م. ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر
مۇلدە دەرلىك توزىپ كەتكەندەرى، ۋاقىت وزا كەلە ءبىرجولا جويىلعانى بار، سوعان كەرىسىنشە، قولايلى جاعداي، قاعاننىڭ قولداۋىمەن كۇرت كوتەرىلگەن، العا شىققان اتالار دا بولدى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ازامات سوعىسى اياقتالىپ، تاقاۋ توڭىرەكتەگى بارلىق جۇرت ءبىر تۋدىڭ استىنا قاراعان شاقتا، ۇلى دالانىڭ ەتنيكالىق كارتاسى مۇلدە باسقاشا كەيىپكە ءتۇستى.
زايىرى، شىڭعىس حان ۇلكەندى-كىشىلى رۋ-تايپالاردىڭ بارلىعىن دا اۋەلگى دەربەستىكتەن ايىرعاندا، ورتالىقتانعان، ۇجىمدى مەملەكەت قۇرۋمەن قاتار، تۋىستاس قاۋىم اراسىنداعى ەجەلگى ترايباليستىك الالىقتى دا ءبىرجولا جويۋدى ماقسات ەتكەن ەدى. ياعني، رۋ، تايپا بىتكەندى ءوزارا ارالاستىرىپ، رۋلىق نەگىزدەگى تانىم اتاۋلىنى ەسكىرتىپ، كيىز تۋىرلىقتى قاۋىمدى تۇتاستىرىپ، ءبىر ەتنوسقا اينالدىرۋ. كەيىنگى تاريحقا قاراساق، بۇل ماقساتتىڭ جارىم-جارتىلاي عانا جۇزەگە اسقانىن، ۋاقىت وزا كەلە ەجەلگى رۋ-تايپالار قايتادان كۇش تاۋىپ، بايىرعى اتاۋلارىن جاڭعىرتقانىن، كەي رەتتەردە، ءتىپتى، رۋلىق ساياسي قۇرىلىم رەتىندە ۇلكەن تابىستارعا دا جەتكەنىن كورەمىز.
مىڭ جىلدىق رۋلىق سانانى ءبىرجولا جويۋعا سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ عۇزىرى جۇرمەپتى. سونىمەن قاتار... رۋلىق ءبولىنىستى ءمانسۇق ەتپەك بولعان شىڭعىس حان بۇرنادا بولماعان جاڭا ءبىر رۋلاردىڭ نەگىزىن سالىپ كەتكەن ەكەن. جىلدار بويعى تاريحي شەرۋ، اكىمشىلىك، ەكونوميكالىق جانە ساياسي قاجەتتىلىك ناتيجەسىندە ەمەس، جارلىقتى پارمەن جونىمەن، ءوزى دە اڭداماي، ەرىكسىزدەن... بۇل رۋلار كەيىنگى تاريحتا تورعاۋىت، قورشى، كەشىكتەن، قۇسشى، بولاتشى، كونشى، تاما دەپ اتالادى.
ارعى زامانداردىڭ وزىندە اسكەري كوسەم، ودان سوڭعى ەل يەسىنىڭ قارۋلى جاساعىنا قوسىمشا، ارنايى قاۋىپسىزدىك توبىنىڭ بولۋى تابيعي جاعداي. مۇنداي سەنىمدى جاساۋىل ءبىزدىڭ كوشپەندى جۇرتتا نوكەر اتاندى. ماعىناسى - دوس، سەرىك. ياعني، كوسەمگە ەڭ جاقىن كىسى. رۋ، تايپا ۇلعايىپ، باسقا اعايىندارمەن بىرلەسە، ۇيىسا كەلە ۇلىسقا اينالعان زاماندا اقىلداس، سەرىكتەس نوكەرلەر بيلەۋشى تاپ دارەجەسىنە كوتەرىلەدى دە، تىكەلەي كۇزەت قىزمەتى ارنايى جاساققا جۇكتەلەدى. بولاشاق شىڭعىس حان-تەمۋجىن-باحادۇر اتقا قونعان كەزدەگى اۋەلگى ەرىكتى نوكەرلەر كەيىندە تۇگەلدەي قولباسى نويانعا اينالدى، سونىمەن قاتار، ەندىگى ەل يەسىنىڭ جاڭا، كۇزەت اسكەرى قالىپتاسۋعا ءتيىس ەدى.
تەمۋجىن العاش رەت بيلىككە يەك ارتقان شاقتا بۇل ارنايى جاساقتىڭ ۇزىن سانى ءجۇز ەلۋ جاۋىنگەرگە جەتىپتى. مۇنداي كۇزەت جاساعىنىڭ باستاپقى نۇسقاسىن ءوزى قىزمەتىندە بولعان كەرەي وڭ حاننىڭ ۇلگىسىمەن قۇرعان سياقتى. وڭ حاننىڭ جاساۋىل اسكەرى الدەنەشە ءجۇز، بالكىم، بىرنەشە مىڭ الامان بولسا كەرەك. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، گۆارديا، حاننىڭ تىكەلەي عۇزىرىنداعى تاڭداما قوسىن. تورعاۋىت اتانعان. تورۋىلدايتىن، ياعني ىشتەن كۇزەتەتىن، سىرتتان قورعايتىن اسكەر. ءبىراق شىڭعىس حان وسى كۇزەت اسكەرىنىڭ ءوزىن جاڭاشا قالىپتايدى. تورعاۋىت - كۇندىزگى كۇزەت قانا. كەشكى كۇزەت جاساعى - كەپتەۋىل اتانادى. ءارقايسىنىڭ اۋىسپاس، وزىندىك مىندەتى بار. بۇعان قوسا قورشى دەپ اتالاتىن جاڭا توپ قۇرىلادى. ساداقشى اسكەر. (كەيىندە ەسكىرگەن «قور» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى قورامساق اتاۋىندا ساقتالعان: قور جانە ماساق - ساداق وعى.) تۇتقيىل جاۋ شاپسا، الاس-كۇلەستە دۇشپاندى الىستان اتقىلاپ قارسى الۋ ءۇشىن. بۇل ءۇش توپ كۇزەت اسكەرى - تورعاۋىت، كەپتەۋىل، قورشىنىڭ ورتاق اتاۋى - كەشىكتەن بولادى. شىڭعىس حان اق كيىزگە كوتەرىلىپ، بار بيلىكتى قولىنا العان 1206، بارىس جىلى كەشىكتەن اسكەردىڭ ۇزىن سانى تۇتاس ءبىر تۇمەن - ون مىڭ جاۋىنگەرگە جەتكىزىلەدى. قاعاننىڭ تاڭداما جاساعىنا قولباسى بولىپ تۋعان ءىنى، قارىمى قاتتى قاسار بەكىتىلەدى.
