م.ماعاؤيننئث «شئثعئس حان» شئعارماسئنان ذزئندئلةر. ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار - تةلةس؛ تولةثگئت؛ بايئت، توقاس؛ باجيگيد

تةلة (كوپشة ءتذرئ - تةلةس) - تذرئك حالئقتارئ تاريحئنداعئ ةث كونة ةتنونيمدةردئث ءبئرئ. شئعئستا ذلكةن حيثگان، باتئستا تيان-شان ارالئعئنداعئ ذلئ دالادا قونئستانعان كوشپةندئ تايپالاردئث جيناقتئ اتاؤئ رةتئندة سذي اؤلةتئ (581-618) جانة تاث اؤلةتئ (618-907) داؤئرئندةگئ قئتاي دةرةكتةمةلةرئندة كةثئنةن قولدانئلعان. بذگئنگئ زةرتتةؤشئلةر تايپا جانة بئرلةستئك تاريحئ بذدان الدةقايدا بذرئنعئ زاماننان باستاؤ الادئ دةپ سانايدئ. تاثباعا تذسكةن العاشقئ ماعلذماتئ 390- جئلعا سايكةسةدئ. ئلكئ زامانداعئ ذيئقتئ مةكةنئ - گوبي ءشولئنئث تذستئك اتئرابئ، قئتايمةن شةكتةس ايماق. IV عاسئردئث سوثئندا، توبا أةي پاتشالئعئمةن تئنئمسئز سوعئستار ناتيجةسئندة ذلئ دالا شةگئنة قونئس اؤدارعان. قئتايدئث سولتذستئك اؤلةتتةر (386-581) كةزةثئندة تةلة ةتنونيمئنئث ورنئنا گاوگذي اتاؤئ جذرگةن ةكةن. قئتايشا تؤرا ماعئناسئ - «بيئك اربالئ» دةگةن ءسوز، بذل - كونة تذرئكشة "قاثعالئ" ةسئمئنئث وزئندئك اؤدارماسئ ةسةپتئ. گاوگذي-تةلة تؤراسئندا ةسكئلئكتئ قئتاي دةرةكتةرئندة بذل - «جاؤجذرةك ءارئ قؤاتتئ، ات ذستئنةن ساداق تارتؤعا ماشئقتئ جذرت» دةپ سئپاتتالادئ. اربالارئنئث دوثعالاعئ ادةپكئدةن ذلكةن، شاباقتارئ كوپ ةكةن. تةلة - ةجةلگئ عذنداردئث تئكةلةي ذرپاعئ جانة تذرئك تةكتئ دةپ سانالادئ. جالعاس ءبئر زامانداردا تةلة اتاؤئنداعئ كةيبئر تايپالار ءتاثئرئ تاؤئنان اسئپ، بذگئنگئ قازاق جةرئ - ارال مةن اتئراؤ تةثئزدةرئنئث جاعاسئنا دةيئن جةتئپتئ.
VI-VIII عاسئرلارعا تيةسئلئ قئتاي دةرةكتةرئندة تةلة-گاوگذي بئرلةستئگئ قذرامئندا اتالاتئن رؤ-تايپالاردئث ذزئن سانئ جيئرماعا تارتادئ، بذگئنگئ ترانسكريپسيا بويئنشا، جئكتةپ ايتساق: ابا (اپا)، ادية (اتية)، باةگؤ (پاةگؤ)، بايسي، أةيحو (حؤيحو)، گؤليگان، كيبي (كيپي)، پؤگؤ، سةكية، سةيانتو، سي (سي)، تةةلةر، تولانكو (دولانگو)، تؤبو (دؤبو)، تؤنلو، فؤليكو، فؤلو، حؤن (حؤنلو)، حؤسا (حؤسية)، سيبي. بذلاردئث ئشئندة ةسئمدةرئ ناقتئ اجئراتئلئپ، كةيئنگئ تاريحتا ماعلذم بولعاندارئ: بايسي - بايئس، باةگؤ - بايئرقئ، حؤيحو - ذيعئر، گؤليگان - قذرئقان، تولانكو - تولةثگئت؛ سةيانتو - قئپشاق دةپ سانالادئ، ال پؤگؤ - قئرعئزداعئ بذعئ، ادية - قازاقتاعئ اداي بولؤعا مذمكئن. تةلة بئرلةستئگئندة جةتةكشئ، باستئ تايپا رةتئندة سانئ مول، قؤاتتئ سةيانتو اتالادئ.
تةلة - ةتنيكالئق تذرعئدا اسا ذلكةن قذرئلئم ةكةنئن كورةمئز. جاي عانا وداق ةمةس، وتة جاقئن تؤئستئق نةگئزئندة قالئپتاسقان، ذجئمدئ بئرلةستئك. تةلة قاؤئمئنئث شئعؤ تةگئ تؤرالئ وزئندئك اثئز-نانئمدار دا ادةپكئ ءاپسانادان ءسال وزگةشةرةك. التايدان تارالعان تذركئت جانة ونئث ئقپالئنداعئ تؤئستاس تايپالار ةسكئلئكتئ ذعئم بويئنشا، كوك ءبورئ - قذرتقا-انانئث قذرساعئنان جاراتئلادئ، ال تةلة جذرتئ كوك ءبورئنئ انا ةمةس، اتا دةپ بئلگةن. بذل ءاپسانا بويئنشا، الدةبئر عذن پاتشاسئنئث عاجايئپ سذلؤ ةكئ قئزئ بولادئ، پاتشا ةرةكشة قئزدارئن ادام بالاسئنا قيماي، جاراتؤشئنئث وزئنة باعئشتاعان ةكةن. اقئرئ تئلةگئ قابئل بولئپ، ءتاثئرئ جئبةرگةن بورئگة كذيةؤگة شئققان قئزداردئث ذرپاعئنان وسئ تةلة تايپالارئ تارالئپتئ. عئلئم تئلئمةن ايتقاندا، اؤةلگئ ماتري-جذيةنئث كةيئنگئ پاتري-جذيةمةن الماسقان كورئنئسئ. شئندئعئندا، ةكةؤئ ءبئر-اق اثئز.
