م.ماعاؤيننئث «شئثعئس حان» شئعارماسئنان ذزئندئلةر. ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار - تاس؛ قذرئقان؛ قاپقاناس، قاثقاس، ؤئس؛ بةكرئن، تارعذت؛ ذيعئر

«قاستةرلئ شةجئرةنئث» ايتؤئنشا، تاس رؤئ بايئت، تةلةس، باجيگيد رؤلارئمةن قونئستاس جانة ءبئر مةزگئلدة ةكة ذلئسقا باعئنئشقا كةلتئرئلگةن ةكةن. قئتاي تاريحشئلارئ رؤ اتاؤئ ذبسئ كولئنة قذياتئن تاس وزةنئنئث اتاؤئنان تؤئنداعان دةپ بئلةدئ. ذبسئ كولئ (ؤأس-نذر) بذگئنگئ موثعول ذلئسئنئث تةرئستئك-باتئسئ، ؤأس ايماعئندا، ال تاس (تةس-كةم) وزةنئنئث ارناسئ نةگئزئنةن رةسةيدئث تؤأا اأتونومياسئنئث شةگئندة. تاس رؤئنئث ارئداعئ بولمئسئ تؤرالئ بار دةرةك وسئ عانا. باتئس جورئقتارئ، ءتورت ذلئس زامانئنا قاتئستئ ادةبيةتتةن ناقتئ ةشقانداي دةرةك ذشئراتا المايمئز. ءبئراق اسكةر قئزمةتئندة دة، بةيبئت تئرشئلئك كةبئندة دة وزئمةن تذرعئلاس، تؤئستاس تولةس، تولةثگئت رؤلارئمةن جاعدايلاس، تاعدئرلاس بولعانئ انئق. جانة ذرپاققا ذرپاق جالعانئپ، ءتذپ تامئرئ ذزئلمةگةنئن كورةمئز. رةسةيدئث تاؤلئ-التاي ايماعئندا تذراتئن تذرئك تايپالارئنئث ةجةلگئ تاريحئن جانة ةتنوگةنةزئن زةرتتةگةن ل.پوتاپوأ تاس (تاستار) رؤئ وسئنداعئ قذماندئ جذرتئنئث قذرامئنداعئ ءبئر سذيةك رةتئندة ساقتالعانئن كؤالاندئرادئ. ودان بذرئن، ارعئ عاسئردا ورتالئق ازياداعئ بارشا تذرئك حالئقتارئنئث ةتنيكالئق قذرئلئمئ جانة شئعؤ تةگئن ايعاقتاعان اتاقتئ ورئس عالئمئ ن.اريستوأ ةجةلگئ تاس رؤئن قازاق باي ذلئ تايپاسئنئث قذرامئنداعئ تازدار رؤئمةن شةنةستئرگةن ةدئ. ال باشقذرت حالقئنئث شئعؤ تةگئ تؤرالئ بايئپتئ زةرتتةؤلةر جذرگئزگةن، كوپتةگةن عئلئمي ةثبةك، سونئث ءبارئنئث جيناقتئ كورئنئسئ رةتئندة ذلكةن مونوگرافيالئق كئتاپ شئعارعان ر.كذزةةأ تاس رؤئ تاز (تازدار) اتاؤئمةن قازاق، قئرعئز، باشقذرت، نوعاي، وزبةك، تذركمةن حالئقتارئنئث قذرامئنا ةنگةندئگئن ايتادئ.
بذل رةتتة، ةجةلگئ تاز اؤلةتئنئث قازاقتاعئ جالعاسئ ةلةؤسئز، شاعئن اتا ةمةس، كةثئنةن قانات جايعان ئرگةلئ رؤعا اينالعانئن كورةمئز. بئردةن كوزگة شالئناتئن، باي ذلئ تايپا بئرلةستئگئنئث قذرامئنداعئ تاز - اتالاس ذلكةن قاؤئمنئث دةربةس، شاعئن بولشةگئ عانا. قازاق شةجئرةسئنة زةردةلةي ذثئلسةك، تاز - جالپئ تذرعئسئنان العاندا، ذزئن سانئ وتة مول، جانة جاپپاي تاراعان تايپا ةكةندئگئن كورةمئز. باجايلاپ، تةرئپ ايتقاندا، تاز (تازدار) قابيلاسئنئث اتاؤلئ ناسئلدةرئ: ارعئن قاراكةسةكتئث ةث ءبئر تولئمدئ تارماعئ تاز رؤئ (كارسون، كةرنةي، شانشار، ت.ب. اتالار وسئ توپتا)، قوثئرات تايپاسئنئث جةتئمدةر تابئنا تيةسئلئ تازدار، سارئ ءذيسئن قالشا ئشئندةگئ، ويسئل سئرگةلئ ئشئندةگئ تازدار، جالايئر شؤماناقتئث ءبئر سالاسئ تاز، دؤلات شئمئر تةمئربولات تاز، ءئستئ مةن وشاقتئ ئشئندةگئ تاز، البان قذرامئنداعئ، جةتئرؤ كةرةيت پةن تاما رؤلارئنداعئ تاز، باعانالئ نايمانعا قاراستئ اقتاز، قئزئلتاز، بؤرا نايمانعا تيةسئلئ اقتاس، قاراتاس، اداي قذدايكة ئشئندةگئ تاس...
وسئ، ةجةلگئ تاز رؤئنا قاتئستئ، شةكتةؤلئ دةرةكتئث وزئنةن-اق قازاق حالقئنئث اتام زامانداردئث وزئندة ارالاسئپ، الماسئپ، قايتادان تذزئلگةن ةتنيكالئق قذرئلئمنئث سئن-سئپاتئ، ذلاثعايئر، جالپاق كةثئستئكتةگئ قازاق اتاؤلئنئث ءتئلئنئث بئرلئگئ، تذرمئس-سالتئنئث ورتاقتئعئ قالاي قالئپتاسقانئ، ءبئرتذتاس ذلت رةتئندة بةرئك ذجئمداسؤ سةبةبئ ايقئن اثعارئلسا كةرةك. تذپتةپ كةلگةندة، ءبئزدئث ةتنيكالئق تاريحئمئز - ذلتتئق ذيئسؤ تاريحئنئث ةث نةگئزگئ تياناق-تذرعئسئ بولعانئن كورةمئز.