قاساردان سوڭ كەشىكتەن اسكەردى ونىڭ ۇلى، ۇزىن وقتى ەسۇڭكە باسقارىپتى. بۇل كەزدە شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە و دۇنيەلىك بولعان. ەندى كەشىكتەن كەلەسى ۇلى حانداردىڭ قىزمەتىنە كوشەدى. داۋرەنى قايتىپ، وردالى ۇلىس ىدىراسىن. ەكى-ءۇش عاسىر بويى تۇراقتى قىزمەت اتقارعان، كەزىندە ءار رۋدان جينالعانىمەن، ءبىرتۇتاس قۇرىلىم رەتىندە قالىپتاسىپ بولعان كەشىكتەن اۋلەتى ەندى ءار تاراپقا بولشەكتەنسە دە، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى اتاۋىنان ايرىلمايدى هام جاڭا ءبىر رۋلار رەتىندە بوي كورسەتەدى. كۇندىزگى كۇزەت تورعاۋىت اسكەرى - تورعاۋىت رۋىن، ساداقشى جاۋىنگەر قورشى اسكەرى - قورشى رۋىن، ال تۇنگى كۇزەت كەپتەۋىل - جالپى اتاۋ بويىنشا، كەشىكتەن رۋىن نەگىزدەيدى.
تورعاۋىت جاساعى، كەيىنگى تورعاۋىت رۋىنىڭ اۋەلگى ۇيتقىسى - كەرەي وڭ حاننىڭ تورعاۋىت اسكەرى ەكەن. باستاپقى جاساقتىڭ، كەيىنگى رۋدىڭ تىزگىنى بارلىق ۋاقىتتا دا كەرەي امىرىندە بولعان. تورعاۋىت رۋى - كەرەي، بۇلار ەجەلگى تۇرىك دەپ اتاپ كورسەتەدى ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرى. بۇل كەرەيدىڭ نوياندارى ءتۇپ اتاسىن وڭ حاننىڭ تىكە وزىنە اپارىپ تىرەيدى. ماسەلەن، XVII عاسىردىڭ باس كەزىندە جوڭعارداعى تورعاۋىتتىڭ جويقىن كوشىن باستاپ، ەدىل-جايىققا ات باسىن تىرەگەن، باتىستاعى قالماق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالعان اتاقتى حو-ورلىك وڭ حاننىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى ەكەن. قالىڭ ەلىنە ەرمەي، كوكە-نور، ىشكى موڭعول ايماقتارىندا قالعان بولەك-بولشەك تورعاۋىت تابىن بيلەگەن باسقا بەك، تايشىلاردىڭ دا ارعى باباسى سول باياعى وڭ حان بولىپ شىعادى.
قىتاي دەرەكتەرى داپ سولاي كۋالاندىرعان. تاراتىپ ايتقاندا، موڭعول-تورعاۋىت شەجىرەسى بويىنشا، وڭ حاننىڭ ءبىر ۇلى - ارسالاڭ. بۇل ارسالاڭنىڭ بەسىنشى ۇرپاعى (ارالىق بۋناقتار: امگۇلەن - قازبان - سۋساي - بايار) ماقاشى-موڭكەنىڭ بۇيعا-ورلىك جانە وڭعىتاي دەگەن ەكى ۇلى بولادى. بۇيعا-ورلىكتىڭ نەمەرەسى - جاڭاعى حو-ورلىك. ال وڭعىتايدىڭ جانە دە بۇيعا-ورلىكتىڭ ەكىنشى ۇلى ماڭقاعايدىڭ ۇرپاقتارى كوكو-نور تورعاۋىتتارىمەن قالىپتى. كەيىنگى، 1771- جىلعى تورعاۋىت كوشىنىڭ قىرعىننان امان شىققان جۇقانا-بولشەكتەرى جوڭعار، ۇراڭقاي تارابىنا قونىستانعانى بەلگىلى. بۇلاردى باستاپ كەلگەن ءۇباشى حان جانە باسقا دا تايشىلار تاعى دا كەيىنگى حو-ورلىكتىڭ ۇرپاعى، باياعى وڭ حاننىڭ ءناسىلى بولىپ سانالادى.
جاۋىنگەر تورعاۋىت تابىن عانا ەمەس، ەدىلدەگى قالماق حاندىعىن باسىنان اقىرىنا دەيىن وڭ حاننىڭ ۇرپاقتارى بيلەۋى قانشالىق قيسىندى؟ تاريحي دەرەكتەردە وڭ حاننىڭ جالعىز-اق بالاسىنىڭ اتى اتالادى، الايدا قانشاما ايەلدەن تۋعان باسقا دا ۇلدارى بولمادى دەپ ايتۋ قيىن. البەتتە، شىڭعىس حان وزىمەن جاۋلاس تايپالاردىڭ بيلەۋشى اۋلەتىن ءتۇپ تامىرىمەن قۇرتىپ وتىرعانى بەلگىلى. ماسەلەن، مەركىت پەن تاتار، تايجۋىت پەن جۇرات جانە باسقالار. ءبىراق بۇل - شىڭعىس حان بيلىگىنىڭ العاشقى كەزەڭى، تالاسسىز، دارا تاق تۇرعىسىن بەكەمدەۋ، ۇيىسا باستاعان ۇلىس ىرگەسىن ءبىرجولا بەكىتۋ داۋىرىندە. كەيىندە حورەزم شاحتارىنىڭ تۇقىمىن قۇرتۋ - باسقا جاعداي. نەگىزى بوتەن جات جۇرت اۋەلگى امىرلەرىن تاۋىپ، قايتا كوتەرىلمەۋى كەرەك ەدى.