تةلة بئرلةستئگئ 546- جئلئ تذرئك قاعاناتئ قذرامئنا قوسئلعاننان سوثعئ كةزةثدة سةيانتو بذل توپتان ءبولئنئپ، بيلةؤشئ تذركئت تايپاسئمةن بةرئك وداق قذرئپ جئمداسادئ، وسئدان كةيئن تةلة بئرلةستئگئندة جةتةكشئ ورئنعا شئققان ذيعئر (ون ذيعئر) ورتالئق، قاعان وكئمةتئنة قاراما-قارسئ كذش رةتئندة توعئز-وعذز بئرلةستئگئن ذيئستئرادئ. بذرناعئ تةلة-گاوگذي اتاؤئنئث توعئز-وعذز اتاؤئمةن الماسؤئ قئتاي دةرةكتةرئندة العاش رةت 630- جئلئ كورئنئس تاپقان، شئن مانئسئندة جاثا وداقتئث قذرئلؤئ - بذدان كوپ بذرئن بولؤعا ءتيئس. «توعئز» - تذرئك جذرتئندا قاستةرلئ سان، ياعني بئرلةستئك اتاؤئ - شارتتئ، بذل قذرامدا قانشا رؤ بولعانئن ناقتئ ايتؤ قيئن. قئتاي دةرةكتةرئندة توعئز-وعذز تةلة قاتارئندا ون-ذيعئرمةن بئرگة: ادية، باةگؤ، بايسي، پؤگؤ، سي، تولانكو، تؤنلو رؤلارئ اتالادئ، البةتتة، ورايئمةن تاثباعا ئلئنگةنئ.
توعئز-وعذز ذلئ قاعاناتتئث شئرقاؤ كةزةثئندة ذلئستاعئ ةث نةگئزئ اسكةري كذش قاتارئندا بولادئ. الايدا، ؤاقئت وزا كةلة قانشاما ئلاثعا جول اشقان. ذنةمئ دةرلئك ورتالئق ذجئمنان بولئنؤگة ذمتئلئپ وتئرعانئن كورةمئز. اسئرةسة، ةكئنشئ قاعانات تذسئندا. قارسئ كوتةرئلگةن توعئز-وعذز تايپالارئمةن اراداعئ سوعئستار جايئ سول زاماندا تاسقا تاثبالانعان كذل-تةگئن، بئلگة-قاعان بئتئكتةرئندة ءبئرشاما قامتئلعان. ةكئنشئ قاعانات تا قذلايدئ، توعئز-وعذز توبئنداعئ ون-ذيعئر اؤلةتئ بيلئككة جةتةدئ. ارادا ءجذز جئل وتكةندة بذل ذيعئر-تذرئك قاعاناتئ دا قيراعانئ بةلگئلئ. ءار زاماندا ءارقيلئ اتالئپ كةلگةن تةلة تايپا بئرلةستئگئ دة ءبئرجولا ئدئرايدئ. وداق قذرامئنداعئ ءار رؤ ءوزئنئث اؤةلگئ، دارا ةسئمئن تابادئ، ءبئراق ةجةلگئ تةلة ةتنونيمئ دة مذلدة ذمئتئلماپتئ.
باستاپقئ، جالپئعا ورتاق ذلكةن اتاؤدئ ساقتاعان، ةندئ دةربةس رؤ بولئپ شئققان تةلةس ةجةلگئ قونئس ذلئ دالادان تةرئستئككة قاراي ئعئسا كةلة، شئثعئس حان تؤ كوتةرگةن كةزدة سةلةثگئنئث ارعئ بةتئ، بارعذجئن-توقئم شةگئندةگئ دالالئ، ورماندئ ايماققا ءبئرجولا باؤئر باسقان ةكةن. قارسئلئقسئز باعئنادئ جانة كةيئندة ةشقانداي الالئققا جول بةرمةيدئ. باتئس جورئقتارئ كةزئندة تذپ كوتةرئلمةسة دة، كوپشئلئك بولئگئ دذرمةككة قوسئلعان سياقتئ. كةيئندة ءداشتئ-قئپشاقتاعئ كوشپةندئ «وزبةك» جانة نوعاي ورداسئنداعئ اتالاس رؤ-تايپالار قاتارئندا كورئنةدئ.
ةجةلگئ تةلةنئث تئكةلةي اؤلةتئنئث جارئقشاق بولشةكتةرئ باشقذرت، نوعاي، قئرعئز (تةلةؤ)، قاراقالپاق (تةلئ) جانة بذگئنگئ رةسةيدئث تاؤلئ-التاي ايماعئنداعئ التايلئق اتانعان شاعئن حالئق قذرامئندا (تةلةس-تولةس) ساقتالئپتئ. وسئ التاي تارابئنداعئ تذرئك تةكتئ تايپالاردئث رؤلئق قذرئلئمئن جانة شئعؤ تةگئن زةرتتةگةن بةلگئلئ ورئس عالئمئ ل.پوتاپوأ باعزئداعئ تةلة ةتنونيمئنئث تؤرا ون بةس عاسئر بويئ وزگةرئسسئز ساقتالئپ كةلگةنئنة قايران قالعان جانة بذل قذبئلئس - تذرئك ءناسئلدئ ةجةلگئ رؤ، تايپا اتاؤلارئنئث ذمئتئلماي، ذرپاقتان-ذرپاققا ءوتؤئ - قالئپتئ جاعداي ةكةنئن كؤالاندئرادئ.
سونئمةن قاتار، XVII عاسئردا التايدئث تةرئستئك بةتئ، باتئس ءسئبئر جازئعئندا كةثئنةن جايئلعان تةلةؤئت دةگةن جذرت بولعان. تاريحتا «قذبا قالماق» اتانعان حالئقتئث ءبئر تارماعئ. بذگئنگئ جذقاناسئ التاي ولكةسئ مةن تاؤلئ التاي اأتونومياسئنداعئ تذرئك تةكتئ ذساق حالئقتاردئث قذرامئندا عانا ساقتالئپتئ. ورئس زةرتتةؤشئلةرئ، ونئث ئشئندة ل.پوتاپوأ تا بذل «تةلةؤت» - «تةلةنگيت» (تولةثگئت) ءسوزئنئث جاثساق اتالعان، نةمةسة تةرئس جازئلعان نذسقاسئ دةپ ةسةپتةيدئ. شئندئعئندا، تولةثگئتپةن ارعئ ءتذبئ ورتاق دةمةسةك، تةلةؤئت - دةربةس قاؤئم، سول تةلةنئث ءوزئ، تةك ةسكئلئكتئ كوپشة جذرناق (-ت) جالعانعان قالپئ. تذرئك حالئقتارئنئث وتكةنئ مةن بذگئنئن عانا ةمةس، بار لذعاتئن جةتئك بئلگةن أ.رادلوأ بذل تةلةؤئتتةردئث ءتئلئ تولةثگئتتةن باسقاشا، التايلئق وزگة تايپالاردان دا بولةك دةپ اتاپ كورسةتكةن بولاتئن. ايتقانئمئزداي، باعزئ دةرةكتةر، بوريس گودؤنوأ پاتشانئث جاثا بةكئنئس - توم قالاسئن سالؤ تؤرالئ جارلئعئندا بذل جذرت «تةلةس» اتالادئ ةكةن، ياعني ذيلةس ةكئ ةتنونيم ول كةزدة ءبئر ماعئنادا قاتار قولدانئلدئ دةگةن ءسوز.