قازاق قاؤئمئنداعئ، ةجةلگئ تاس تايپاسئنا تئكةلةي قاتئستئ اتاقتئ تذلعالار: ارعئن قاراكةسةك قذرامئنداعئ تاز رؤئنان شئققان، XVIII عاسئرداعئ مةملةكةت قايراتكةرئ قاز داؤئستئ قازئبةك، XIX عاسئردا جاساعان ايگئلئ كذيشئ تاتتئمبةت، XX عاسئردئث باسئنداعئ بةلگئلئ سازگةر مادي، كئشئ ءجذز قذرامئنداعئ تاز رؤئنان شئققان، XIX عاسئردا جاساعان اقئن، سازگةر بالا وراز؛ بذگئنگئ زامان باتئرئ، قازاقتئث العاشقئ عارئشكةر ذشقئشئ توقتار اؤباكئروأ.
قذرئقان
قذرئقان - ةجةلگئ تةلة تايپا بئرلةستئگئنئث قذرامئندا اتالاتئن (قئتاي دةرةكتةرئندة «گؤليگان»)، تذرئك ناسئلئندةگئ ةث كونة رؤلاردئث ءبئرئ. العاش تاثباعا ءتذسؤئ - VI عاسئر شاماسئ. سول زاماننئث وزئندة قاناتئن كةثئنةن جايئپ، بايكولدئث سئرتئنا ءوتئپ، ءتذن تذنةگئ، تةرئستئك شةكتةگئ ذلئ تةثئزگة (مذزدئ مذحيتقا) دةيئن جةتئپتئ. تاث پاتشالئعئ داؤئرئندةگئ (618-907) تاريحناما سونداي كؤالئك بةرگةن. تذرقئ بيئك، تذرعئسئ زور، نةشة ءجذز شاقئرئم شاپسا تالمايتئن تذية مويئن ارعئماق اتتار وسئرةدئ، جاراقتئ، جاؤئنگةر بةس مئث اسكةرئ بار دةيدئ. تةمئر قورئتقان، ةگئنشئلئك ءجونئن بئلگةن. ارنايئ ةلشئلةرئ يمپةريا استاناسئندا قذرمةتپةن قابئلدانعان ةكةن. بذل اتاؤلئ جذرتتئث تةرئستئك تاراپتاعئ توبئ قالعان تذرئك قاؤئمئنان وقشاؤلانئپ كةتةدئ دة، تذستئك قذرئقاندار ذلئ دالانئث سئرتئ، ورماندئ القاپ شةگئندة تذراقتاپ قالادئ. سول قالپئندا ذلئ تذرئك قاعاناتئنئث قذرامئنا ةنئپتئ. تذرئك ذلئسئ سولتذستئك تاراپتاعئ ةكسپانسيا جانة قورعانئس هام ورمان حالئقتارئمةن الئس-بةرئس قاتئناس، نةگئزئنةن ذلپا تةرئ سالئعئ مةن ءتيئمدئ ساؤدا ءجونئن وسئ قذرئقان رؤئنا مئندةتتةيدئ. بذل تاراپتاعئ قذرئقاننئث قاراسئنئ تئم كوپ بولماسا كةرةك، تذرئك قاعاندارئ ارنايئ اسكةر جاساقتاپ، ةل شةتئنة جانة قوندئرادئ. كةيبئر زةرتتةؤشئلةر قذرئقان اتاؤئنئث ماعئناسئ وسئ شةكارالئق قئزمةتكة وراي، قورؤشئ، كذزةتشئ، اسكةري قورئق (تذراق، بةكئنئس) سوزئنةن تؤئنداعان دةپ سانايدئ. بةرگئ تاريحتان ماعلذم قذرئقان، نةمةسة ءذش-قذرئقان تايپاسئ وسئ شةكارا جاساقشئلارئنئث كةيئنگئ ذرپاعئ كورئنةدئ. اؤةلدة تازا تذرئك قوسئنئ بولعان قاراؤئل جاساعئ ءوز قذرامئنا جةرگئلئكتئ جانة كورشئ، ءار تةكتئ تايپالار وكئلئن قابئلدايدئ جانة ؤاقئت وزا كةلة، ةجةلگئ تذرئك داؤئرئنةن سوث تاؤةلسئز، دةربةس رؤ رةتئندة ءومئر كةشة باستايدئ. بذل زامانداردا قذرئقاندار تةرئستئك-شئعئستا بارعذجئن-توقئم ولكةسئ، تذستئك-شئعئستا سةلةثگئ وزةنئ، باتئستا - اثقارا وزةنئنئث ورتا اعئسئمةن شةكتةلةتئن، بايكولدئ اينالا كومكةرگةن ءذشبذرئش - قئراتتئ، ورماندئ القاپتا قونئستانعان ةكةن. شئثعئس حان تؤ كوتةرةر قارساثدا تةرئستئك قذرئقاندار ودان ارمةن ذزاپ، ال تذستئك بةتتةگئ جذرتئ نةگئزئنةن سةلةثگئ بويئندا وتئرسا كةرةك. نةگئزگئ كاسئبئ اثشئلئق بولعان، ونئث ئشئندة تةرئسئ باعالئ اثداردئ اؤلاؤ. كورشئ جذرتتارمةن ارا قاتئناس تا وسئ تاراپتاعئ ايئرباس ساؤدا ارقئلئ ورناپتئ. بذل كةزدة قذرئقان ةسئمئ شئعئستاعئ قئتايعا عانا ةمةس، باتئستاعئ مذسئلمانعا دا ماعلذم بولعان. XII عاسئردا جاساعان تاريحشئ تاحير مارأازي «كؤري» دةپ جازادئ.