وسىعان كەرىسىنشە، بۇدان سوڭعى باتۋ حاننىڭ تۋىستاس قىپشاق ەلىنە قارسى جورىعىندا اقىرىنا دەيىن قايتپاي سوعىسقان باشمان حانعا كەڭشىلىك جاسالعان، ال سول باشماننىڭ تۋعان ۇلى تۇتۇقا - قۇبىلاي يمپەرياسىندا باس قولباسى دارەجەسىنە جەتكەنى بەلگىلى. سونداي-اق، وڭ حاننىڭ تۋعان ءىنىسى كەرەيتاي (جاقاعامبۋ) شىڭعىس حان ورداسىندا ۇلكەن قۇرمەتتە بولدى (كەيىندە جازاعا ۇشىراۋىنىڭ توتەنشە سەبەبى بار)، ال وڭ حاننىڭ ءبىراز جۇرتىمەن باتىس سىبىرگە جەتىپ، وزىنشە حاندىق قۇرعان جانە ءبىر ۇلى، الدە نەمەرەسى تايبۇعا تاعى دا كەشىرىم الىپ، وسى ءسىبىر ايماعىنىڭ بيلىگىنە بەكىگەنى ءمالىم. بۇل رەتتە بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى وڭ حاننىڭ دارگەيىندە بولعانىن، كەزىندە وڭ حاننىڭ قولداۋىمەن عانا كۇش-قۋاتقا جەتكەنىن ەسكەرسەك، جالپى ادام بالاسىنا تان راقىم، كەڭشىلىك جايىن تۇسىنەمىز. ءتىپتى، اۋەلدەن جاۋلاس اۋلەتكە قاتىستى وسىنداي جاعدايدىڭ شەجىرەدە تاڭبالانعان ناقتى دەرەكتەرى دە ۇشىراسادى. نايمان حانزاداسى، كەيىندە قارا-قىتاي حانى كۇشلىكتىڭ نەمەرەسى، 1204 - جىلعى شەشۋشى ۇرىستان كەيىن، ون بەس جاسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن جۋاس (چاوس، چجو-سى) شىڭعىس حاننىڭ ءوز شاڭىراعىندا قولبالا بولىپ ءجۇرىپ، ەر جەتەدى، اۋەلى تەرىستىك قىتاي جورىعىندا ەرلىگىمەن تانىلىپ، اقىرى ۇلكەن اسكەرباسى - تۇمەنبەگى دارەجەسىنە شىققان.
جۋاس-جوسىنىڭ ۇلى بودەي وكەتاي قاعاننىڭ بايبىشەلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ورداسىندا تاربيە الىپ، كەيىن قىتاي شەگىندەگى ءارقيلى قالالاردا دارۋعاشى بەك قىزمەتىن اتقارىپتى. سونداي-اق، تاڭعۇت جۇرتىنىڭ ەڭ سوڭعى پاتشاسى شيدۇرگى (نانپين ۆان سيان) بۇكىل اۋلەتىمەن ولىمگە كەسىلگەندە، جەتى جاسار نەمەرە ۆەي-چجۋن جانساۋعا الىپ، موعۇل شونجارلارىنىڭ ءبىرىنىڭ شاڭىراعىندا ءوسىپ-جەتەدى جانە كەيىندە قىتايمەن سوعىستا كوزگە تۇسەدى؛ ۆەي-چجۋننىڭ ۇلى لي حەن تۇمەنباسى نويان بولادى، ونىڭ ۇرپاقتارى دا يۋان يمپەرياسىندا ۇلكەن مارتەبەدە عۇمىر كەشىپتى.
وسى ورايدا، وڭ حاننىڭ كەنجە ۇلدارىنىڭ ءبىرى ارسالاڭنىڭ دا امان قالۋى عاجاپ ەمەس. باعزىداعى دەرەكتەر دە، كەيىنگى تاريحشىلار دا اۋەلگى حو-ورلىك، وعان جالعاس ايۋكە، مونشاق حانداردىڭ، قالماق حاندىعىن بيلەۋشى بۇكىل اۋلەتتىڭ كەرەي وڭ حاننان تارايتىنىنا كۇمان كەلتىرمەگەن.
حوش. بۇل تورعاۋىتتىڭ اۋەلگى نەگىزگى كەرەي بولعانىمەن، سول زاماننىڭ وزىندە تاڭداما جاساققا مەركىت پەن نايمان دا كەڭىنەن تارتىلىپتى. ودان سوڭعى كەزەڭدە ەكە ۇلىس عۇزىرىنداعى بارىن، بارعۇت، بۇرۇت، قويىت، شارنۋت، شوراس، قوشاۋىت جانە باسقا دا ۇلكەندى-كىشىلى، نەگىزىنەن موڭعول تەكتى اتالاردان ىرىكتەلگەن قانشاما جاۋىنگەر قۇيىلادى. سوقا باستارى ەمەس، قالىپتى ادەت-جۇيە بويىنشا، بالا-شاعاسى، ءۇيىر-ۇيەلمەنىمەن. الىپ ۇلىس قاق ايرىلىپ، شىن مانىسىندە قىتاي پاتشاسىنا اينالعان قۇبىلاي حان مەن شاعاتاي ۇلىسى - ورتا ازيا، جەتىسۋدى بيلەگەن قايدۋ حان اراسىندا تىنىمسىز سوعىستار باستالعان XIII-XIV عاسىرلار شەگىندە تورعاۋىت قاۋىمى ارعى بەتتە قالادى جانە كوپ ۇزاماي، ءبولىنىس مەجە - كەيىندە موڭعول التايى اتانعان ەكتاع-التايداعى شەكارا اسكەرىنە اينالادى. ارينە، كۇشەيتىلىپ، قاتارى تولىقتىرىلىپ. نەگىزىنەن ىشكى ايماقتارداعى جات جۇرت ەسەبىنەن. ءسويتىپ، ارادا تاعى بىرەر عاسىر وتكەندە اۋەلگى تۇرىكتىك ساپاتى جوققا سايعان ەكەن.
بۇدان سوڭعى كەزەڭ، قىتايداعى يۋان اۋلەتى قۇلاپ، ۇلى دالادا كۇش العان ويرات رۋلارى قاندى سوعىستاردان سوڭ ورتالىق يمپەريادان ىعىسىپ، جوڭعارعا كەلىپ بەكىنگەندە باسى بۇلا تورعاۋىت ەندى قالماقتىڭ جەتەكشى تايپالارى ءدۇربىت، قوشاۋىت، شوراس ۇشتىگىمەن وداقتاسىپ، ءدۇربىن-ويرات ەسىمدى قۋاتتى ۇلىس قۇرىپتى. بۇدان سوڭ ءبىرجولا قالماقتانىپ، ايتكەنمەن دە جاڭا اعايىندارىمەن رياسىز جاراستىق تابا الماي، ارادا ءبىر جارىم عاسىر وتكەندە توبىنان بولىنەدى دە، باتىس تاراپقا قاراي دۇرك قوزعالادى. قازاقتاردى جاسقاپ، باشقۇرتتى ىعىستىرىپ، ودان سوڭ نوعايدى قيراتىپ، تەرىستىك تۇرىكپەندى باعىنىشقا ءتۇسىرىپ، ماڭعىستاۋ مەن جايىق بويىن، ەدىلدىڭ ەكى جاعاسىن، كۇزەي قاپقازعا دەيىنگى تاعى قانشاما جەردى الىپ، جاڭا قالماق ۇلىسىن ورناتادى. جالعاس زامانداردا ارتقى قونىستان قانشاما قوشاۋىت، ءبىرتالاي ءدۇربىت جەتىپ، ءبىرجولا وردالانادى. ايتكەنمەن، رەسەي بوداندىعىن قابىلداعان ەكەن. سوعان وراي، ۋاقىت وزا كەلە، وتارشىل يمپەريانىڭ بۇراتانا جانە ىرگەلەس حالىقتارعا قارسى جۇمسايتىن قارا قىلىشىنا اينالادى.