وسئ رةتتةگئ ورئس وقئمئستئلارئ، البةتتة، وزدةرئ ارنايئ زةرتتةپ وتئرعان ايماقپةن عانا شةكتةلگةن. شئندئعئندا، ةجةلگئ تةلة اؤلةتئنئث ةث جيئن توبئ - قازاق حالقئنئث قذرامئنا ةنگةن. بذلار - ءالئم ذلئ تايپا بئرلةستئگئنئث ساناتئنداعئ شومةكةي، شةكتئ، قاراكةسةك، ءتورتقارا، اق كةتة رؤلارئنئث، باي ذلئ شةركةش پةن بةرئشتئث، البان دوسالئ، جةتئرؤ راماداننئث جانة قارابالئق قئپشاقتئث ئشئندةگئ، اتاؤئ ورتاق تولةس تارماعئ، اشامايلئ تارئشئ كةرةيدئث ءبئر اتاسئ تةلة ءهام جةتئرؤ توبئنداعئ تةلةؤ رؤئ. تةلةس، تولةس - تةلة نذسقاسئنئث كوپشة ءتذرئ، ال تةلةؤ - ول دا وسئ تةلةنئث دئبئستانؤ ورايئمةن قالئپتانعان ناقتئ اتاؤئ. وسئ رةتتةگئ ةكئنشئ ءبئر بايئپ - ءبئزدئث تةلةؤ ةجةلگئ تةلة بئرلةستئگئنئث شئثعئس حاننان الدةقايدا بذرئنعئ زاماندا ءداشتئ-قئپشاققا ورنئققان جانة قئپشاق وداعئ قذرامئندا وتئرئپ، ءوزئنئث رؤلئق ةسئمئن ساقتاعان ءبئر بولشةگئ بولؤئ دا ئقتيمال. ءبئراق بذدان ءئس ءمانئسئ وزگةرمةيدئ. ويتكةنئ، ارعئ اتالارمةن اراداعئ تاريحي جالعاستئق ةشقانداي كذمان تؤعئزباسا كةرةك. باشقذرت حالقئنئث شئعؤ تةگئن زةرتتةگةن ر.كذزةيةأ قازاق جانة باشقذرت قذرامئنداعئ تةلةؤ رؤئ سول باياعئ تةلة تايپاسئنئث كةيئنگئ اؤلةتئ دةپ تانئعان. وسئ ورايدا، قازاق رؤلارئنئث ةتنوگةنةزئن بايئپتاعان م.مذقانوأ پةن أ.أوستروأتاردئث پئكئرئ دة ر.كذزةيةأپةن ءبئر جةردةن شئعادئ.
ايتپاي كةتؤگة بولمايتئن ةندئگئ ءبئر ذيئرلةس دةرةك - دؤلات سيقئم، دؤلات شئمئر جانة كولدةنةث قئپشاق ئشئندة تولة، سئرگةلئ مةن البان ئشئندة تئلةؤ، شةركةش، كةردةرئ، تارئشئ كةرةي، سذيئندئك ارعئن ئشئندة تئلةس، ارعئن باسةنتيئن ئشئندة اق تئلةس، قوثئرات كوتةنشئ ئشئندة قارا تئلةس دةيتئن اتالار ذشئراسادئ. كةزدةيسوق دئبئستئق ذقساستئق ةمةس، اؤةلگئ تةلة، تةلةس ةتنونيمدةرئنئث ؤاقئت وزا كةلة، ماعئنالئق ئزدةنئس ناتيجةسئندة تؤئنداعان، نةمةسة كةيئنگئ شةجئرةشئلةر تارابئنان جاثساق جازئلعان ذيلةس قالئبئ دةر ةدئك. قايتكةندة دة وسئ توپتاعئ اتتاس بذتاقتاردئث ءوزئنئث ءتذپ تامئرئ ورتاق ةكةندئگئ كذمان تؤعئزباؤعا ءتيئس.
ءيا، ايتپاقشئ، ةجةلگئ تةلة اؤلةتئنئث ءبئر جذرناعئ قئرعئز اراسئندا دا، تةلةس (توولةس) اتئمةن ساقتالعان. بذگئندة ئشكئلئككة تئركةلةدئ. ءبئراق بذرناعئ شةجئرةلةردة تولةس رؤئ وث مةن سول عانا ةمةس، كةيئنئرةكتة قذرالعان ئشكئلئكتئث ءوزئنئث ساناتئنا كئرمةيدئ ةكةن. قئرعئز جذرتئنا ءتئپتئ بةرئدة، بالكئم، اقتابان-شذبئرئندئ زامانئنداعئ الةيئم-تالةيئم كةزئندة قازاق تارابئنان باردئ ما دةپ شامالاؤعا مذمكئن.
تولةثگئت
تولةثگئت «تذگةل تاريحتا» شئثعئس حاننئث دارگةيئنة كةلتئرئلگةن قونئسئ شالعاي تايپالاردئث قاتارئندا ايتئلادئ. تاتار دالاسئنئث تةرئستئك سئرتئندا، ورماندئ القاپتا تذرادئ، سوندئقتان دا «اعاش-ةلئ» اتاناتئن قاؤئمعا جاتادئ. بذلاردئث تئرشئلئك كةبئ ورتاق - نةگئزئنةن اثشئلئق بولعانئمةن، تذقئم-تةگئ دة، تذرمئس-سالتئ دا ءارقيلئ دةپ جازعان ءراشيد-ءاد-دين. ال تولةثگئتتئث تذرئك ءناسئلدئ ةكةنئن اتاپ كورسةتكةن.