قذرئقان - تذرئك الةمئنئث شةگئندةگئ ةركئن ءارئ جاؤئنگةر تايپا بولعان. شئثعئس حان تايجؤئتتارمةن سوعئسقا اسكةر جيناعاندا العاشقئلاردئث ءبئرئ بولئپ جةتةدئ. كةيئندة باتئس تاراپقا قوزعالعان جذرت ئشئندة اتالمايدئ. بةرگئ اؤلةتئ بذگئنگئ ساقا (ياكؤت) حالقئن قذراعان نةگئزگئ قاؤئم بولدئ جانة بؤريات حالقئنئث قذرامئنا دا كئرئككةن دةپ ةسةپتةلةدئ.
قاپقاناس، قاثقاس، ؤئس
جوشئنئث كةم-كةمجذت جورئعئ كةزئندة باعئنئشقا كةلتئرئلگةن شالعاي رؤلار قاتارئندا قاپقاناس پةن قاثقاس اتالادئ. «يؤان شي» بذلارعا تةتة ؤئس (ؤس، ؤسؤحان) رؤئن كورسةتكةن. ذشةؤئ دة تذرئك تةكتئ قاؤئم.
ئشكئ موثعول تاريحشئسئ سايشيال قئتاي دةرةكتةرئنة سئلتةمة جاساي وتئرئپ، قاثقاس ةتنونيمئن تاؤ اتئنان شئعارادئ، بذل رؤ قاثعايدئث تةرئستئك بةتئندة قونئستانعان دةيدئ. مذنداي تذسپال راشيد-اد-دين شةجئرةسئنة، 1207- جئلعئ جورئق ورايئنا قايشئ كةلةدئ. البةتتة، قئتاي تاريحناماسئ قاثقاستئ «جابايئ تاتار» توبئنا جاتقئزعاندا، قاثعايدئث تؤرا وزئنة ةمةس، ودان ارعئ، الئس وثئرگة نذسقاسا كةرةك. شئندئعئندا، رؤ ةسئمئ «قاثعا» - اربا» سوزئنةن تؤئندايدئ، ياعني اربالئ جذرت. مينؤسئ ويپاتئمةن شةكتةس دالالئق ايماقتا جاساعان. كةيئنگئ اؤلةتئ حاقاس جانة تئبا حالئقتارئنئث قذرامئنا ةنگةن دةپ كؤالاندئرادئ ءسئبئر تاريحئنئث بئلگئرئ ل.قئزلاسوأ. اؤةلدةن-اق شاعئن جذرت قاثقاس تؤرالئ بار دةرةك وسئمةن شةكتةلةدئ.
ؤئس رؤئ كةم-داريانئث ارعئ بةتئ، باتئس ساياندا جاساپتئ. رؤ ةسئمئ ةنيسةيگة وث قاباقتان قذياتئن ؤس وزةنئنئث اتئنان تؤئنداسا كةرةك. نةگئزگئ كاسئبئ مال شارؤاشئلئعئ بولعان - قوي، سيئر، جئلقئ ءوسئرئپتئ. قئتاي دةرةكتةرئنئث ايتؤئنشا، ؤئس جذرتئ ءاربئر جئلئ التئنشئ ايدئث باسئندا اق بوز اتتئ قذربانعا شالئپ، قوي، وگئز سويئپ، جاپپاي سؤعا ءتذسئپ، وزدةرئنئث تذپكئ باباسئن تؤعئزعان وزةن رؤحئنا ارنالعان مةرةكة جاسايدئ ةكةن. تئرشئلئك-تذرمئستا ذلكةن ورئن العان مال سذمةسئمةن قاتار، بية ساؤعان، قئمئز ئشكةن. ذلپا تذكتئ باعالئ اثداردئ اؤلاؤعا ماشئقتانعان. قايدؤ مةن قذبئلاي اراسئنداعئ ذزاق مايداندا باتئستاعئ تذرئك جذرتئن جاقتايدئ. اقئرئ، قذبئلايدئث قئپشاق قولباسشئسئ تذتذقا بذكئل كةم-كةمجذت ولكةسئن قايئرا جاؤلاعاننان سوث، 1293 - جئلئ ؤئس رؤئنئث باسئم كوپشئلئگئ ءمانجذريا تارابئنا كوشئرئلةدئ. كةيئنگئ ذرپاعئ موثعولدانئپ كةتكةن.