اقىرى، 1771- جىلى، قاقاعان قاڭتاردا، ىشكى ساعىنىش، سىرتقى قىسىم ناتيجەسىندە اعايىنداس باسقا قالماقتان ءبولىنىپ، بۇكىل تورعاۋىت، رەسمي مالىمەت بويىنشا وتىز ءبىر مىڭ شاڭىراق، شىن مانىسىندە جەتپىس مىڭ ءتۇتىن، ياعني شاماسى ءۇش ءجۇز جيىرما مىڭ حالىق، ءتۇپ كوتەرىلە، ەدىلدەن اسىپ، جايىقتى باسىپ، قازاق دالاسى ارقىلى الىستاعى جوڭعار الابىنا قاراي ساپار شەگەدى. سەگىز ايلىق جول ازابى جانە قازاقتارمەن اراداعى تىنىمسىز سوعىس، قاندى كەشۋ ناتيجەسىندە ەندى قىتاي قاراماعىنداعى جوڭعارعا، اسىرىپ ايتقاننىڭ وزىندە، نەبارى جەتپىس بەس مىڭ جان - سەلدىرەگەن، ازىپ-توزعان ون جەتى، ون سەگىز مىڭ وتباسى عانا جەتىپتى. وسىنىڭ الدىندا عانا جوڭعارداعى بۇكىل ويرات قاۋىمى قىرعىنعا ۇشىراعان ەدى، ەندى ەدىلدەگى قالماق حاندىعىنىڭ دا كۇنى باتادى. شىڭعىس حاننىڭ پارمەنىمەن ءار تاپتان ىرىكتەلىپ قۇرالعان جاساۋىل اسكەردىڭ ۇرپاعى تورعاۋىت رۋىنىڭ سوڭعى جۇقانالارى بۇگىندە رەسەيدىڭ قالماق اۆتونومياسىندا، قىتاي مەملەكەتى مەن موڭعول ۇلىسىنىڭ شەگىندە كۇن كەشىپ جاتىر.
قازاقتا «ارتىق قايرات جانعا قاس» دەگەن ماقال بار ەدى. تاريحتىڭ تەزى قايتپاس تورعاۋىتتى وسىنداي كەپكە ءتۇسىرىپتى. الدە تاعدىردىڭ تالكەگى مە. اۋەل باستا كەرەي، نايمان، مەركىت رۋلارىنان قۇرالعان، بارلىق ۋاقىتتا كەرەي اۋلەتى بيلەگەن تورعاۋىت جاڭا قالماق حاندىعىنا ۇيتقى بولىپ، قانشاما زامان بويى، قازاق ورداسى - قۇرامىندا قالىڭ كەرەي، سىڭسىعان نايمانى بار قازاق حالقى ءۇشىن قاق جەلكەدەگى قاتەرلى دۇشپانعا اينالعان ەدى، اقىر ءتۇبى ەلەسى مەن ءىزى عانا قالدى. ءوزىڭنىڭ بارىڭا ءتاۋبا، ال قايتكەندە دە ءتۇبى ءبىر، كيىز تۋىرلىقتى اعايىنعا وبال دەيسىڭ. ايتەۋىر اتى وشپەپتى. ايتپاقشى، ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى قازىرگى قالماق اۆتونومياسىنىڭ العاشقى، اينىماس پرەزيدەنتى كيرسان يليۋمجينوۆ سول باياعى تورعاۋىت تايپاسىنان، ونىڭ ىشىندە كەرەي (كەرەيت - كەرەت) رۋىنان...
تورعاۋىتپەن قاتار جاساقتالعان قورشى اسكەردىڭ سانى اۋەل باستان-اق تىم كوپ بولماسا كەرەك، ءبىراق ۇرپاق جالعاستىعى ۋاقىت شەرۋىندە مۇلدە جويىلىپ كەتپەگەن. يۋان يمپەرياسىنان سوڭ دەربەس رۋ رەتىندە قالىپتانعان قورشى (حورچين) اۋلەتى قالىپتى جورا جونىمەن، شىڭعىس حاننىڭ ءىنىسى قاسار ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگىندە بولعان. جانە كەيىنگى زامانداردا قىتاي قاراۋىنداعى ىشكى موڭعوليا وڭىرىندە ۇلكەن قۇرمەتتەن قالمايدى.
ءمانجۋ-شين ديناستياسىنىڭ بيلىككە جەتۋىنە جانە ورنىعۋىنا قىزمەت ەتكەن قاۋىم جانە سوعان وراي رۋباسى تايشىلارى بوعدىحان اۋلەتىنەن قىز العان تۋىس رەتىندە قاتارلاس جۇرتتان ەڭسەسى بيىك شىعىپ، ءوز الدىنا دەربەس ايماق بولىپ تۇرادى. ءناسىل-تەگى ارتىق سانالعان قورشى اۋلەتى بوعدىحان تارابىنان ۇنەمى سىي-سياپات الىپ، ايرىقشا مارحاماتقا بولەنىپ وتىردى دەپ جازادى كەيىنگى قىتاي دەرەكتەرى. بۇل كەزدە، ارينە، رۋلىق بەلگىسى مۇلدە جوققا سايعان قورشى قاۋىمى اۋەلگى ءار تەكتى سىپاتىنان ايرىلىپ، تۇگەلدەي موڭعول بولىپ شىققان ەدى. ءتىپتى، قالاي قۇرالىپ، قانداي ماقساتتا قىزمەت ەتكەنى دە ۇمىتىلعان. بۇكىل قورشى جۇرتى باياعى قاساردىڭ ۇرپاق-زاۋزاتى دەپ جازىلادى. حان جاساۋىلى قورشىلاردىڭ اتاۋلى جۇرناعى ەجەلگى ءتورت ۇلىستىڭ باسقا تاراپتارىندا ساقتالا قويماعان. تەك بۋريات اراسىندا ءوز اتىمەن شاعىن رۋ رەتىندە كورىنەدى. سونداي-اق قازاقتا، اداي كەلىمبەردى ىشىندەگى قورشى سۇيەگى دە سول ەجەلگى جاۋىنگەر ساداقشى قورشىلاردىڭ ۇرپاعى بولۋعا ءتيىس.
