدةقالاي ءتئرئ قالعان ءبئر بالانئث قذرتقا بورئدةن تؤعان، بذدان سوث مةيلئنشة ءوسئپ-ونگةن اؤلةتئ. كةيئنگئ بارلئق قازاق - قازاق دةگةن كئسئنئث تذقئمئ. قالئث نايماننئث ءتذپ اتاسئ - نايمان دةگةن ادام. ارئداعئ حالئق، ورتاداعئ تايپا، بةرئدةگئ رؤلار مةن اتالاردئث بارلئعئ دا وسئ، قالئپتئ ذلگئگة تذسئرئلگةن. مذنئث ءبارئ جاي عانا سةنئم ةمةس، پارمةندئ ذران، بئرلئك، تذتاستئق مذراتئنان تؤئنداعان ذلئستئق يدةولوگيا. اتاؤلئ رؤ - ءبئر ادامنئث ذرپاعئ، تذتاسا كةلگةندة، بذكئل قازاق - ءبئر اؤلةت بولئپ شئعادئ.
كةز كةلگةن حالئقتئث ءبئر ءناسئل ةكةنئ راس، ئلكئدةگئ رؤلئق، تايپالئق قاؤئم دا ءبئر اؤلةت ةسةبئندة. تةك... ءبئر ادامنئث بالاسئ ةمةس. قاي-قايسئسئ دا تامئرلاس تؤئستئق، ذيلةس ءتئل، ورايلاس قونئس ئثعايئ، ةث باستئسئ - تئرشئلئك جولئنداعئ ورتاق ماقسات ناتيجةسئندة قالئپتاسقان قذرئلئم. قاراپايئم تئلگة كوشئرسةك، اؤةلدة بةلگئلئ ءبئر اتانئث بالاسئ، نةمةسة ذجئمدئ ءبئر قاؤئم جذرت ءوز توثئرةگئنة ئرگةلةس اعايئنداردئ توپتاي باستايدئ، ءوسئپ، ءونئپ، قاراسئنئ كوبةيئپ، كةيدة ئرئقتئ، كةيدة ئرئقسئز جاعدايدا تاعئ قانشاما جذرتتئ قوسئپ الادئ، ءسويتئپ، باستاپقئ ذيتقئ، جةتةكشئ اؤلةت اتئنداعئ بةلگئلئ ءبئر رؤ، تايپا قالئپتاسادئ. ءبئر كذندئك ةمةس، بةس-ون جئلدئق ةمةس، عاسئرلئق، كةيدة ودان دا ذزاق زامانعا سوزئلاتئن ءذردئس. قايتكةندة دة قولايلئ، قولايسئز تاريحي جاعدايلار ناتيجةسئندة جذزةگة اساتئن قذبئلئس. ومئرلئك مايدان الاثئنا شئققان اتاؤلئ رؤلار كةيدة كذشئ، قؤاتئ ارتئپ، وردالانئپ جاتادئ، كةيدة باسةثسئپ، ةلةؤسئزگة جاقئن كةپكة تذسةدئ، كةيدة ءتئپتئ اتئ ءوشئپ، ءبئرجولا جوعالادئ. شئن مانئسئندة، توتةنشة ءبئر قئرعئن كةلمةسة، ةشقاشان جويئلمايدئ، تةك بئتئراپ، توزئپ، الؤةتئ ارتئق، اعايئنداس باسقا ءبئر رؤ، تايپالار قذرامئنا ةنةدئ، مذندايدا كئشئ اتا، كةيدة «كئرمة» سانالعانئمةن، كوبئنة-كوپ ءوزئنئث باستاپقئ، دةربةس كةزةثدةگئ رؤلئق اتاؤئن، نةمةسة سول رؤدئث تيةسئلئ ءبئر بذتاعئنئث ةسئم-سويئن ساقتاپ قالادئ ةكةن.
ورتالئق ازياداعئ كوشپةندئ رؤلئق قذرئلئمنئث سوثعئ ةكئ مئث جئلدئق بولمئسئنئث تولعامدئ ءتذيئنئ كةيئنگئ قازاق شةجئرةسئنةن ةركئن تانئلادئ. تذرئك تةكتئ رؤ-تايپالاردئث ةتنيكالئق تاريحئن ءبئرشاما تذبةگةيلئ تةكسةرگةن، ناسئلدئك سانا، استام تذسئنئك، شالاعاي تانئمنان اؤلاق، ХІХ عاسئردا جاساعان ورئس وقئمئستئسئ ن. اريستوأ كةيبئرئنئث ءتذپ نةگئزئ مئث، مئث جارئم جئلعا كةتةتئن، ةجةلگئ تاريحتان تانئمال بةلگئلئ تايپا، رؤلاردئث كذنئ بذگئنگة دةيئن سول اتاؤمةن ساقتالئپ كةلگةنئنة تاث قالعان. ياعني، قازئرگئ بةلگئلئ رؤ، تايپالاردئث كوپشئلئگئ ةجةلگئ ةتنونيمدةردئ كةيئنگئ زامانعا جةتكئزؤشئ عانا ةمةس، سول ةسكئلئكتئ جذرتتاردئث ناقپا-ناق ءوزئ بولماسا دا، تذرلةنگةن، تذلةپ، جاثعئرعان انئق مذراگةرئ. «ارعئ تاريحتا تاثبالانعان اتالئ رؤلاردئث بارلئعئ دةرلئك بذگئنگئ قازاق اراسئنان تابئلادئ»، - دةگةن زةردةلئ عالئم.
شئعئس پةن باتئس - بذكئل شالقار دالانئث ةتنيكالئق قذرامئنا قاتئستئ ءسوز. اتاؤئث عانا ةمةس، بذكئل تاريحئث، ةندئگئ بارئث - وتكةننئث تئكةلةي جالعاسئ. وسئ ورايدا، شئثعئس حان زامانئنداعئ كذنشئعئس تاراپتاعئ تذرئك رؤلارئنئث جاي-جاپسارئ توثئرةگئندة ءبئز قوزعاعان شةكتةؤلئ دةرةكتةردئث وزئنةن-اق تئيئم سالئنعان تاريحئمئزدئث ةث ءبئر داثقتئ كةزةثئنئث سئر-سئپاتئ ايقئن اثعارئلادئ. اتاپ ايتپاساق تا، ءتذيئندئ تولعام انئق بولسا كةرةك: ХІІ-ХІІІ عاسئرلار شةگئندةگئ، جارئم دذنيةنئ قايتا قالئپتاعان، بذكئل ةؤرازيا قذرئلئعئنئث بولاشاعئن ايقئنداعان ذلئ وقيعالاردئث باستاؤشئ جانة قوزعاؤشئ كذشئ - تذرئك تةكتئ قاؤئم! ياعني ءبئزدئث جذرت، ءبئزدئث ةل. ونئث ئشئندة كةيئنگئ قازاقتئث تئكةلةي اتا-بابالارئنئث ذلةس-سالماعئ دا وزگةشة.
مئنة، بذگئنگئ قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق قذرامئنا قاراثئز. شئثعئس حان زامانئنداعئ اتالئ، ايدئندئ تايپالار: نايمان، كةرةي، قوثئرات، جالايئر - قازاق ورتاسئندا دا قابئرعالئ قاؤئم ةكةن؛ دةربةس رؤلار رةتئندة ءوز اتتارئمةن ساقتالعان شانئشقئلئ، تةلةؤ، قيات (تورة)، تولةثگئت، تاز، التئن، تاما ءبئر توبة؛ ذلكةن تايپالار ئشئندةگئ ئرگةلئ اتالار ةسةبئندة تئركةلگةن: مةركئت، قورالاس، كذرلةؤئت، ماثعئت، قاتاعان، بايجئگئت، بايئس، توقا، تذما، بارقئ، وثعئت، قذسشئ، بولاتشئ، كةنةگةس، ويماؤئت - ءوز الدئنا. كةزئندة قازاققا كئرئككةن، تاريحتا تاثبالئ، ؤاقئت وزا كةلة اعايئن جذرت ئشئنة مذلدة ءسئثئسئپ، اتئ قالماعان، ءبئراق زاتئ كةيئنگئ اؤلةت-جذراعاتئندا ساقتالعان: ارلات، بارلاس، بارئن، باياؤئت، بؤريات، دذربةن، جذرات، قالماق، قارلئق، قاؤشئن، قئرعئز، نذكذز، ويرات، سالجؤئت، سيجؤئت، سذلدذس، تاثعذت، تارعذت، تاتار، ذيعئر، ذرات... - ورتا عاسئرلاردا ذلئ دالانئ جايلاعان قانشاما رؤ-تايپانئث جذرناق، نذسقالارئ تاعئ دا قازاق دةيتئن تةثئزگة جئلعا، بذلاق بولئپ قذيئلئپتئ. ХІІ-ХІІІ عاسئرلار شةگئندة، ذلئ دالادا، سايئپقئران شئثعئس حاننئث التئن تؤئ استئنا ةرتةلئ-كةش تئعئز توپتالعان اتالئ جذرتتئث جيناقتئ ءناسئلئ ةندئ ةرتئس، جةتئسؤ، سئر-داريا مةن ةدئل-جايئق، ذزة-تاث - بذكئل ءداشتئ-قئپشاقتئ جايلاعان ءذيسئن، قئپشاق، الشئن تايپالارئمةن قالتقئسئز توعئسئپ، التئن ورداسئن كوتةرئپ، اقئر ءتذبئ جاثا ءبئر ذلئس - قازاق ورداسئنئث قذرامئندا ذيئسئپتئ. ورايلاس، ئثعايلاس، اعايئنداس باسقا حالئقتاردئث ةشقايسئسئنا داؤئمئز جوق، سونئمةن قاتار، ةجةلگئ شئثعئس حان جذرتئنئث تئپة-تئك ءارئ ةث نةگئزگئ مذراگةرئ - بذگئنگئ قازاق حالقئ ةكةندئگئ دة كذمان تؤعئزباؤعا ءتيئس. ذلئ دالانئ دذبئرلةتكةن داثقتئ رؤ-تايپالاردئث ءناسئل-تةگئ مةن وتكةن تاريحئن كةيئنگئ زامانعا جالعاستئرا زةرتتةگةندة وسئنداي اقيقات قورئتئندئ شئعادئ ةكةن!
ايتسة دة، ءبئز ءذشئن ةث باستئسئ - ةتنوگةنةز ةمةس، شئثعئس حان قذرعان الةمدئك يمپةريانئث اؤةلگئ ذيتقئسئ، نةگئزگئ قوزعاؤشئ جانة اتقارؤشئ كذشتةرئ تؤراسئنداعئ بايلام. ذلئ تذرئك قاعاناتئنان سوثعئ اؤئر ءارئ الماعايئپ زامانداردا تذرئك ءناسئلئ - تاتار مةن كةرةي، قيات پةن قوثئرات، مةركئت پةن نايمان، جالايئر مةن ذراثقاي جانة سولارعا تؤئستاس، ءتذبئ ءبئر تاعئ قانشاما رؤ-تايپا قايتپاي كذرةسئپ، قان جذتا قارجئسئپ، تؤعان ةلئن، اتا جذرتئن ساقتاپ قالئپتئ، وشاعئن وشئرمةي، ذرپاققا ذرپاق جالعاپ، ءوسئپ-ءونئپتئ. كةؤدةلةرئ زور ةكةن، كذش-قؤاتئ كةنةؤسئز، ةرلئگئ ةرةكشة ةكةن. تةك جالعئز-اق كئلتيپان - التئ باقان الاؤئز، ذجئمئ، بئرلئگئ جوق ةكةن. اقئرئ... ةرتة مة، كةش پة، اعايئنداس جذرتتئث باسئن قوساتئن قذدئرةتتئ ءامئرشئ قاجةت ةدئ. تاعدئردئث تالعامئن قاراثئز. بولاشاق ذلئ قاعان ءارقايسئسئ جةكة پاتشالئق بولئپ وتئرعان ئرگةلئ تايپالار - جارئم دذنيةگة تانئلعان تاتاردان ةمةس، ذلئ دالانئث باسئم بولئگئن باؤئرئنا باسقان كةرةيدةن ةمةس، جالپاعئمةن جاتقان نايماننان ةمةس، جاؤئنگةر مةركئتتةن ةمةس، ةكئنشئ، تئپتئ، ءذشئنشئ قاتارداعئ بودان رؤ قياتتان شئعئپتئ. ءبئراق قاي جاعئنان دا قاپئسئز تؤعان ةكةن. اقئل مةن پاراسات، ةرلئك پةن مئنةز، كةثشئلئك پةن قاتالدئق، قاجئر مةن قايرات - كئسئ ذعلئنا تان ةث قاستةرلئ، ةث قاجةتتئ سئپات تذگةلئمةن ءبئر وزئنة توعئسقان. از-كةم ةمةس، تؤرا ءذش ءجذز جئل بويئ پئشئراپ وتئرعان، جةكةلةي العاندا قانشاما قؤاتتئ بولسا دا، اقئر ءتذبئ، بالكئم كوپ ذزاماي-اق مذلدة توزئپ، ءبئرجولا جوعالؤعا ءتيئس قئرئق رؤدئث باسئن قوسؤ ءذشئن كورةگةن قولباسئ، داناگوي كوسةم عانا ةمةس، قارئمئ قاتتئ، تةمئر وزةك تذلعا - ادام كةيپئندةگئ الئپ كةرةك ةدئ. كوك ءتاثئرئسئ ماثگئلئك تذرئك جذرتئنا تارتؤ ةتكةن شئثعئس حان ءدال وسئنداي عاجايئپ جان بولئپ شئقتئ. دةسة دة، بذل سايئپقئران شئثعئس حاندئ تؤعئزعان حالئق تا زامانئنان وزئق، ءوز تذرعئلاستارئنان بيئك، وزگةشة جاراتئلعان جذرت ةدئ.