تولةثگئت (تةلةنگؤت، تةلةنگيت) - تذرئك الةمئنئث شئعئس اتئرابئندا قالئپتاسقان ةجةلگئ رؤلاردئث ءبئرئ. ءتذپ نةگئزئ (تولانكو، دولانگة) عذن جذرتئنئث ءبئر اؤلةتئ سانالاتئن، قئتاي دةرةكتةرئندة گاوگذي اتالعان تةلة تايپا بئرلةستئگئنةن باستاؤ الادئ. جاراقتئ اسكةرئ ءبئر تذمةن، ياعني بذكئل تولةثگئت - 10 مئث شاثئراق، 50 مئث جان شاماسئندا بولعان. عذن ذلئسئنا جالعاس ذلئ تذرئك قاعاناتئ كةزئندة توعئز-وعذز قذرامئنداعئ سانئ مول ءارئ جاؤئنگةر، نةگئزگئ رؤلاردئث قاتارئندا، تولئ وزةنئنئث اثعارئندا جاساپتئ. الئپ مةملةكةت ةكئگة بولئنگةندة كوك تذرئك - شئعئس قاعانات قذرامئندا قالادئ. بذل كةزدة ذلئ دالانئث ورتالئق-شئعئسئنداعئ زاپقان ءوزةنئنئث بويئندا قونئستانعان ةكةن. كوك تذرئك ذلئسئ ئدئراعاننان سوثعئ قئرقئس، بذلعاق زامانداردا سانئ ازايئپ، قؤاتئ دا كةمئپ، بايكول ماثئ، ساياننئث سئرتئنا قاراي ئعئسقانئ بايقالادئ. بذل كةزدة اؤةلگئ قؤاتتئ قاؤئمنئث كةيبئر بذتاق، بولشةكتةرئ ذلئ دالا شةگئندة قالعان باسقا ءبئر ئرگةلئ تايپالاردئث قذرامئنا كئرگةنئن كورةمئز. ماسةلةن، ءراشيد-ءاد-ديننئث كورسةتؤئنشة، ون اتا جالايئردئث ذلكةن ءبئر تارماعئ تولةثگئت اتالادئ.
دةربةس تولةثگئت رؤئ شئثعئس حان ةكة ذلئستئ ذيئستئرعاننان سوثعئ كةزةثدة، ورمان حالئقتارئ قاتارئندا باعئنئشقا تذسةدئ جانة شونةس، ادارقئن، تولةسپةن بئرگة، ءبارئن باستاعان تذمةنگة قوسئلعان. ايتكةنمةن، سارتاؤئل، ءداشتئ-قئپشاق، باتئس جورئقتارئنا قاتئستئ ادةبيةتتة تولةثگئت ةسئمئ ذشئراسپايدئ. ءسئرا، بذل زاماندا ةلةؤسئزگة جاقئن، شاعئن جذرت بولعاندئقتان. التئن وردا مةن شاعاتاي ذلئسئنان سوثعئ كوشپةندئ وزبةك جانة نوعاي تايپالارئنئث ساناتئندا تاعئ جوق. تةك ءسال كةيئنئرةك، التاي اتئرابئنان بوي كورسةتةدئ. رةسةي تاريحئندا تةلةنگيت، تةلةنگةت دةپ جازئلاتئن بذل جذرت XVI عاسئردئث ورتا شةنئندة تةلةؤئت جانة ءوزارا تؤئستاس باسقا دا تذرئك تةكتئ رؤلارمةن بئرلةستئكتة قازاقتار «قذبا قالماق» اتاعان دةربةس تولةثگئت ذلئسئنئث تؤئن كوتةرةدئ. ءجذز ةلؤ جئلدان استام ذزاق ؤاقئت بويئ تةرئستئكتة رةسةي وكتةمدئگئنة، تذستئكتة ويرات شاپقئنشئلئعئنا توتةپ بةرئپ، تاؤةلسئزدئگئن ساقتاپ تذرئپتئ. التاي توثئرةگئندةگئ تذرئك تةكتئلةر اراسئندا «الا قايئثنان كوپ تولةثگئت» دةگةن ماتةل سول كةزدة شئقسا كةرةك. اقئرئ، ذزاققا سوزئلعان اؤئر سوعئستاردان وسئ 18- عاسئردئث سوثئندا، ءدذربئن-ويرات حاندئعئنا كئرئپتار بولعان «قذبا قالماقتار» 1710- جئل شاماسئندا جوثعاردئث ئشكئ ايماقتارئنا كوشئرئلةدئ دة، ارادا قئرئق بةس-ةلؤ جئل وتكةندة، ءمانجؤ-قئتاي شاپقئنشئلئعئ كةزئندة ةل يةسئ «قارا قالماقتارمةن» بئرگة قئرئلئپ كةتكةن.
ةجةلگئ تولةثگئت تايپاسئنئث ءوز اتئمةن ساقتالعان ازعانا جذقاناسئ بذگئندة رةسةي فةدةراسياسئ قذرامئنداعئ تاؤلئ-التاي اأتونومياسئ، التاي ايماعئ مةن كةمةروأو وبلئسئنئث شةگئندة جاسايدئ، قذرئپ بارا جاتقان شاعئن حالئقتار ساناتئندا. تولةثگئتتئث كةزئندة التايدان ءدذربئن-ويرات شةگئنة زورلئقپةن كوشئرئلئپ، ئستئق-كول توثئرةگئنة قونئستانعان، بذدان سوثعئ قئرعئننان قاقاس قالعان ءبئر تارماعئ مذندئز رؤئ بذگئندة قئرعئز حالقئنئث ةسةبئندة.
ال بذدان باسقا، قازاقتا كةثئنةن تارالعان تولةثگئت تاعدئرئ ءسال وزگةشةرةك. بذل رؤ قازاق ورداسئندا حان جاساعئ سانالعان. مئسئرداعئ ماملذكتةر سياقتئ، نةگئزئنةن اسكةري قذرئلئم، سونئمةن قاتار، تيةسئلئ شارؤاشئلئعئ بار. ءذش ءجذز قذرامئنان تئسقارئ قالؤئ - قازاق ذلئسئنا كةيئننةن كةلگةن سةبةپتئ. ءبئزدئث بايئبئمئزشا، قارا قالماقپةن قاتار، قذبا قالماقپةن دة كوپ سوعئسقان ةسئم حان زامانئندا الئستاعئ التاي، بارابئ، قذلئندئ دالالارئنان تذتقئن ةمةس، ةرئكتئ بودان رةتئندة كوشئرئلئپ اكةلئنگةن جذرت. ةشكئمگة تاؤةلسئز، تةك حاندئق وكئمةتتئث عانا تئرةگئ بولؤئ سول سةبةپتئ. «تورةنئث تولةثگئتئ» اتانئپ، ذلكةن قذرمةتتة بولعان جانة قاندئ مايداندا ذنةمئ العئ لةكتة شاپقان. قازاق ورداسئ قذلاعاننان سوثعئ داؤئردة تولةثگئت سول تورة تذقئمئمةن بئرگة توزدئ. تةك قارقارالئ دؤانئندا عانا جيئن وتئرعان قاؤئم ءبئر بولئس ةل بولئپتئ.
البةتتة، ايتتئق، كةز كةلگةن رؤ - كذردةلئ قذرئلئم، اؤةل باستاعئ ذيتقئ توپتئث توثئرةگئنة تؤئستاس، قونئستاس تاعئ قانشاما جذرتتئث توپتاسؤئ ناتيجةسئندة قالئپتاسقان كاتةگوريا. سوندئقتان بذگئنگئ قازاقتاعئ كةز كةلگةن رؤ سياقتئ، تولةثگئت تة ءوزئنئث ءالميساقتاعئ بولمئسئن سول كذيئ ساقتاپ قالدئ دةپ ايتؤعا بولمايدئ. ءبئراق ءتذپ نةگئزئ - باعزئداعئ تةگئنةن تئسقارئ ةمةس.
ءراشيد-ءاد-ءدين شةجئرةسئندة تولةثگئت اتالارئ تاراتئلمايدئ. جاثا زامانداعئ دةرةكتةر بويئنشا، التاي وثئرئندةگئ، وقشاؤ وتئرعان، ياعني ءوزئنئث اؤةلگئ قالئبئنا جاقئن تولةثگئت جذرتئندا: مذندذس، تودوش، ئرعئت، كوبةك، ساعال، توعذل، تونجون، ورساق دةگةن جانة قئپشاق، المات (ةجةلگئ كةرةيدئث ءبئر بذتاعئنان)، نايمان، تولةس، مةركئت ةسئمدئ تارماقتار بار ةكةن. بذلاردئث باستاپقئسئ - تولةثگئتتئث وزئنة عانا ءتان دةپ شامالاساق، سوثعئلارئ - كةيئنگئ جاثقا-جارقادان قوسئلعان جذرت دةؤگة ءتيئسپئز. ال قازاقتاعئ تولةثگئت: مامادايئر، قذسشئ، قالماق، دةيئت، تابئن، نايمان، جةمةت، قارا ةشكئ، ؤاناس، جالاث، تاز، جولكة، وثاجئت، بوران، تةلةؤ دةپ جئكتةلةدئ. تالداپ تاراتؤ - بذل كئتاپتئث مئندةتئنةن تئسقارئ. تةك ءبئر عانا ءسوز - مذنداعئ «قالماق» - كادئمگئ قالماق ةمةس، XV-XVI عاسئرلارداعئ ءداشتئ-قئپشاق كوشپةندئلةرئ قذرامئندا اتالاتئن رؤدئث ءبئر ذشقئنئ، نةمةسة اؤةلگئ ءبئرتذتاس تولةثگئتپةن بئرگة كةلگةن اتتاس قاؤئم بولسا كةرةك. تولةثگئت شةجئرةسئندة قالماق تابئ جةلدةن دةگةن كئسئدةن تارايدئ. بذل جةلدةن جانة تابئن، تةلةؤ، تاز بةن جالاث التايداعئ تولةثگئت رؤئنئث ئشئندةگئ كئشئ اتالاردئث قاتارئندا سانالادئ.
قازئرگئ قازاقتاعئ اتالئ باسقا تايپالار سياقتئ، تولةثگئت رؤئنان شئققان تذلعالار دا ةل ومئرئندة ةلةؤلئ ءئز قالدئردئ. ابئلاي حان زامانئنداعئ قولباسئ جانازار باتئر، XIX عاسئردئث العاشقئ جارئمئندا وتكةن اقئن قئز جازئق، XIX-XX عاسئرلار شةگئندة جاساعان كذيشئ ءدينا نذرپةيئسوأا، XX عاسئردئث ةكئنشئ جارئمئندا اتاققا شئققان ماتةماتيك ورئنبةك جاؤتئكوأ، قازاق ذلت اسپاپتار وركةسترئن تذرلةنتئپ، قايتا قذرعان ديريجةر شامعون قاجئعاليةأ، كلاسسيك جازؤشئ تاكةن ءالئمقذلوأ، بةلگئلئ ادةبيةت سئنشئسئ زةينوللا سةرئكقاليةأ وسئ ةجةلگئ جذرتتان بولاتئن.
بايئت، توقاس
«قاستةرلئ شةجئرةدة» 1207، قويان جئلئ ةكة ذلئس دارگةيئنة كةلتئرئلگةن شةتكةرئ تايپالار قاتارئندا بايئت پةن توقاس اتالادئ. ورماندئ القاپ وثئرئندة، كةم-كةمجذت پةن ذلئ دالا ارالئعئندا قونئستانعان ةكةن. اتاقتئ، ايبارلئ بولماسا دا، تئم ةلةؤسئز قاؤئم ةمةس.
بةرئدةگئ زةرتتةؤشئلةردئث بارلئعئ دا بذل بايئت (بايت) بةلگئلئ باياؤئتتئث (باياؤت) ناق ءوزئ، نةمةسة مةكةنئ جئراق ءبئر بولشةگئ دةپ بئلةدئ. شئندئعئندا، كوپتةگةن تذرئك رؤلارئنئث اتاؤئنا ءتان ورتاق ءتذبئرئ (باي، ياعني داؤلةتتئ) دةمةسةك، بذل ةكةؤئ مذلدة بوتةن، ةكئ تاراپ قاؤئم. سول «قاستةرلئ شةجئرةنئث» وزئندة باياؤئت پةن بايئت دةربةس اتالادئ، جازئلؤ جوراسئ دا ءار ءتذرلئ. سونداي-اق، التئن وردادان سوثعئ ءداشتئ-قئپشاق رؤ-تايپالارئنئث اراسئندا دا بايئت (بايئس) پةن باياؤئت قاتار ءجذر. ياعني، شئعؤ تةگئ ذيلةس ةكئ باسقا رؤ.
ايتتئق، بةلگئلئ. ةجةلگئ ةتنونيمدةردئث كوبئندة ذشئراساتئن -ت، -س جذرناقتارئ - كوپتئك، جيئنتئق بةلگئسئ جانة بذل ةكةؤئ ءوزارا ماندةس. اتاؤ تذلعامةن ساقتالؤئ دا، رةتئنة قاراي ءتذسئپ قالؤئ دا ئقتيمال. سونئمةن قاتار، ءوزارا الماسؤئ دا مذمكئن ةكةن. بذل رةتتة كةيئنگئ زامانعا كوپتئك تذلعاسئندا جةتكةن قيات، قوثئرات، مةركئت، قورالاس اتاؤلارئمةن قاتار، جةكةلئك قالپئن جانة ساقتاعان كةرةي-كةرةيت، تةلة-تةلةس-تةلةؤئت ةتنونيمدةرئن مئسالعا كةلتئرؤگة بولادئ. وسئعان وراي ءبئزدئث ايتپاعئمئز - التئن وردادان سوثعئ كةزةثدة ءداشتئ-قئپشاقتئ جايلاعان بايئس رؤئ - سول ةجةلگئ بايئتتئث تئكةلةي جالعاسئ بولئپ تابئلادئ. بايئس (بايئت) ةجةلگئ قئتاي دةرةكتةرئندة VI عاسئردان ماعلذم، ايگئلئ تةلة بئرلةستئگئ قذرامئنداعئ بةلدئ رؤلاردئث ءبئرئ. جالعاس زامانداردا توزعئنداعان، سةلدئرةگةن. كةيئنگئ تاريحتا بةدةرلئ تاثبا قالدئرماسا دا، ءئز-تذزسئز جوعالماپتئ، ذرپاقتان ذرپاق جالعاپ، ةجةلگئ اتاؤئن ساقتاپ قالعانئن كورةمئز. جانة ءالئ دة ءبئرشاما قاؤئم بولعانئ بايقالادئ. وسئ قالپئندا نوعاي جانة قازاق حالئقتارئنئث قذرامئنا قذيئلئپتئ. ءسئرا، سانئ شةكتةؤلئ، ازدئعئنان ةمةس، جيئنئ كةم، ءارقيلئ ايماقتا، ذلكةن رؤلار اراسئندا بئتئراي ورنالاسقان سةبةپتئ، دةربةس قذرئلئم بولا الماي، ةكئنشئ، ءذشئنشئ بؤناقتاعئ كئشئ اتا رةتئندة ساناتقا قوسئلادئ. اتاپ ايتقاندا: دؤلات جانئس ئشئندةگئ، شاپئراشتئ شئبئل ئشئندةگئ، جالايئر شؤماناق، قوثئرات كوتةنشئ، جاستابان كةرةي مةن ؤاق-كةرةي ئشئندةگئ بايئس، بالتا كةرةي ئشئندةگئ بايئت؛ قارا-كةرةي قذرامئنداعئ ةث ءبئر تولئمدئ تارماق تاعئ دا بايئس اتانادئ. جيناقتاپ كةلگةندة، قانشاما حالئق. ءبارئ دة قازاق. جانة قئتاي تاريحناماسئندا بايسي دةپ اتالعان ةجةلگئ ءبئر تايپامئزدئث عاسئرلار بويئ ذزئلمةي ساقتالعان ءناسئل جذرناعئ.
قوسئمشا تاعئ ءبئر دةرةك - بايئتتئث ةسكئ جذرتتا قالعان ءبئر بذتاعئ (شاماسئ بةس ءجذز شاثئراق) كةيئنئرةكتة ءدذربئت-قالماق ةسةبئندة ءبئر ايماققا قاراپتئ. الايدا، ءدذربئت پةن بايئت (بايت) وزدةرئن ءبئر-بئرئنةن بوتةن سانايدئ، بذلاردئث رؤلئق تاثبالارئ دا بولةك دةپ اتاپ كورسةتكةن، وسئ وثئردةگئ تذرئك-موثعول تايپالارئ تؤرالئ ءتورت تومدئق زةرتتةؤ جاساعان ورئس وقئمئستئسئ گ.گرؤمم-گرجيمايلو وتكةن عاسئردئث باس كةزئندة. بذل «بوتةندئكتئث» ءتذپ تامئرئ بايئتتئث ةجةلگئ تذرئكتئك تةگئندة جاتئر. بايئتتئث ءتذر-تذلعاسئ دا دذربئتتةن گورئ ذراثقايعا (تئبا) جاقئن دةگةن گ.گرؤمم-گرجيمايلو. ايتسة دة، اقئرئ قالماق بولئپ كةتكةن. ءارقيلئ جاعدايدا ءوز توبئنان ءبولئنئپ، جات ورتاعا تذسكةن قاؤئمنئث كورةتئن كذنئ قاشاندا وسئنداي...
توقاس رؤئنئث جاي-جاپسارئ دا بئزدةگئ بايئت-بايئس ورايلاس. ارئداعئ ءبئر دةرةك - اؤةلگئ مةكةنئ توقاس (تذثعئس) وزةنئنئث اثعارئ، رؤ اتاؤئ دا سودان شئعئپتئ. ةجةلگئ عذنداردئث ةرتةدة ءبولئنئپ قالعان ءبئر جذرناعئ دةگةن ماعلذمات بار. ياعني، باعزئدان قالئپتاسقان اتالئ جذرت. ايتسة دة، مولئنان ءوسئپ-ونبةگةن. باتئس جورئقتارئنا قاتئستئ بئزگة ماعلذم ادةبيةتتةن اتئ-ءجونئ ذشئراسپايدئ. ءبئراق مذلدة دةرةكسئز ةمةس. توقاس رؤئنئث كةيئنگئ تاريحئن قازاق شةجئرةلةرئنةن تانئپ-بئلؤگة بولادئ. بئتئراي شاشئلسا دا، جالپئ قاراسئنئ اجةپتاؤئر جذرت. تاراتئپ ايتساق: قارا-كةرةي بايجئگئت ئشئندةگئ توعاس، تةرئستاثبالئ نايمان ئشئندةگئ اق توعاس، شومةكةيدئث ذلكةن ءبئر تارماعئ ءهام تابئن اراسئنداعئ ةكئ بذتاق جانة ارعئن اتئعاي، ارعئن قارپئق، اداي سذيئندئك قذرامئنداعئ توقا، اداي كةلئمبةردئ، ءالئم كةتة، ارعئن قؤاندئق، سئرگةلئ ةلباق، كةرةي تارئشئ، نايمان ءتورتؤئل ئشئندةگئ قارا توقا، ارعئن قؤاندئق ءئشئندةگئ سارئ توقا، قاثلئ قذرامئنداعئ توقاي، بةرئش قذرامئنداعئ قارا توقاي...
تاثئرئنئث قالاؤئمةن تاريح-تاعدئر ةجةلگئ جذز سان رؤدئ شالقار دالاعا بذرشاقشا شاشئپ جئبةرئپ، توبئمةن توعئستئرئپ، ءابدةن ارالاستئرئپ بارئپ، قويئن-قونئشئن تولتئرا قايتادان جيناعان ةكةن! ارعئ زامانداعئ داثقتئ اتالاردئث تئكةلةي مذراگةرئ بولئپ تابئلاتئن قازاق حالقئنئث انا تئلئنئث بئرلئگئ، تذر-تذلعاسئنئث ءذيلةستئگئ، ءادةت-عذرپئنئث ورتاقتئعئ جانة سوعان وراي ءوزئندئك مةنتاليتةت - وسئ، ذلتتئق ذلئستار اياسئندا ذيئسقان سان عاسئرلئق قالتقئسئز ارالاس، ذرپاقتان ذرپاققا ءوتكةن تؤئستئق جالعاستئق ناتيجةسئ. بذدان بذرئن دا تالاي ايتقانبئز، تاعئ دا قايتالايئق: ءالةم تاريحئندا دال قازاق سيياقتئ، ةجةلدةن-اق بةرئك قالئپتاسقان بئرتذتاس حالئق نةكةن-ساياق، تئپتئ، جوق دةسةك ارتئق ةمةس.
وسئ تارماقتا سوز بولئپ وتئرعان ةجةلگئ بايئت تايپاسئنئث تئكةلةي جالعاسئ بولئپ تابئلاتئن، نايمان قاراكةرةي قذرامئنداعئ بايئس رؤئنان 18- عاسئردا جاساعان باتئر جئراؤ اقتامبةردئ، ابئلاي حان زامانئنداعئ اتاقتئ قؤ داؤئستئ قذتتئباي، XIX عاسئرداعئ ارؤاقتئ اقئن دؤلات شئققان. ال تذتاستئعئ ساقتالماي، اعايئن جذرت اراسئنا تارالئپ كةتكةن باسقا دا رؤلار سياقتئ، باعزئداعئ توعاستئث قازاقتاعئ كةيئنگئ تارماقتارئنان قانداي تذلعالار شئققانئن تذگةندةؤ قيئن جانة ماقسات تا ةمةس. ءبئزدئث قازاقتاعئ ئرئلةردئ سانامالاپ وتئرؤئمئز - الاشتئ الالاؤ ةمةس، شئثعئس حان زامانئنداعئ بةلگئلئ تذرئك رؤلارئنئث كوپشئلئگئ قازاق حالقئنئث قذرامئنا ةنگةنئن، ياعني ءبئز - كئمدةردئث تئكةلةي مذراگةرئ ةكةنئمئزدئ ايگئلةي، ناقتئلاي، بةكئتة ءتذسؤ. ةندئ توعاسقا قايتئپ ورالساق، ءبئز انئقتاعان جالعئز ةسئم - XIX عاسئردئث ةكئنشئ جارئمئندا جاساعان، قازاقتئث وتكةنئن اثساپ، كةيئنگئ ذرپاعئنا سئرلئ، مذثدئ جئرلار تاستاپ كةتكةن مذرات اقئننئث ءوزئ جةتئپ جاتئر، ول بةرئش ئشئندةگئ قارا توقادان تارايدئ.
باجيگيد
تةلةسپةن، بايئت، توقاس جانة سول قاتارداعئ باسقا دا شاعئن رؤلارمةن ءبئر ؤاقئتتا، ءبئر ايماقتا ةكة ذلئس دارگةيئنة كةلتئرئلگةن جذرتتار قاتارئندا، «قاستةرلئ شةجئرةدةن» باسقا ةشبئر دةرةكتةمةدة ذشئراسپايتئن باجيگيد دةگةن رؤ بار. قئتاي جانة سول تاراپتاعئ ئشكئ موثعول تاريحشئلارئ «باجيگيد» - باشقذرت اتاؤئنئث بذرمالانعان نذسقاسئ دةپ بئلةدئ. بذل مذلدة قيسئنسئز جاعداي. سوناؤ X عاسئردا ءداشتئ-قئپشاقتئ ارالاعان اتاقتئ اراب ساياحاتشئسئ ءيبن-فادلان باشقذرت ةلئندة بولعان جانة بذل جذرتتئث ةدئل بويئنداعئ بذلعارلارمةن شةكتةسئپ جاتقانئن ايعاقتاعان. باشقذرت حالقئنئث شئعؤ تةگئن زةرتتةپ، تولئمدئ كئتاپ جازعان ر.كذزةيةأ باشقذرت ةتنونيمئنئث ءتذپ توركئنئن وسئ جذرتتئث بايئرعئ مةكةنئ - باتئس-ءداشتئ وثئرئمةن بايلانئستئرادئ. ونئث ذستئنة، XIII عاسئردئث ةكئنشئ جارئمئندا شئثعئس حان يمپةرياسئن باتئس شةگئنةن شئعئس شةگئنة دةيئن كوكتةي ءوتئپ، كةرئ قايرئلعان، ةل جايئ، جةر جايئنان قانشاما قذندئ ماعلذمات بةرگةن ةؤروپالئق ةلشئلةر كارپيني مةن رؤبرؤك تا باشقذرت (باسكارت) اتاؤئن باتئس ايماقپةن بايلانئستئرادئ، ول كةزدة ماجار (أةنگر) جذرتئ قئپشاق، تاتار قاؤئمئ تارابئنان «باشقئر» اتانعان ةكةن، بذل جاعداي - ماجارلار اؤةلدة باشقذرت دالاسئنان شئقتئ دةگةن ذعئمنان تؤئنداعان. باسكارت دةگةنئمئز - ةجةلگئ أةنگرلةر، دةپ ايتقان بةنةديكت پولون. رؤبرؤكپةن كةزدةسكةن، ئلكئدة شئعئس تاراپتا بولعان ماجار موناحتارئ ونداعئ باشقذرت پةن مذنداعئ ءبئز - ءبئر حالئقپئز، تئلدةرئمئز دة بئردةي دةگةن. (بذگئنگئ اتاؤلئ باشقذرتتئث تذرئكتةنؤئ - التئن وردا زامانئ.) باعزئداعئ اراب تاريحشئلارئ دا ماجار جانة باشقئرت سوزدةرئن تةثدةس، ماندةس ةتنونيم رةتئندة قولدانئپتئ.
ءراشيد-ءاد-دين تاريحئندا دا «باشقئر» - ماجار ةسةبئندة كورئنةدئ، ةندئ ءبئر تذستاعئ، عذلامانئث قئپشاقپةن قاتارلاستئرا ايتئلعان ءسوزئ كةيئنگئ باشقذرتقا سايكةسكةنئمةن، وسئ ورايداعئ ءتذپنذسقا دةرةكتةردئث ةشقايسئسئندا شئعئس، ياعني ذلئ دالا شةگئنةن تةكتةس اتاؤ مذلدة ذشئراسپايدئ.
ءسوزئمئزدئث ءتذيئنئ - قايتكةندة دة ماناعئ «باجيگيد» - باشقذرت ةمةس، باسقا ءبئر جذرت. ةندةشة، مذنداي رؤ قازئر جوق، ساقتالماعان دةر ةدئ بذگئنگئ باتئس، شئعئس تارابئنداعئ ةث بئلگئر زةرتتةؤشئلةر. تةك ازعانا ءبئر كئلتيپان - سول اتاقتئ وقئمئستئلاردئث ةشقايسئسئ، ءتئپتئ، ءبئز بذگئندة اؤليةگة تاقاتئپ قويعان لةأ گؤميلةأتئث ءوزئ قازاق تاريحئنا، تئم قذرسا، قازاق حالقئن قذراعان رؤ، تايپالار اتاؤئنا ءذستئرت بولسا دا ذثئلمةگةن، بئلئمسئزدئكتةن ةمةس، تئم كوپ بئلگةننةن، ايرئقشا استامدئقتان: قذدئرةتتئ شئثعئس حانعا بةيشارا قازاقتئث قانداي قاتئسئ بار دةپ ويلايدئ عوي، ءتئپتئ، بذل تاراپتا ةشتةثة ويلامايدئ. ال ءبئز ارتئق اقئلئمئزدان ةمةس، امالسئز تؤمئسئمئزدان بذل كئلتيپاننئث شةشئمئن ارئداعئ الئمئ كةث ورئس وقئمئستئسئ ن.اريستوأتئث كومةگئمةن، ول دا ورئس، بئلگئر عالئم گ.گرؤمم-گرجيمايلونئث قوستاؤئمةن، وپ-وثاي تاپتئق. «قاستةرلئ شةجئرةدة» قئتاي يةروگليفتةرئمةن «باجيگيد» دةپ تاثبالانعان، ال ةسكئلئكتئ قئتاي دةرةكتةرئندة «با-چجي-گي» دةپ جازئلعان رؤ اتاؤئنئث ناقتئ نذسقاسئ - بايجئگئت، كادئمگئ ءوزئمئزدئث... بايجئگئت ةكةن! اتاپ ايتقاندا، نايمان تولةگةتةيدئث ءبئر تارماعئ.
بذل بايجئگئت، ءداستذرلئ شةجئرة بويئنشا، قئزدان تؤعان، ياعني «كئرمة». قازاقتاعئ نايمان تايپا بئرلةستئگئنة كةيئننةن قوسئلعان باسقا ءبئر اتانئث بالاسئ دةگةن ءسوز. ال الگئ شةجئرة بويئنشا، جاثاعئ ماقتا قئزدئث ذلكةن اكةسئ ةسةپتةلةتئن بايئستئث ءوزئ، ناقتئلاپ ايتساق، بايئس رؤئ... باياعئ بايئت بولئپ شئعادئ، ةكةؤئ دة «باي» سوزئنة ءارقيلئ تذلعاداعئ كوپشة جذرناق (-س، -ت) جالعانعان ءبئر اتاؤ. بذل، وزئمئزگة ناقتئ تيةسئلئ بايئستئث ارعئسئ ةمةس، بةرگئسئن عانا قازا باستاساق، بار ذرپاعئ «كئرمة» بولئپ كةتةدئ ةكةن. ماسةلةن، بايئستئث ءبئر تارماعئ قئرجئ - وسئ ةسئمدئ قئزئنئث اتئمةن اتالعان، تاعئ ءبئر ءاپسانا بويئنشا قئز ةمةس، كةلئن، ءبئراق ةل بيلةگةن ادئلدئگئ، جذرتتان اسقان اقئل، پاراساتئنا وراي، بذل تارماق ايةل اتئنا كوشكةن؛ قايتكةندة دة، اتالئق ةمةس، انالئق رؤ.
بذدان ءارئ تذگةندةسةك، بولاتشئ بار، تذما بار، اباقتئ بار. اباقتئمئز - كةرةيدئث ءبئر جاثقاسئ، تذما - باياعئ تذمات اؤلةتئ، ال بولاتشئ - شئثعئس حان ورداسئ توثئرةگئندة جاثادان قذرئلعان، ءارقايسئسئ ءارقيلئ مئندةت اتقارعان تورعاؤئت، تاما، قذسشئ، كونشئ قاتارلاس قاؤئم، اسكةر جاراعئن ازئرلةؤشئ ذستالار اؤلةتئنئث ؤاقئت وزا كةلة جاثا رؤعا اينالعان ءبئر كورئنئسئ. ارينة، اؤةل باستا بايجئگئت تة، بولاتشئ مةن تذما دا بايئتتان بولةك، دةربةس اتالار، ءبئراق ارئدا التئن وردا، كةيئندة قازاق ورداسئ قذرامئندا قاؤئمداسؤ كةزةثئندة تاعدئرلاس، ةث باستئسئ - قونئسئ ورايلاس ذساق رؤلار، ءسئرا، قاراسئنئ كوبئرةك بايئت (بايئس) رؤئنئث توثئرةگئنة توپتاسقان دا، ءبئر اتانئث بالاسئ - كورنةكئ قاؤئم رةتئندة ئرگةلئ نايمان تايپاسئنئث قذرامئنا ةنگةن. تذپتةپ كةلسةك، وسئ بايئستئث ءوزئ ذلكةن رؤلئق قذرئلئم قارا-كةرةيگة تيةسئلئ، ال قارا-كةرةي - باعزئدا، اؤمالئ-توكپةلئ زامان ورايئ، ءارقيلئ احؤال - حالئقتار كوشئ، ذلئس، تايپا ئشئندةگئ بذلعاق، ذلئ دالاداعئ قئستالاث ناتيجةسئندة وردالئ كةرةيدةن اجئراپ، اعايئنداس قالئث نايمانعا بارئپ قوسئلعان جذرت... بذل، - جوعارئدا دا ايتتئق، كةيئن دة تالاي مارتة الدئمئزدان شئعادئ، - قالئپتئ جاعداي جانة كةز كةلگةن رؤلئق، تايپالئق قذرئلئمعا ءتان، جالپئعا ورتاق زاثدئلئق. ايتپاقشئ، سئرگةلئ رؤئنئث جانة شومةكةي رؤئنئث جانة اشامايلئ كةرةي سيبان تابئنئث بايجئگئت اتالاتئن تارماقتارئ دا سول ةجةلگئ اؤلةتتئث ارئدا اجئراپ قالعان ءبئر بولشةكتةرئ بولئپ تابئلادئ.
XVIII عاسئرداعئ قازاقتئث باس باتئرئ، دارابوز قولباسئ قابانباي وسئ بايجئگئت - نايمان قاراكةرةي قذرامئنا ةنگةن اتالئ جذرت اراسئنان شئققان.
(جالعاسئ بار)