شىڭعىس حاننىڭ، ودان سوڭعى ۇلى حانداردىڭ جاساۋىل اسكەرىنىڭ جالپى اتاۋى بويىنشا قالىپتاسقان كەشىكتەن رۋى نەگىزىنەن تۇنگى كۇزەت - كەپتەۋىل اسكەر ۇرپاقتارىنان قۇرالسا كەرەك. ءسىرا، بۇل توپتان تورعاۋىت پەن قورشى جاساعى دا سىرت قالماعان. تاريحي دەرەكتەردە ىشكى موڭعول ولكەسىنەن كورىنىس بەرەتىن كەشىكتەن رۋى - تاڭداما قوسىننىڭ اۋەلگى تۇمەنبەگى قاسار اۋلەتىنىڭ ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگىندە بولىپتى.
دەربەس رۋ ەسەبىنەن ايماق اتىنا كوشۋى - XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا. بۇل كەزدەگى جانە ودان سوڭعى قىتاي دەرەكتەرىندە «كەشىكتەن» ءسوزىنىڭ اۋەلگى ماعناسى مۇلدە كومەسكى تارتقانىن كورەمىز. كەشىكتەن اتاۋى قىتاي تىلىندە «جارتى» دەگەن ۇعىم بەرەدى، ال موڭعولداردىڭ ءوزى بۇل اتاۋدى - «باقىتتى» دەگەن سوزدەن شىعارادى دەيدى قىتاي دەرەكتەمەسى. ارىداعى كەشىكتەننىڭ ءبىر جۇرناعى جوڭعارداعى ءدۇربىت-قالماق اراسىندا ساقتالىپتى. ءبىز تاراپتا ۇشىراسپايدى.
شىڭعىس حان تەك تۇرىك قاۋىمى عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيا، قيىر شىعىستاعى ەجەلگى جاۋىنگەرلىك ءداستۇر، اسكەري ۇيىمدى جەتىلدىرە دامىتىپ، ايرىقشا قۋاتتى، جاڭاشا قۇرىلىمعا اينالدىرىپ، بۇرىنعى-سوڭعى تاريحتاعى ەڭ ۇزدىك ارميا جاساقتادى. ال قارۋسىز اسكەر بولمايدى. شىڭعىس حان باستاعان جەڭىمپاز جاۋىنگەردىڭ بەس قارۋى، بار سايمانى تۇگەل ەدى. جانە ءوز زامانىنداعى ەڭ وزىق نۇسقالى قارۋ-جاراق. سوندا... ءجۇز مىڭ، ەكى ءجۇز مىڭ قالىڭ قولدى ايتپاي-اق قويايىق، ءبىر تۇمەن اسكەرگە تيەسىلى جابدىق مولشەرى قانشاما؟ ەڭ نەگىزگى، ەڭ قاجەتتى سوعىس قۇرالدارىن عانا ايتساق، ون مىڭدىق اسكەرگە ون مىڭ قىلىش، ون مىڭ نايزا، كىسى باسى ءبىرى ۇلكەن، ءبىرى كىشى ەكى ساداقتان - جيىرما مىڭ جاق، وعان، ءبىر عانا ۇرىسقا كىرىپ شىعۋ ءۇشىن كەرەكتى، كەمى ءبىر ميلليون جەبە...
باسقا جابدىقتارىمەن، باسقا تۇمەندەرمەن قوسىپ ەسەپتەگەندە... ون مىڭداعان ساۋىت-سايمان، قورامساق، الدەنەشە ميلليون جەبە. شوقپار، دويىر، قانجار. ات ابزەلى، باسقا دا قاجەتتى نارسەلەردى ايتپاعاندا. البەتتە، ءاربىر تۇمەن، ءار مىڭدىق بەلگىلى مولشەردە، ءتىپتى، اتاۋلى جورىق ۇستىندە، ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەدى، ەرتەلى-كەش قوسىلىپ جاتاتىن وداقتاس جۇرت تا ءوزىنىڭ قاجەتتى قارۋىمەن كەلەدى. الايدا، شىڭعىس حاننىڭ جەڭىمپاز اسكەرى - الا-قۇلا قۇراما ەمەس، بەرىك ۇجىم، تەمىر ءتارتىپ ۇستىنە، بار كەرەگى بويىنان تابىلاتىن جاراقتى جاساق. سوندىقتان دا قارۋدا قاپى بولماۋعا ءتيىس ەدى. وسى ورايدا ەكە ۇلىستا كاسىپتىك نەگىزدەگى بولاتشى، كونشى دەگەن قاۋىمدار قالىپتاسادى.
كەن قورىتۋ، سوعان وراي قاجەتتى تىرشىلىك جابدىقتارىمەن قوسا قارۋ-جاراق سوعۋ - تۇرىك تايپالارى ەجەلگى زامانداردىڭ وزىندە مەيلىنشە ماشىقتانعان ونەر. سوعىس ىسىنە قاتىستى ارنايى ۇستالىق بۇرىننان بار. الايدا شىڭعىس حان بۇل اسا ماڭىزدى شارۋانى دا جاڭاشا ۇيىمداستىرادى. قارۋ-جاراق سوعاتىن تەمىرشى ۇستالار مەن بەرەن قالىپتاپ، كوبە توقيتىن ساۋىتشى دارقان بىتكەن بولاتشى دەگەن ورتاق اتاۋمەن دارالانادى. ءبارى ءبىر ورتالىق، ءبىر عانا نۇكتەگە توپتالماسا كەرەك. كەن ورىندارىنا تاقاۋ جەرلەر، ۇلكەندى-كىشىلى قالا، مەكەندەر، بالكىم، اسكەري قۇرامامەن بىرگە، جورىق جولىندا ارنايى توپ رەتىندە ۇيىمداستىرىلعان بولاتشىلار تەك قانا قاجەتتى قارۋ-جاراق جاساۋ ىسىمەن اينالىسقان.