قاپقاناس رؤئ الئس-جاقئن بارلئق جذرتتان وقشاؤ، دةربةس كذن كةشئپتئ. قذتتئ قونئسئ - ؤئستاردئث شئعئس تارابئ، بيئك تاؤ اراسئنداعئ بئتةؤ اثعار ةكةن. توثئرةگئ تذگةل جابئق، تةك شئعار اؤزئندا عانا ةكئ تارماق، شاتقالدئ، قيئن اسؤ بولسا كةرةك. سئرتقئ جاؤدان قورعانئسقا قولايلئ، ئشكئ ايماعئ وزةن-سؤلئ، ورمان-توعايلئ، اثئ، قذسئ مول، وزگةشة ءوثئر ةكةن. بذگئنگئ زةرتتةؤشئلةر تئبا جةرئندةگئ تودجئ قازانشذثقئرئ دةپ شامالايدئ. بي-كةم مةن كا-كةم (ذلكةن ةنيسةي، كئشئ ةنيسةي) وزةندةرئ توعئسقان ءذشبذرئش، شذرايلئ، بايتاق القاپ. راسئندا دا توثئرةگئ تذگةل تذيئق، سئرتقا قاتئناس وزةن اثعارئن بويلاعان قيا شاتقال ارقئلئ عانا. وسئ، تذرئق-ءبئتئمئ قاپقا ذقساعان ةرةكشة قونئس سئپاتئنا وراي، ونئ مةكةندةگةن حالئق تا قاپ جذرتئ - قاپقاناس اتانعان كورئنةدئ. بذل - قئتاي-ئشكئ موثعول زةرتتةؤشئلةرئنئث بايئبئ. كةيئنگئ حاقاس-تئبا تاريحشئسئ ل.قئزلاسوأتئث پئكئرئ ءسال باسقاشا. رؤ اتاؤئ قاپقان (قاقپان) سوزئنةن شئققان دةيدئ. بذل جةر شئنئندا دا، سئرتتاعئ جذرت ءذشئن قاقپان سياقتئ، جاؤ الماس بةكئنئس، بارعاننان قايتقان قيئن، ءتئپتئ، جةرگئلئكتئ جذرتتئث ءوزئنئث تئسقارئ توثئرةككة ءجذرئپ-تذرؤئ اجةپتاؤئر ماشاقات بولعان. سئرتپةن قاتئناس تةك جازدئث ءذش ايئندا عانا مذمكئن ةكةن. وسئنداي وزگةشة ءوثئر.
قاپقاناس جذرتئنئث نةگئزگئ كاسئبئ - اثشئلئق بولسا كةرةك. مال دةگةندة بوز بذعئ ءوسئرئپتئ. ةتئن جةيدئ، ءسذتئن ئشةدئ، ءمئنئس جانة كذش كولئگئ دة وسئ بذعئ. باسقا تذلئك جوققا ءتان. جةر ذيلةردة، اعاش قابئعئمةن جابئلعان كذركة، لاشئقتاردا تذرادئ. قئستئگذنئ اياقتارئنا شاثعئ بايلاپ جذرگةن، اثشئلئقتئث ةث ءتذسئمدئ ؤاقئتئ دا وسئ قئس كةزئ ءتارئزدئ. جازدا سامئرسئن جاثعاعئن جينايدئ، ءارقيلئ ءتاتتئ تامئر قازادئ، جةمدئك وسئمدئكتةر تةرةدئ. قايتكةندة دة دةربةس تئرشئلئگئ بار، وقشاؤ قاؤئم.
وسئ الئس جذرتتئث ءوزئ اقئر تذبئندة شئثعئس حاننئث قذرئعئنان قذتئلا الماپتئ. اؤةلدة باسقا دا كورشئلةس كةم-كةمجذت جانة ورمان تايپالارئ قاتارئندا ةكة ذلئستئث بوداندئعئن قابئلدايدئ. ءبئراق ارادا ون جئل وتكةندة، شئثعئس حاننئث شذرجةن جورئعئ كةزئندة التاي-سايان وثئرئندةگئ تذمات، قئرعئز جذرتتارئنا جالعاس كوتةرئلئسكة شئعادئ. قايتادان، بذل جولئ قارؤدئث كذشئمةن باعئندئرئلعان قاپقاناس رؤئنئث حالقئن ءار تاراپتاعئ باسقا تايپالاردئث ئشئنة تاراتئپ جئبةرئپتئ. كةيئنگئ، اتئن ساقتاعان ازدئ-كوپتئ ذرپاعئ يؤان ءداؤئرئ، XIV عاسئردئث باس كةزئندة ءمانچجؤريا ولكةسئنة كوشئرئلگةن ةكةن. بذدان سوثعئ جذراعاتئ، البةتتة، ئشكئ ايماقتاعئ موثعول حالقئنئث قذرامئندا جذتئلئپ كةتكةن.
بةكرئن، تارعذت
راشيد-اد-دين باس بيلئگئ بولعان دةربةس جذرتتار قاتارئندا بةكرئن (بةكرين، مةكرين) تايپاسئن اتايدئ. شئعئس تذركئستان شةگئندة، بيئك تاؤلئ ايماقتا جاسايدئ ةكةن. قذزدا جذرةدئ، تاس-قياعا ورمةلةپ ذيرةنگةن دةيدئ. دالا تايپالارئنئث ةشقايسئسئمةن تؤئسپايدئ. سئثايئنا قاراعاندا، بذل بةكرئن - شئعئس تيان-شان، بالكئم، ءتئپتئ، پامير جذرتئ. يران-سوعدئ تةكتئ دةپ تذسپالداؤعا مذمكئن. شئثعئس حانعا باعئنئش ءبئلدئرئپ، عذزئرئندا بولدئ دةپ كورسةتةدئ «تذگةل تاريح». بذل، ءسئرا، جةبة-نوياننئث قاراقئتاي پاتشالئعئن تالقانداپ، كذشلئك گورحاندئ قؤئپ، باداقشانعا دةيئن بارئپ قايتقان جةتئسؤ جورئعئنئث تذسئ، ياعني 1217-1218 - جئلدار مولشةرئ. بةكرئن رؤئنئث جالپئ قاراسئنئ تئم كوپ ةمةس، كةلئپ قوسئلعان جاساق اسكةرئ ءبئر مئث عانا ةكةن. باسشئ ءامئرئنئث ةسئمئ - دجينانچ، بذل - ينانئش اتاؤئنئث ديالةكتئلئك نذسقاسئ ءتارئزدئ دةپ كورسةتةدئ كةيبئر زةرتتةؤشئلةر. سوعان وراي بةكرئن - تذرئك تايپاسئ بولؤئ دا ئقتيمال.