البەتتە، بار قارۋ، بار جاراق تەك تەمىردەن عانا دايىندالمايدى. اسىرەسە قورعانىس جابدىقتارى. بولات بەرەن، تورلاما كوبەمەن قاتار، قۇيار اتالعان بەرىك كون ساۋىتتار جاسالعان. سوعىس اتتارىن قورعايتىن كون قاپتامالار تاعى بار. ەرتوقىم، ايىل-تۇرمان جانە باسقا ابزەل ءوز الدىنا. مۇنداي، ول دا ايرىقشا قاجەتتى جۇمىستار مامانى كونشى اتانعان. ءسويتىپ، بولاتشى دا، كونشى دە كانىگى كاسىپ يەسى، شەبەر مامان عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر تاپ، قاۋىمداستىق مۇشەسى بولىپ شىعادى. ارينە، كومەكشىلەر مەن قىزمەتشى - كەنشى، وتىنشى، كورىكشى، بالعاشى، ءيشى، مالشى، جالشى - قانشاما قوسشى جۇرتىمەن. اقىرى، زاماننان زامان وزا كەلە، بولاتشى، كونشى دەگەن رۋلار رەتىندە قالىپتاسىپتى. ۇلىستار ىدىراپ، حاندىقتار قۇلاعان كەزدىڭ وزىندە، باعزىداعى مىندەتتى قىزمەتىنەن اجىراسا دا، سول بولاتشى، كونشى اتىمەن قالادى.
الايدا، اۋەلدەن-اق قاراسىنى شەكتەۋلى قاۋىمدار ۇلكەن رۋ رەتىندە جاپپاي ۇيىسا المايدى، بىرتە-بىرتە اعايىنداس باسقا تايپالار اراسىندا جۇتىلىپ كەتكەن. ءبىزدىڭ زامانعا ازعانا دەرەگى، كەيبىر جۇقانالارى عانا جەتىپتى. ماسەلەن، كونشى جەتىسۋداعى موعۇلستان حاندىعىندا اتاۋلى رۋلاردىڭ ءبىرى بولادى. XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە، ۋايىس حاننان سوڭعى ەسەن-بۇعا حانمەن سىيىسا الماي، ءبولىنىپ شىعىپ، اقىرى ءجۇنىس حاننىڭ تۋى استىنا توپتالادى جانە وعان ۇلكەن كۇش بەرەدى. بۇل وقيعالار تۋراسىندا «تاريحي راشيدي» مەن «بابۇر-نامادا» جازىلعان. كونشىنىڭ بۇدان سوڭعى تاعدىرى بەلگىسىز، الايدا، وسى شامادا موعۇلستان شەگىندە كۇش الىپ، اقىر تۇبىندە سىر-داريا مەن سارى-ارقاعا قوسا جەتىسۋدى دا باۋىرىنا باسقان قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى دەپ شامالاۋعا مۇمكىن. ال بولاتشى رۋىنىڭ ءبىر جۇرناعى ءوز اتىمەن قاراكەرەي بايىس ىشىندە ءجۇر.
قۇسشى رۋىنىڭ جاعدايى ءسال باسقاشاراق. ءبىزدىڭ جۇرتتا ءارقيلى قىران قۇس باپتاۋ - كۇنكورىس كاسىپ قانا ەمەس، كوڭىل سازى، قىزعىلىقتى ەرمەك رەتىندە ەجەلگى زامانداردان باستاپ ءداستۇر، سالتقا ەنگەن ەدى. ال ورتاعاسىرلىق ەۋروپادا سايات تەك بيلەۋشى پاتشا، كورول اۋلەتىنە عانا تيەسىلى مارتەبە سانالدى، ءوز بەتىمەن قۇس قايىرعان قايمانا جۇرت قاتاڭ جازاعا تارتىلاتىن. ونەردىڭ وزگەشەلىگى، ول تاراپتا قىران قۇستاردىڭ قولعا تۇسە بەرمەس زارۋلىگىنەن عانا ەمەس، سايات ءىسى ايرىقشا قاستەرلى، تەك امىرشىگە عانا لايىق سالتانات سانالعاننان. ەركىن ساقارادا مۇنداي تيىم بولمادى، سونىمەن قاتار، قۇس سالۋ بارلىق جۇرت ءۇشىن وزگەشە ونەر بولىپ ەسەپتەلدى.
شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتاسى بودانشاردىڭ سۇڭقار ۇستاۋى - تەكتى بەكزات تۋمىسىمەن بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز. سوندىقتان دا شىڭعىس حان جانە ونىڭ اۋلەتى سايات ءجونىن سالتانات قانا ەمەس، نۇردان جارالعان تۇپكى بابانىڭ ىزگىلىكتى جولى دەپ بىلگەن. وسى رەتتە يتەلگى، بيدايىق، قارشىعا، بۇركىت جايىنا جەتىك قۇسبەگىلەر مەن ساياتشىلار، ارينە، بىرەۋ-ەكەۋ، بەس-ون ەمەس، توپ-توبىمەن كەلتىرىلىپ، قۇسشى اتانعان ارنايى قاۋىمداس جۇرت بولىپ قۇرالادى. البەتتە، سوقا باستارى عانا ەمەس، ءۇي-ءىشى، قويشى-قولاڭ، مال-جانىمەن بىرگە. ۋاقىت وزا كەلە، ماناعى تورعاۋىت، بولاتشى، كونشى سياقتى دەربەس رۋعا اينالعان. كۇزەت اسكەرى، ۇستا-دارقان جۇرتىنان ءبىر ايىرماسى - كەيىنگى ءارقيلى امىرشىلەر ۇستاعان قۇسشىلار اۋلەتى دە اتاۋلى رۋدىڭ جاڭا ءبىر تارماعى رەتىندە قاتارعا ەنەدى. ماسەلەن، موعۇلستان، جەتىسۋ اتىرابىنداعى قۇسشى رۋى ارىداعى شىڭعىس حان ەمەس، بەرىدەگى موعۇل قىزىر حاننىڭ ساياتشىلارىنان باستاۋ الادى ەكەن.
قايتكەندە دە، اۋەلدە ەكە ۇلىستا وركەن جايىپ، كەيىندە ءتورت ۇلىس شەگىندە بىردەي كورىنىس بەرگەن قۇسشى رۋى التىن وردا قۇرامىندا ءوسىپ-ءونىپ، اتالى تايپالاردىڭ ءبىرى بولادى. تاريحي دەرەكتەردە باتۋ حان اسكەرىندەگى ەلەۋلى جاساق ساناتىندا. التىن وردادان سوڭعى داشتى-قىپشاقتا ءابىلقايىر حاننىڭ ەڭ نەگىزگى تىرەكتەرىنىڭ بىرىنە اينالىپتى. شيبان اۋلەتى مەن ورىس اۋلەتىنىڭ اراسىنداعى تەكە-تىرەس، كەرەي مەن جانىبەك كۇش العان كەزەڭدە كوپشىلىك بولىگى شايباني حانمەن بىرگە ورتا ازيا جورىعىنا اتتانادى جانە سول ولكەدە قونىستانىپ قالادى. بۇعان جالعاس قۇسشى سوڭعى، تاۋەكەل حاننىڭ بۇقارعا قارسى سوعىسىندا تاعى دا فەرعانا تارابىنا جىلجىعانى بايقالادى. بۇگىندە نەگىزىنەن جازيرانىڭ تەرىستىك قاپتالى، اقسى، قوشقار-اتا وڭىرىندە تۇراتىن قۇسشى جانە قىرعىز شەجىرەسىندە وڭعا دا، سولعا دا قوسىلماي، ىشكىلىك اتالاتىن، «كىرمە» ەسەبىندەگى نايمان مەن قىپشاق ھام شاعىن اتالار رەتىندە ءارقيلى رۋعا تىركەلگەن قوڭىرات، كەرەيت، بايىس، بارقى - زەرتتەۋشىلەر ايتىپ جۇرگەندەي، باياعى شايباني حان زامانىندا ەمەس، نەگىزىنەن كەيىنگى تاۋەكەل حان زامانىندا بارىپ ورنىققان اعايىندار.
(قىرعىزدىڭ ىشكىلىگىنە تيەسىلى قىپشاق، ت.ب. رۋلاردىڭ قاتارلاس وزبەكتەگى اتتاس قاۋىمنان مىنەز-قۇلقى دا، تۇرمىس-سالتى دا باسقاشا ەكەندىگىنە كەزىندە ن. اريستوۆ تا نازار اۋدارعان.) بۇل ايماق اقتابان-شۇبىرىندى كەزەڭىنە دەيىن قازاق ورداسىنىڭ قاراماعىندا بولدى، ەسىم حان تۇسىندا بۇل وڭىرگە ابىلاي حاننىڭ ارعى اتاسى، قانىشەر، ياعني قايتپاس ەر اتانعان ابىلاي سۇلتان بيلىك جۇرگىزگەن. كەيىنگى ابىلاي 1770 - جىلى قىرعىز ۇلىسىن قيراتقان جەڭىستى جورىقتان سوڭ وسى جۇرتتىڭ ءبىرازىن سارى-ارقاعا ءتۇپ-كوتەرە كوشىرىپ اكەلىپ، شۇرايلى قونىس بەرىپ، قايتادان قازاققا قوسقان. بۇگىندە ارعىن ىشىندە باي-قىرعىز، جاڭا-قىرعىز دەپ اتالادى، ۇلكەن كوشكە ىلەسە كەتكەن، اۋەلدەن بوتەندىگى جوق، ءتۇپ نەگىزى قازاققا تىكەلەي قاتىستى ازعانا سولتى مەن سارباعىشتى ەسەپكە الماساق، كوپشىلىك قاۋىم - ارعىن (اقجول، قۇلبولدى)، قىپشاق، ۋاق-كەرەي (جاۋباسار)، مەركىت-كەرەي جانە ەجەلگى قۇسشى ەكەن. بۇل باعزىداعى قۇسشىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبى (قازان توڭكەرىسى قارساڭىندا ءبىر مىڭ شاڭىراققا تاقاۋ) قارقارالى تولەڭگىتىنىڭ ساناتىندا كورىنەدى. سونىمەن قاتار، قۇسشى رۋى كەزىندە شاعىن اتالار رەتىندە باشقۇرت، نوعاي، ءسىبىر-تاتار، وزبەك، تۇركمەن حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا دا ەنگەن.
ال مانادان بەرى ۇستانعان جولىمىزبەن، قازاقتاعى قۇسشى قاۋىمىنان كىمدەر بار دەسەك، XIX عاسىردان ايگىلى شوجە اقىن، سونداي-اق، قازىرگى زامانداعى بەلگىلى اقىن سەرىك اقسۇڭقار ۇلى ارعىن قاراكەسەك قۇرامىنداعى قۇسشى تابىنان بولادى، ال تولەڭگىت تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى قۇسشى رۋىنان XX عاسىردا جاساعان اتاقتى ءبيشى شارا شىققان.
شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي جارلىعىمەن قۇرىلعان، كەيىنگى ۇلىس حاندارى ودان ارمەن كۇش بەرىپ، اقىر تۇبىندە قۋاتتى تايپاعا اينالدىرعان ەندىگى ءبىر ۇلكەن قاۋىم - تاما. تاريحتىڭ توسپالى كەزەڭدەرىندە تورعاۋىت سياقتى توزعىنداماي، ۋاقىت تىزبەگىندە قورشى، بولاتشى، كونشى سياقتى، بىرتە-بىرتە جويىلماي، ءارقيلى جاعداي اسەرىمەن قۇسشى سياقتى ىدىراماي، كەيىنگى زامانعا اۋەلگى اتاعى، دۇرمەكتى توبىمەن جەتىپتى. تاما - ۇلى قاعان جاساقتاعان ىشكى اسكەر. جاۋلانعان جاڭا ايماقتاردى باعىنىشتا ۇستاۋ جانە سول وڭىردەگى ءتارتىپ پەن تىنىشتىق كەپىلى رەتىندە قۇرىلعان، بارعان جەرىنە ءبىرجولا ورنىعاتىن تۇراقتى جاساق.
البەتتە، تاما اسكەردىڭ ۇزىن سانى اۋەلدەن-اق ءبىرشاما كوپ بولعان. ورتالىق قالىڭ قولدان، ءاربىر تۇمەننەن ءبولىنىپ الىنعان جاڭا جاساقتىڭ قولباسى نويانى لاشكار-تاما اتانادى جانە وعان جانامالاس اسكەر قوسىندارىنان تاۋەلسىز، دەربەس وكىم جۇكتەلەدى. سوعىس، مايدان ۋاقىتىندا اسكەري قولباسى، بەيبىت كۇندەردە ءامىرشى اكىم. تاما اسكەرى ىشكى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، گارنيزون جانە كۇزەت، قاۋىپسىزدىك جۇمىستارىمەن قاتار، ورايىنا قاراي ۇلىس شەگىنەن تىسقارى ۇلكەن جورىقتارعا دا جۇمسالىپ وتىرعان، ءبىراق بۇدان سوڭ، اۋەلگى مىندەتى بويىنشا بودانعا كىرگەن جاڭا ولكە، كەڭەيگەن ايماقتى تىكەلەي ءوز قاراۋىنا الادى.