تارعذت رؤئ تؤرالئ ساقتالعان دةرةك بذدان دا تاپشئ. راشيد-اد-دين بيلئكتةگئ قاعاننئث (ءسئرا، قذبئلاي) اتئنان يرانعا وسئ تاپتان شئققان تارعؤداي دةگةن بةكتئث كةلگةنئن دايةكتةؤمةن عانا شةكتةلئپتئ. رؤ جايئندا، وسئ رؤدان شئققان باسقا دا امئرلةر جايئندا ماعلذمات جوق دةيدئ. الايدا، تارعذت ءوز كةزئندة تئم ةلةؤسئز قاؤئم بولماعان ءتارئزدئ. «قاستةرلئ شةجئرة» تارعذت بةكتةرئنئث تةمؤجئندئ حان كوتةرگةن اؤةلگئ قذرئلتايعا قاتئسقانئن ايتادئ. التئن وردا مةن شاعاتايدان سوثعئ كوشپةندئ تايپالار قاتارئندا اتالاتئن تارعئل رؤئ دا، البةتتة، وسئ تارعذت دةپ ءبئلؤ كةرةك. تارعذت رؤئنئث ةث سوثعئ ءبئر جذقاناسئ موثعوليا، قوبدا ايماعئنداعئ ءدذربئت اراسئندا ساقتالئپتئ. سونداي-اق، التايداعئ تؤبالار جانة تةلةؤئت ئشئندة ةلةس بةرةدئ.
ال بةكرئن ارعئ، التئن وردا زامانئندا بوي كورسةتةدئ. تاريحي دةرةكتةردة باحرين دةپ جازئلعان (تاثبالانؤئ ذقساس ءبارئن ءوز الدئنا). ءسئرا، ناقتئ دئبئستالؤئ - «بةكرئنمةن» ارالئقتا - بارين بولسا كةرةك. بارين-بةكرئن ХV-ХVІ عاسئرلاردا كوشپةندئ داشتئ-قئپشاق تايپالارئنئث قاتارئندا الدةنةشة مارتة اتالادئ. كةيئنگئ وزبةك حالقئنئث قذرامئنداعئ بةحرين مةن قئرعئزدئث وث قاناتئنداعئ بارين دا سول ةجةلگئ بةكرئن رؤئنئث جذراعاتئ بولؤعا ءتيئس.
ذيعئر
ةجةلگئ ذيعئر (حؤيحو، حويحؤ) قاؤئمئ العاش رةت ҮІ عاسئرداعئ قئتاي دةرةكتةرئندة، تةلة تايپا بئرلةستئگئن قذراعان رؤلار قاتارئندا اتالادئ. تؤئستاس تذرئك رؤلارئمةن قاناتتاسا كوشئپ، سةلةثگئ اثعارئن جايلاپتئ. بذدان سوثعئ كةزةثدة توعئز-وعذز وداعئنئث قذرامئندا تذرئك قاعاناتئنا ةنةدئ. 630 - جئلئ، قئتاي تاث يمپةرياسئنئث تةگةؤرئنئمةن العاشقئ قاعانات ئدئراعاننان كةيئنگئ داؤئردة توعئز-وعذز بئرلةستئگئ ورحذن جانة تولئ ايماعئندا دةربةس ذلئس تؤئن كوتةرةدئ، بذل، وزدةرئن ةجةلگئ تذرئك ةلئنئث جالعاس مذراگةرئ ساناعان جاثا قاعانات قئرئق جئلداي ؤاقئت بويئ، ورتالئق يمپةريامةن جاعالاستا ءوز ةركئندئگئن ساقتاپ تذرئپتئ. سودان سوث، قايتا كوتةرئلگةن ةكئنشئ تذرئك قاعاناتئمةن سوعئستا جةثئلئس تاؤئپ، بذرئنعئ ذيئرئنة قوسئلادئ. ايتسة دة، ئشكئ الالئق باسئلماپتئ. اقئرئ، 744 - جئلئ، بذل كةزدة ون-ذيعئر تايپاسئ باستاعان توعئز-وعذز وداعئ بايئرعئ كوك تذرئك اشةن (اشينا) اؤلةتئن قذلاتئپ، جاثا، ذيعئر-تذرئك قاعاناتئنئث نةگئزئن سالادئ. ون-ذيعئر تايپاسئ (قئتاي دةرةكتةمةلةرئ بويئنشا: حويحؤ، يولوگة، حؤدؤگة، كيؤيلوؤ، موكةسيگة، اؤچجاي، گةسا، حؤأئنسو، يوأؤگة، حاسةأؤ رؤلارئ) ذلئ دالاداعئ جةتةكشئ ورئنعا شئعئپتئ. اؤةلگئ الاؤئزدئقتئث اياؤسئز قانتوگئسكة ذلاسؤئ - بيلئككة تالاستا عانا جاتپاعان. ءناسئل-تةگئ ءبئر بولا تذرا، ون-ذيعئر ءوزئن قالعان قارئنداس قاؤئمنان بولةك ساناعانئ اثدالادئ. زادئ، ون-ذيعئر تايپاسئنئث قالئپتانؤئندا اسسيميلياسياعا تذسكةن دينلين تةكتئ قاؤئمنئث ذلةسئ ءبئرشاما بولعان. قئتاي دةرةكتةرئ ةجةلگئ ذيعئردئ بئتئك سارئ شاش، ادئراق كوك كوزدئ، قولاعاش مذرئن، قالئث قاس، قابا ساقالدئ جذرت رةتئندة سئپاتتايدئ.
بيلئكتةگئ ذيعئر اؤلةتئ ةل ومئرئنة ءبئرقانشا، تذبةگةيلئ وزگةرئستةر ةنگئزةدئ. ئلكئدة، ІІІ عاسئردا پارسئ جذرتئندا، ةجةلگئ زاردوش ءدئنئنئث حريستيان جانة بؤددا عذرئپتارئمةن توعئسؤئ ناتيجةسئندة قالئپتاسقان، بذل كةزدة جاپسارلاس قئتاي ئشئندة كةثئنةن تاراي باستاعان مانيحةي ءدئنئن قابئلداعان ذيعئر قاعانئ ةندئ 763 -جئلئ وسئ جاثا نانئمدئ مةملةكةتتئك ءدئن دةپ جاريالايدئ. سوعان وراي، اتا-بابادان كةلة جاتقان، انا ءتئلئنئث ئشكئ زاثدئلئقتارئنا سايكةس، ذزدئك ذلگئلئ ةجةلگئ تذرئك (ورحذن) جازؤئ جارامسئز دةپ تانئلئپ، ونئث ورنئنا يران-سوعدئ ءالئپبيئ نةگئزئندةگئ توتةنشة، ءارئ تذركي اؤةزگة ذيلةسئمئ شالاعاي، بوگدة بئتئك جاسالئپ، ول «ذيعئر جازؤئ» اتانادئ دا، ارنايئ جارلئق بويئنشا، جان-جاقتئ قولدانئسقا ةنگئزئلةدئ. قئتاي، سوعديانا، يران تارابئنان مانيحةي ءدئنئنئث تاقؤالارئ مةن عذلامالارئ ارنايئ شاقئرتئلادئ، كوپتةگةن پذتحانالار، ءتئپتئ، ءدئني ورتالئق رةتئندة جةكة قالا سالئنادئ. مئندةتتئ جاثا جازؤ ارقئلئ جارلئقتئ جاثا ءدئننئث جات جةرلئك، جات ذعئمداعئ رؤحاني ادةبيةتئ جذرت اراسئنا كةثئنةن تاراتئلئپ، مةيلئنشة ؤاعئزدالادئ. مانيحةي ءدئنئنئث قالئپتئ قاعيدالارئ بويئنشا، ادام اتاؤلئنئث نةگئزگئ قورةگئ مال سذمةسئ ةمةس، جةر جةمئسئ بولؤعا ءتيئس ةكةن. ةندئ ةلدئث بايئرعئ تذرمئس-سالتئن، اؤةلگئ تئرشئلئك كةبئن ءبئرجولا وزگةرتؤ جولئنداعئ جوسپارلئ جذمئستار ئسكة قوسئلادئ. ارينة، بار تئرشئلئگئ مالعا قاراعان كوشپةندئ جذرت سارئ قئمئز ئشؤگة، قئزئل ةت، اق ماي جةؤگة تئيئم سالئنعان توتةنشة راسئمگة كونئپ وتئرا المايتئن ةدئ. كوپ ذزاماي-اق، 780 - جئلئ ذلئس قذرامئنداعئ بايئرعئ جذرت جاپپاي كوتةرئلئسكة شئعادئ، تاقتاعئ قاعاندئ ولتئرةدئ، ونئث شةت جذرتتاردان كةلتئرگةن، ءدئني عذرئپ ءوز الدئنا، ةلدئث ساياسي جانة الةؤمةتتئك ومئرئنة ايرئقشا ئقپال جاساپ وتئرعان ءدئني ؤاعئزشئلارئ مةن سوپئلارئن قئرئپ تاستايدئ. جذرت جاثا بيلئك اياسئندا ةجةلگئ ءداستذر-سالتئنا قايتئپ ورالادئ. الايدا، كوپ ذزاماي، 795 - جئلئ، قاعاناتئث ئشكئ جانة سئرتقئ قيئن احؤالئن پايدالانعان تؤئستاس ءادئز (ةديز) رؤئ ذستةمدئككة جةتةدئ جانة ءوزئن بذرئنعئ بيلئكتئث جالعاسئ دةپ جاريالاپ، مانيحةي رؤحتئ ءتارتئپ-جذيةنئ قالپئنا كةلتئرةدئ. قايتكةندة دة ذلئس ءومئرئ بيلةؤشئ تاپتئث ئثعايئنا كوشئپتئ. الايدا، تاريحي تذرعئدان العاندا، ذيعئر-ادئز قاعاناتئنا تئم ذزاق عذمئر بذيئرمادئ. ارادا جارتئ عاسئر وتپةي، 840 - جئلئ، ئشتةن كوتةرئلگةن توعئز-وعذز بةكتةرئمةن جالعاسقان ةنيسةي قئرعئزدارئ ذيعئر ذلئسئن قيراتا تالقانداپ، بذكئل ايماقتئ باسئپ الادئ.
ةث سوثعئ قاعانئ شةشؤشئ شايقاستا ولگةن، ونئث مذراگةرئ قاشقئننئث كذنئن كةشئپ، كوپ ذزاماي باسئن جويعان توعئز-وعذز وداعئنئث جالپئ جذرتئ ءار تاراپتا باس ساؤعالايدئ. كةيبئر رؤلار ذلئ دالانئث ءار تذسئنداعئ اعايئندار اراسئن ساعالايدئ، كوپشئلئك قاؤئم باتئستاعئ قارلذق حاندئعئنان پانا تابادئ، ةندئ ءبئراز جذرت ءبئر جاعئ قئتاي، ءبئر جاعئ تاثعذت، تيبةت شةگئنة دةيئن ئعئسادئ. (وسئ، جاثا مةكةن - ةدزين-گول وزةنئنئث اثعارئنا ورناعان جانة قالئپتانعان گانچجوؤ-ذيعئر بةكتئگئن جاؤلاس تاثعذتتار 1028 - جئلئ ءبئرجولا جويئپ جئبةرةدئ.) ال ون-ذيعئر قاؤئمئنئث نةگئزگئ توبئ بوسقئن تاؤئپ، شئعئس تذركستان، بذرئنعئ ذلكةن ذلئس شةگئنة جةتئپ توقتايدئ. وسئ وثئردةگئ، ئلكئدة قاعانات قذرامئنا ةنگةن قارا حوچجو (تذرپان)، بةشبالئق (گؤچةن) ايماعئندا الدئ-ارتئن تذگةندةپ، ئرگة تةؤئپ ورنئعادئ جانة كوپ ذزاماي بةرئك بةكئنئپ، ءورئسئن كةثةيتة باستايدئ. ءسويتئپ، ءبئرجولا قذرئپ كةتؤ قاؤپئنةن قذتئلئپتئ، ءبئراق ةجةلگئ تايپا ءوزئنئث بذرئنعئ قؤاتئنا جةتة المايدئ. جاثا قونئستا سانئ باسئم يران تةكتئ، تيبةت تةكتئ جةرگئلئكتئ جذرتپةن بؤدانداسقان جانة بذرئنعئ مانيحةي رؤحئنان باس تارتئپ، كوپشئلئگئ بؤددا، ءبئرازئ نةستوريان ءدئنئن قابئلداعان، قونئس ئثعايئنا وراي ةگئنشئلئك كاسئبئنة ءبئرجولا كوشكةن ذيعئرلاردئث ادةت-عذرئپ، تذرمئس-سالتئ، تئرشئلئك كةبئ عانا ةمةس، ءتذر-تذلعاسئنا دةيئن تذبةگةيلئ وزگةرئسكة ذشئراپتئ. تةك ذيرةنشئكتئ ةسئمئ عانا قالعان. جاثا جذرتتا قالئپتاسقان جاثا حالئق ةجةلگئ تذرئك هام جةرگئلئكتئ (ءسئرا، سوعدئ) - ةكئ تئلدة سويلةيدئ ةكةن. جانة وتباسئندا، ءارئ كذندةلئكتئ تذرمئستا وسئ ةكئنشئ ءتئل باسئمئراق بولئپتئ. كةيئنگئ سوأةت عئلئمئ جاپسئرعانداي، ءوزئن استة ذيعئر ساناماعان، تذرئك دةپ قانا بئلگةن ماحمذد قاشعاريدئث ناقتئ كؤالئگئن كةلتئرة كةتةيئك. ذيعئرلار - وتئرئقشئ جذرت، دةيدئ. «تذرئك تئلئندة تازا سويلةيدئ (نةمةسة، «تئلدةرئ تازا تذرئكشة»، - م.م.)، سونئمةن قاتار، ءوزارا سويلةسةتئن تاعئ ءبئر تئلدةرئ بار، - دةگةن. ياعني، وتباسئندئق، تؤما، انا تئلئمةن قاتار، قورشاعان ورتا، بيلةؤشئ اؤلةت اسةرئمةن تذرئك تئلئنة جةتئككةن جانة ءبئرجولا دةرلئك تذرئكتةنگةن بايئرعئ قاؤئم. ةسةبئ، باعزئداعئ ذيعئر سانئ ارتئق، جةرگئلئكتئ حالئق ئشئندة جذتئلئپ كةتكةن، اتئ بار، زاتئ جوق. قايتكةندة دة، وزئندئك سئپاتئ قالئپتانعان، وزئنشة تئرشئلئك كةشكةن دةربةس جذرت. پاتشالارئن قاعان ةمةس، حان ةمةس، يديقذت (قذتتئ ءامئرشئ) دةپ اتاعان.
وسئ وثئرگة قاتئستئ ءبئرشاما ماعلذمات قالدئرعان ماركو پولو مذنداعئ حالئقتئث وتباسئلئق ءومئرئ تؤرالئ وزگةشة دةرةكتةر ايتقان. ةرلةرئ بئرةر اپتادان ارتئق ساپارعا كةتسة، ايةلدةرئ باسقا ءبئر باي تاؤئپ الادئ، كذيةؤلةرئ بارعان جةرئندة قاتئن تابادئ جانة وسئنئث ءبارئ ةشقانداي سولةكةت سانالمايدئ، دةيدئ. ال قذمئلدا جات جةرلئك جذرگئنشئ، ذيگة كةلگةن قوناققا ايةلدةرئن بةرئپ، وثاشا قالدئرادئ، الگئ ادام قانشا تذرام، نة قئلام دةسة دة ةرئكتئ؛ مذنداي ادةت-سالتتئ ةستئگةن موثكة قاعان ماسقاراعا تئيئم سالعان ةكةن، جومارت كذيةؤلةر قانشاما سئي-سياپات الئپ، دارگةيئنة بارئپ ارئزدانئپتئ، اتا-بابا ءداستذرئ بويئنشا، ايةلدةرئنة ةركئندئك بةرئلؤئن سذراپتئ، اقئرئ، ءبئرجولا تذثئلگةن قاعان وزدةرئثة ذناسا، ودان ارمةن بئلئققا باتا بةرئثدةر دةپ، تئلةكتةرئن قابئلداپتئ؛ بذل جاعداي كذنئ بذگئنگة دةيئن جالعاسئپ وتئر، دةيدئ ماركو پولو. بذرئنعئ-سوثعئ تذرئك قاؤئمئندا مذنداي «اتا-بابا داستذرئ» بولماعانئ ءمالئم. ياعني، ةجةلگئ، تاريحي ذيعئردان تئس، جةرگئلئكتئ جةردئث بئلعانئش عذرپئ. بذل، شئن مانئسئندة پايدالئ، تذسئمدئ، جاريا جةزوكشةلئك كذنئ كةشة، ХІХ عاسئردئث وزئندة كةثئنةن ساقتالئپ تذرعانئ بةلگئلئ. مذسئلمان بيلةؤشئلةرئ دة توقتاتا الماعان. جاپپاي نارازئلئق قانا ةمةس، قارؤلئ كوتةرئلئس قاؤپئنةن سةسكةنئپ، ءبارئن دة بذرئنعئشا قالدئرعان.
شئثعئس حان ذلئ دالاداعئ ذلكةن بيلئككة جةتكةن كةزدة ذيعئر اتئنداعئ بةشبالئق-كؤچا حاندئعئ باتئس پةن شئعئس ارالئعئنداعئ جئبةك جولئنئث ءتذيئندئ تارامئن ذستاپ وتئرعان. بذدان بذرئن جةتئسؤداعئ قاراقئتاي ذلئسئنا باعئنئش جاعدايئنداعئ يديقذت بارزذق ةندئ كذشتئث قالاي قاراي اؤعانئن ناقتئ پايئمدايدئ دا، 1211 - جئلئ ارنايئ ةلشئلئك جئبةرئپ، ذلذع ذلئستئث بوداندئعئنا سذرانادئ جانة ذلكةن ابئروي تابادئ. شئثعئس حاننئث سارتاؤئل جورئعئندا ءوزئ باستاپ، جةتئ مئثدئق جاؤئنگةر جاساق شئعارئپتئ.
ءتورت ذلئستان سوثعئ الاعاي-بذلاعاي زامانداردا شئعئس تذركستان ءوثئرئ بئردة موعذلستان قذرامئندا، بئردة قئتاي، بئردة ءدذربئن-ويرات، ودان سوث قايتادان قئتاي قاراعئندا بولادئ، مذسئلمان دئنئنة كئرئپ، اراب جازؤئنا كوشكةن جالپئ جذرت ساناسئندا كةيئنگئ شارتتئ ةتنونيمنئث ءوزئ مذلدة ذمئتئلئپ، ءبئرتذتاس ذلتتئق سةزئمنةن ادا جةرگئلئكتئ قاؤئم تيسئلئ مةكةن-تذراق، قونئس-ايماعئ بويئنشا اتالا باستايدئ.
1858-1859 - جئلداردا بذعان دةيئن باتئس الةمئنة مذلدة بةلگئسئز، تذيئق جاتقان قاشعارعا تانئم، زةرتتةؤ ماقساتئنداعئ ارنايئ ساپارمةن بارئپ، جارتئ جئل تذرئپ قايتقان، ئلكئدة، 1856 - جئلئ، جاريا جاعدايدا قذلجادا جانة بولعان شوقان ءؤاليحانوأ«ذيعئر» دةگةن ءسوزدئ مذلدة ةستئمةپتئ. «شئعئس تذركستان، نةمةسة كئشئ بذحاريانئث تذزةمدئك جذرتئنئث حالئقتئق، جالپئ اتاؤئ جوق، «ءوزدةرئنئث قالا-كةنتتةرئنئث جونئمةن قاشعارلئق، حوتانلئق، قذمذللئق دةگةندةي قيسئنمةن اتالا بةرةدئ، نةمةسة جاي عانا يةرلئك (جةرگئلئكتئ) دةي سالادئ. قئتايلار بذلاردئ چانتؤ (شالمالئ) دةسة، قالماقتار - حوتان، ال قئرعئز-قازاقتار مةن بذرذتتار - ءبارئن دة قاشعارلئق اتاندئرعان»، - دةپ جازادئ شوقان ءوزئنئث عئلئمي ةسةبئندة.
كةيئندة، ةؤرازيا حالئقتارئنئث ةجةلگئ تاريحئمةن قوسا، ةتنوگةنةز ماسةلةلةرئن ارنايئ زةرتتةگةن ل. گؤميلةأ ءوز تارابئنان بذل جذرتتئ جانة دة «اتاؤسئز حالئق» دةپ ايعاقتاعان.
«بذلار تذرئك ءتئلئنئث وزگةشة ءبئر ديالةكتئسئندة سويلةيدئ»، - دةپتئ تاعئ دا ءبئزدئث شوقان. تذركولوگ وقئمئستئلار اتاؤسئز حالئقتئث اتاؤسئز لذعاتئنا «ذيعئر ءتئلئ» دةگةن انئقتاما بةرةدئ، باعزئدا ذيعئردئث ءئز تاستاعان جةرئندة تذرئپ جاتئر عوي دةگةن دولبارمةن. ةجةلگئ تذرئك ءتئلئن تةكسةرؤشئ ءارئ جيناقتاؤشئ س. مالوأ بذل تذسپالدئ ءبئرجولا تياناقتايدئ. اقئرئ، ءتئلئ «ذيعئرشا» بولعاننان سوث، حالئقتئث ءوزئ دة ذيعئر اتاؤئنا ويئسادئ. ХХ عاسئردئث باسئندا، ازياداعئ جاپپاي ذلتتئق ويانؤ داؤئرئندة وسئ، شئعئس تذركئستان اؤماعئنداعئ تؤئستاس، ديالةكتئلئك ايئرئمئ ءبئرشاما، ايتكةنمةن نةگئزئ ورايلاس، تذرئك ءتئلدئ وتئرئقشئ، ةگئنشئ قاؤئم امبةسئنة ورتاق اتاؤ رةتئندة «ذيعئر» ةتنونيمئن يةلةنةدئ. شئعئس حالئقتارئنئث ارعئ تاريحئن تذبةگةيلئ تانئعان اكادةميك بارتولد بذل وزگةرئستئ ورئنسئز جانة ءساتسئز تاثداؤ دةپ باعالاعان. تاريحي ةتنولوگيا تارابئندا زةرتتةؤ جذرگئزگةن باسقا ءبئر عالئمدار دا ةسكئلئكتئ حؤيحؤ مةن كةيئنگئ ويعئردئث اراسئندا ةتنيكالئق جانة داستذرلئك جالعاستئق جوق، بذل ةكةؤئ ةكئ باسقا حالئق دةپ اتاپ كورسةتةدئ. قايتكةندة دة، قازئرگئ شئعئس تذركستاننئث نةگئزگئ حالقئ ةجةلگئ ذيعئر ةتنونيمئن وزدةرئنة ءبئرجولا بةكئتئپ، وسئ اتاؤمةن جالپئعا ماعلذم بولئپ وتئر.
(جالعاسئ بار)