تاما جاساعىنىڭ سىر-سيپاتى مەن وزىندىك قىزمەت جايىن ايقىندايتىن ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى تانىپ، كەشىكتەن قورشى رەتىندە ۇستاعان سۇنيت شورماعان-نويان وكەتاي قاعان تۇسىندا ايرىقشا بەدەل تاۋىپ، لاشكار-تاما سايلانادى دا، بۇرىندا جەبە-نويان مەن سۇبىتاي-باحادۇر باعىنىشقا كەلتىرگەن كۇنگەي قاپقاز، تەمىر-قاقپا (دەربەنت) تارابىنا جارلىق الادى. قاراۋىنا بەرىلگەن تاما اسكەرى تولىمدى - ءتورت تۇمەن ەكەن. ءبىر تۇمەننىڭ قولباسشىسى - اتاقتى جەبە-نوياننىڭ جاقىن تۋىسى، بەسۋت بايجۋ-نويان، ەكىنشى تۇمەنبەگى - قورالاس ەكە-ەسىر، تاعى ءبىر تۇمەنبەگى - تۇركمەن مالىك-شاح ەكەن. قىرىق مىڭدىق قالىڭ قول قۇرامىندا بايىرعى سۇنيت، جالايىر، قورالاس، ارۋلات رۋلارىمەن قاتار، ەكە ۇلىسقا ىلكىدە عانا قوسىلعان قارلۇق، تۇركمەن، قاشعارلىق، قۋچالىق دەگەندەي، ءارقيلى ۇساق رۋلار وكىلدەرى بولعان، شورماعان باستاعان تاما اسكەرى بارا سالا بۇكىل ولكە جانە تاقاۋ توڭىرەكتى تىنىشتىققا كەلتىرىپ، كۇنگەي قاپقاز - ارران، ءازىربايجان شەگىنە بەكىنگەن حورەزمشاح جالەل-اد-ديندى ءبىرجولا تالقاندايدى.
بۇدان سوڭعى زاماندا دۇنيەدەن وتكەن سۇنيت شورماعاننىڭ ورنىن باسقان بەسۋت بايجۋ-نويان قۇلاعۋ حانمەن بىرگە باعدات حاليفاتىنا قارسى جورىققا قاتىسادى. اقىرى بۇكىل تاما اسكەرى وسى يران تارابىندا قالعان. الدىڭعى اسكەرباسى نويانداردىڭ ورنىن مۇراگەر ۇلدارى يەلەنەدى، قاتارداعى تامالاردىڭ كەيىنگى تۋعان بالالارى دا اكەلەر ءىسىن جالعاستىرادى، تۇپتىڭ تۇبىندە مۇنداعى بۇكىل تاما جۇرتى پارسى، تۇرىك، ءازىربايجان حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلعان.
التىن وردا شەگىندەگى تاما اسكەردىڭ تاعدىرى باسقاشا قالىپتاستى. اۋەلدە جاۋىنگەر جاساق، كەيىندە، ۇلۇع ۇلىس ىدىراعان شاقتا - اتالى تايپا. تاما جۇرتى اسىرەسە قازان حاندىعىندا ۇلكەن ىقپالعا جەتەدى. سونداي-اق نوعاي ورداسى، قىرىم حاندىعى جانە قاسىم حاندىعىندا بەلگىلى بولادى. قازاق ورداسىنداعى ەڭ نەگىزگى رۋلاردىڭ بىرىنە اينالىپتى. (جەتىرۋ قۇرامىنداعى تاما؛ هام البان قوڭىربورىكتىڭ ءبىر تارماعى دا وسى، ەجەلگى تاما ناسىلىنەن.) كەيىندە تاما جاساعى ابىلاي حاننىڭ دارگەيىندە «نايزاسىنىڭ ۇشى التىن» اتانىپ، ۇلكەن قۇرمەتتە بولادى؛ تاما باتىرلارى ەڭ اقىرىنا دەيىن قازاق ورداسىنىڭ سوڭعى حانى كەنەسەرىدان اينىماپتى. قازاقتاعى تاما جۇرتىنان شىققان: XVIII عاسىردا جاساعان تاما ەسەت باتىر، XIX عاسىرداعى كەنەسارى حاننىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى تاما قۇرمان باتىر، اتاقتى قوبىز كۇيشىسى ىقىلاس، XX عاسىر شەگىندە جاساعان كۇيشى سۇگىر، قوبىزشى، دومبىراشى جاپپاس قالامبايەۆ، سوۆەت زامانىندا عۇمىر كەشكەن ارقالى اقىن حاميت ەرعاليەۆ، سازگەر، جازۋشى، ونەرتانۋشى ءىليا جاقانوۆ ەسىمدەرى كوپكە ءمالىم.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ارىداعى بايىرعى رۋ-تايپالار ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ءتۇپ تامىرىن ايقىندايدى دەسەك، كەيىندە، سول ەجەلگى جۇرت نەگىزىندە قالىپتانعان جاڭا قاۋىمداردىڭ ءوزى اينالا كەلىپ، اتا قازىعىن قايتا تاپقانىن كورەمىز. باجايلاپ قاراساق، شىڭعىس حان جانە شالقار دالا شەجىرەسىنە قاتىستى كەز كەلگەن وقيعا مەن قۇبىلىس قازاق تاريحىنىڭ دا ءبىر تارماعىنا تيەسىلى بولىپ شىعادى.
(تاقىرىپقا قاتىستى دايەكتەمە ءبىر دەرەك. جارلىق نەگىزىندە قالىپتاسقان قۇراما جۇرتتىڭ ۋاقىت وزا كەلە اتاۋلى رۋعا اينالۋىنىڭ كورنەكى جانە ەڭ سوڭعى مىسالى - موڭعول ۇلىسىنداعى زاقشىن قاۋىمى. XVII عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا حالحاعا باسىپ كىرگەن عالدان-بوشۇقتى قونتاجى «زاقشىن»، ياعني شەكاراشى دەگەن اتپەن جاڭا، كۇزەت اسكەرىن ۇيىمداستىرادى. زاقشىن (زاحچين) قۇرامىنا ءدۇربىت، تورعاۋىت، ۇراڭقاي، مىڭعات جانە حالحادان، باسقا دا ءارقيلى رۋدان الىنعان جاساقشىلار تارتىلىپتى. ءوز ۇجىمى، ءوز مىندەتى، وزىندىك شارۋاشىلىعى بار جانە توپ-توبىمەن ءدۇربىن-ويراتتىڭ شەكارالىق ايماعىنا ورنالاستىرىلعان زاقشىن قوسىنى ارادا ءجۇز جىل وتپەي، دەربەس رۋعا اينالعان. بۇگىنگى ۇرپاقتارى موڭعول ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا، باتىس وڭىردەگى ءدۇربىت، ۇراڭقاي، تورعاۋىت قاتارلى ەتنوگرافيالىق توپ بولىپ ەسەپتەلەدى.)
م. ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر
