قاراتاؤدا قاشالعان «قاراجورعا» قازاق ءبيئ ةكةنئندة تالاس جوق

. قازاقتئث ارعئ اتا-بابالارئن قامتئعان تةرئستئك كوشپةلئلةرئ تاريحتا ونداعان عاسئر بويئ ةؤرازيا دالاسئنئث شئعئسئ مةن باتئسئنا دةيئنگئ ذلان-عايئر كةث دالانئ اتئنئث تذياعئمةن دذبئرلةتئپ، دومبئرا، قوبئزئنئث ذنئمةن كذمبئرلةتكةنئ بةلگئلئ.
None
None

كوشپةلئلةر - تاريحتئث ارباسئن العا سذيرةؤشئلةر، شئعئس پةن باتئستئث، وثتذستئك پةن تةرئستئكتئث مادةنيةت الماسؤئنئث دانةكةرئ بولعاندار. باتئس وقئمئستئلارئ مادةنيةت جانة مادةنيةت تاراتؤ دةگةندئ ايتئلمئس ءئرئ وركةنيةت ورتالئقتارئنئث، ودان قالسا ءذندئ-ةؤروپويتتاردئث قانجئعاسئنا بايلاؤ ءذشئن، بارلئعئن جئبةك جولئ دةگةنگة تاؤةلدةدئ. ارعئ تاريحتا مادةنيةت كوبئنة جئبةك جولئمةن ةمةس، كوشپةلئلةردئث كوش جولئمةن، جورئق جولئمةن تارالدئ. ات تا، ات ابزةلئ دة، اربا دا، قولا دا، اؤئ بئتةؤ شالبار دا، ذزئن قونئش وكشةلئ ةتئك تة، العاشقئ ءان، كذي، بي، اثئز ادةبيةت تة، توتةم دة، تاعئ وسئ ءتارئزدئ سانسئز مادةنيةت ذلگئلةرئ كوشپةلئلةردئث كوشئ مةن جويقئن جورئعئ ارقاسئندا شئعئسقا جةتئپ وتئردئ. وسئ كوشپةلئلةر مادةنيةتتئث نةبئر كةرةمةتتةرئن جاراتتئ دا، تاراتتئ دا. ولاردئث ءورئس-قونئستارئندا مادةنيةت ئزدةرئنئث ءجئپ ذشتارئ قالئپ وتئردئ. مئنة سولاردئث ءبئرئ، ءارئ بئرةگةيئ كوشپةلئلةردئث ءبيئ بولاتئن-دئ.

بي - ادامزات مادةنيةتئندةگئ ءارئ قاراپايئم، ءارئ سئرلئ قذبئلئس. ونئث تامئرئ تةرةث، مازمذنئ تذثعيئق. استة ءبئزدئث كوپتةگةن ماماندارئمئزدئث ايتئپ جذرگةنئندةي، بي ةكئنئث بئرئندة اتتئث ءجذرئسئ، ءجذن ساباؤ، كيئز باسؤ دةگةندةي ةثبةك قيمئلدارئن بئلدئرةتئن جاي قيمئل ةمةس. وعان ءار حالئقتئث نانئم-سةنئمئ، ارمان-تئلةگئ، ةستةتيكاسئ، مئنةز-قذلقئ، بولمئس-ءبئتئمئ، جان سةزئمئ سياقتئلار سئثئرئلگةن. ءارقانداي ذلتتئث ءبيئنئث، بئرئنشئدةن، وزئندئك بوتةن بوگةنايئ بار. ةكئنشئدةن، ونئث تئم ارئدان قالئپتاسئپ جالعاسئپ كةلة جاتقان جذلگةسئ جانة دةرةگئ بار. قازئرگئ كةزدة ادامزات ءان اؤةنئنئث دة، كذيئنئث دة، ءبيئنئث دة الؤان ءتذرئ بار. الايدا، سولارعا قاراپ وتئرئپ بذل قايسئ ذلتتئث ءان-ءبيئ ةكةندئگئن پارئقتاپ بئلؤگة بولادئ.

рисунок ال ءبئر ذلتتئث ءوزئنئث دة سانداعان ءانئ، كذيئ، ءبيئ بار. ولار دا ءبئرئ-بئرئنةن پارئقتئ. ةندةشة ادامدار ءارقايسئسئ ذلتتاردئث ءان، كذي، بيلةرئن قالايشا پارئقتاپ تاني الادئ؟ ويتكةنئ، ءبئر ذلتتئث ءتذرلئ-ءتذرلئ ءبيئ بولعانئمةن ونئث ةث باستئ ارقاؤئ ءبئر، ياعني ءبئر ءتذپ اعاشتئث تامئرئ مةن بذتاعئ جان-جاققا شاشئراي بئتكةنئمةن، الايدا ءدئثئ ءبئر، جاپئراق ءپئشئنئ ذقساس. ونةر دة وسئلاي. قازاق ءبيئنئث دة، كورةي بيئنئث دة، ذيعئر ءبيئنئث دة، تيبةت ءبيئنئث دة تاريحي قالئپتاسقان ذلگئسئ، ارقاؤئ بار، ول سولاردئث كئمدئكئ ةكةندئگئن ايشئقتاپ تذرادئ.

كوپتةگةن دةرةكتةر ذلتتاردئث وزئنة ءتان ءبيئنئث تئم ارئدان قالئپتاسقان جذلگةسئنئث بارلئعئن، ونئث قئسقا ؤاقئتتا پايدا بولعان ونةر تؤئندئسئ ةمةس ةكةندئگئن ايعاقتايدئ. مئسالئ، تارئمنئث تةرئستئك جاعالاؤلارئنداعئ جاسئل القاپتاردان تابئلعان بؤددالئق قابئرعا سؤرةتتةردةن (سؤرةت-1 جانة سؤرةت-2) قازئرگئ ذيعئر ءبيئنئث وسئدان مئث جئل بذرئن قالئپتاسقاندئعئن، ال قئتايدئث تةرئستئك ولكةلةرئنةن تابئلعان لياؤ پاتشالئعئ داؤئرئندةگئ (ب.ز. 907 ج. - ب.ز.1125 ج.) قئتانداردئث (قيدانداردئث) قابئر قابئرعا سؤرةتتةرئنةن (سؤرةت-3) قازئرگئ كورةي ءبيئنئث دة وسئدان مئث جئل بذرئن قالئپتاسئپ بولعاندئعئن بايقايمئز. وسئ ءتارئزدئ قئتايدئث ورتا جازئعئنان جانة وثتذستئك ولكةلةرئنةن دة سول ايماقتارداعئ ذلتتاردئث بيئنة بةيئم جارتاسقا نةمةسة باسقاعا سالئنعان ارعئ زامان سؤرةتتةرئن كةزئكتئرؤگة بولادئ. ءارئ ولار دا سول وثئرلةردةگئ حالئقتاردئث قازئرگئ بيلةرئمةن جالعاسئمدئلئق بايقاتادئ.

ةندةشة، قازاق ءبيئنئث ارعئ توركئنئ تؤرالئ وسئنداي ذتئمدئ دةرةكتةردئ تابؤعا بولا ما؟ تةگئ، قازاقتئث ارعئ اتالارئندا قانداي بيلةر بولعان؟ ول قاي زامانداردا قالئپتاسقان؟ بذگئنگة دةيئن ول جالعاسئن تاپقان با؟ وسئنداي سذراقتئث تؤارئ تابيعي. وسئنئث ةث ءبئر جاندئ دا قئزئقتئ دةرةگئن جؤئقتا قاراتاؤ پةتروگليفتةرئنةن بايقاپ وتئرمئن (سؤرةت-4، سؤرةت-5، سؤرةت-6، سؤرةت-7، سؤرةت-8).

قاراتاؤ دةمةكشئ، قازاقتئث اتا-بابالارئ تاريحتا مةكةندةگةن ءورئس-قونئستارئندا «قاراتاؤدئث باسئنان كوش كةلةدئ، ...» دةپ اندةتكةن «قاراتاؤ» اتتئ تاؤلار از بولماعان بولار. مئنة سولاردئث ءبئرئ - تارئم مةن ءتاثئرتاؤدئث شئعئسئنداعئ، ارعئ تاريحتا ساقتار، يذزلةر (نذكئس)، ذيسئندةر، عذندار بئرئنةن سوث ءبئرئ كوشئپ-قونئپ مةكةندةگةن بايئرعئ كوشپةلئلةر مةكةنئ - قاراتاؤ. قاراتاؤ شيلانتاؤدئث (عالئمدار بذنئ تذرئكشة اتتان كةلگةن دةپ قارايدئ) ءبئر تارماعئ رةتئندة قئتايدئث ورتا جازئعئنان باتئس وثئرگة نةمةسة ءتاثئرتاؤ الابئنا ةنةتئن قاقپاعا - قئشي ءدالئزئنئث شئعا بةرئسئنة ورنالاسقان. قاراتاؤ وسئ قاقپاعا ئرگة تةپكةن جيا-يؤ-گؤان قالاسئنئث تةرئستئگئندة 20 شاقئرئم قاشئقتئقتا سوزئلئپ جاتادئ.

ءدال وسئ بايئرعئ كوشپةلئلةر قونئسئنان وتكةن عاسئردئث 70-جئلدارئ قئتاي ماماندارئ كوپتةگةن پةتروگليفتئ بايقاپ، زةرتتةي باستايدئ. قئتايدئث كوپتةگةن عالئمدارئن وزئنة ةث باؤراعانئ وسئ پةتروگليفتةرئندةگئ ةرةكشة اسةم دة جاندئ بةينةلةنگةن توپتئق بي كورئنئستةرئ بولدئ.

قاراتاؤ پةتروگليفتةرئن سؤرةتتئ تاسقا ةگةپ-قاشاپ سالؤ تاسئلئنة قاراي عالئمدار ءذش توپقا بولگةن. ءبئرئنشئ توپتاعئلارئ تاس نةمةسة باسقا قاتتئ قذرالدارمةن ةگةپ سالعان سؤرةتتةر. ولاردئ تئم ارعئ زامانعئ، قئتاي جئلنامالارئنا ساي جانگو زامانئنان حان ديناستياسئ داؤئرئنة دةيئنگئ (ب.ز.ب. 475 ج. - ب.ز. 220 ج.) تؤئندئلار دةپ باعالايدئ. وسئ تاؤدا وسئنداي ادئسپةن سالئنعان ءبئر اربا بةينةسئ دة قئتايدان تابئلعان تئم ارعئ زامان ارباسئنا ذقساس جالاث دارتةلئ بولعان. قاراتاؤداعئ بي كةسكئندةرئ نةگئزئنةن وسئنداي ءبئرئنشئ تذردةگئ تاسئلمةن سالئنعان. ةكئنشئ تذردةگئلةرئ مةتالل قذرالدارمةن تةرةثدةؤ قاشاپ سالئنعان كةسكئندةر. ولاردئ عالئمدار ودان كةيئنگئ داؤئرلةرگة جاتقئزادئ. ءذشئنشئ تذردةگئلةرئ وتكئر، ذشتئ مةتالل قذرالمةن قاشالعان جئثئشكة سئزئقتارمةن سالئنعان. ولاردئث كوبئ بؤددالئق مادةنيةتكة ءتان. عالئمدار سالئنؤ ءتاسئلئ جانة ءدئني مازمذنئنا ساي بذنئ تاث ديناستياسئ (ب.ز. 618 ج. - ب.ز. 907 ج.) نةمةسة ودان سوثعئ داؤئرگة جاتقئزادئ.

قاراتاؤ پةتروگليفتةرئندةگئ توپتئق بي كورئنئستةرئنئث سالئنؤ جئل شةگئن باعالاؤدا، ونئث ةگةپ سالئنؤئنا عانا نةگئزدةلئنبةگةن، سونئمةن بئرگة سؤرةتتة بةينةلةنگةن ءتذرلئ مادةنيةت ذلگئلةرئنة دة دةن قويئلعان. بذنداعئ ةث ءبئر باستئ دةرةك - بي بيلةگةن ادامداردئث باسئنداعئ شوشاق باس كيئم مةن ونئث توبةسئنة تاعئلعان ذكئ. كةزئندة حان ديناستياسئ جانة ودان بذرئنعئ داؤئردة عذنداردئث باسئندا تاعاتئن ذكئلةرئ بولعان. ونئ سول كةزدةردة ورتا جازئقتاعئ قئتايلارعا دا دارئعان. ونئث جازبا، ارحةولوگيالئق دةرةكتةرئ ساقتالعان. بذلاردان باسقا تارئمنئث شئعئسئنداعئ بايئرعئ ساق مولالارئنان دا باس كيئمئنة قذس قاؤئرسئنئن قاداعان ادام سذيةكتةرئ تابئلدئ.

دةمةك، عالئمدار قاراتاؤ پةتروگليفتةرئندةگئ بي كةسكئندةرئ توثئرةگئندةگئ ارحةولوگيالئق دةرةكتةر، تاريحي جازبالار جانة سؤرةتتئ سالؤ ءتاسئلئ جانة ونداعئ بةينةلةنگةن مادةنيةت ذلگئلةرئ سياقتئلارعا سذيةنة وتئرئپ، جانگو زامانئنان حان ديناستياسئ داؤئرئنة (ب.ز.ب. 475 ج. - ب.ز. 220 ج.) دةيئنگئ ساقتاردئث، يذزلةردئث (نذكئس)، ذيسئندةردئث نةمةسة عذنداردئث تؤئندئلارئ دةپ تذجئرئمدايدئ. بايئرعئ قئتاي تاريحي جازبالارئندا جانگو زامانئنان حان ديناستياسئ داؤئرئنة دةيئنگئ داؤئرلةردة وسئ وثئرلةردة جوعارئدا اتالعان ةتنوستاردئث (ساقتار، يذزلةر، ذيسئندةر، عذندار) ئلگةرئندئ-كةيئندئ قونئستانعانئ تؤرالئ تاريحي جازبا دةرةكتةر جةتكئلئكتئ. ولار ءبئزدئث تاريحشئ عالئمدارئمئزعا بةيتانئس تا ةمةس. كةزئندة وسئ وثئرلةردة ساقتار بولعان، ودان يذزلةر ئرگة تةؤئپ، ولار ذيسئندةردئ شاپقان، كةيئن عذنداردئث سذيةمةلئمةن ذيسئندةر ةس جيناپ، ةلئن قذراپ قايتا يذزلةرگة تاپ بةرئپ، ولاردئ باتئسقا قؤئپ تاستاعان. ونئث سوثئنان ذيسئندةردئث ءوزئ باتئسقا ئلة القابئنا اؤعان. ودان بذل وثئرگة ءبئر مةزةت عذندار مةكةندةگةن. دةرةكتةرگة قاراعاندا، عذندار حاندارمةن بولعان شايقاستا جةثئلئس تاؤئپ، قاراتاؤدئث تذستئك جاعئنداعئ شذرايلئ جايئلئم شيلانتاؤ (قاراتاؤ - شيلانتاؤدئث تارماعئ) مةن يانجئتاؤدئ تاستاپ شئققاندا، «شيلان تاؤدان ايرئلئپ، مالئمدا جةم قالمادئ، يانجئ تاؤدان ايرئلئپ ةلئمدة ءوث قالمادئ» دةپ زار جئرئن ايتقان ةكةن.

قئتاي عالئمدارئ ءار تذرعئدان زةرتتةي كةلة قاراتاؤ پةتروگليفتةرئندةگئ بي كةسكئندةرئنئث ارعئ زامانعئ ساقتار، يذزلةر، ذيسئندةر، عذندارعا ءتان ةكةندئگئن تذجئرئمداعانئمةن، الايدا ونئث قانداي بي ةكةندئگئن، قازئرگئ قاي ذلتتئث بيئمةن جالعاساتئندئعئن زةرتتةمةگةن.

ال بذل بيلةرگة قازاقتئث كوزئمةن قاراعاندا، ولاردئث قازئرگئ قازاقتئث «قاراجورعا» ءبيئنئث ارعئ توركئنئ ةكةندئگئ كورگةن جةردةن تانؤعا بولادئ(سؤرةت-4، سؤرةت-5، سؤرةت-6، سؤرةت-7، سؤرةت-8).

ونداعئ سؤرةتتةردةگئ ءبيدئث تيبةتتةردئث (نةمةسة قيانداردئث) بيئنة دة، تارئم اينالاسئنداعئ ذيعئرلاردئث دا، قيئر شئعئستاعئ كورةيلةردئث دة، ورتا جازئقتاعئ بايئرعئ قئتايلاردئث دا بيلةرئنة ذقسامايتئندئعئ بئردةن اثعارئلادئ. اياق-قول، دةنة قيمئلدارئنئث بارلئعئ تذگةلدةي «قاراجورعا» بيئمةن بئردةي. تيبةت بيئندة ةث ءتيپتئ جاعئ ءبئر جاقتئث قول-اياعئ تةث الدئعا سوزئلئپ، تةث ارتقا قاراي جوعارئ كوتةرئلةدئ. ذيعئر ءبيئنئث ةث ءتيپتئ جاعئ اياقتئث وكشةسئ نةمةسة باسئمةن جذرةدئ، قول قيمئلئ دا «قارا جورعادان» بولةك.

بئرةؤلةر «قارا جورعانئ» موثعول ءبيئ دةسةدئ. ال، قاراتاؤ پةتروگليفتةرئ تاعئ ءبئر جاعئنان «قارا جورعانئث» موثعول ءبيئ ةمةس، قازاق ءبيئ ةكةندئگئن راستايدئ. جوعارئدا ايتئلعانداي، بذل پةتروگليفتةر جانگو زامانئنان حان ديناستياسئ داؤئرئنة (ب.ز.ب. 475 ج. - ب.ز. 220 ج.) دةيئنگئ تؤئندئلار. بذل كةزدة بذل وثئردة قونئس تةپكةن ةتنوستار ئلگةرئندئ-كةيئندئ ساقتار، يذزلةر، ذيسئندةر، عذندار بولعان. بذل تورتةؤئ دة قازاقتئث ةتنيكالئق تةگئنة جاتقئزئلئپ كةلة جاتقان ةث باستئ ةتنوستار. ودان قالسا، بذلاردئث ئشئندةگئ ساقتار، يذزلةر، ذيسئندةردئث موثعولدارمةن ةش قاتئسئ جوق. ال عذنداردئ از ساندئ عالئمدار موثعول تةكتئ دةؤدةن باسقا، باسئم كوپ ساندئ عالئمدار تذركئ ءتئلدئ حالئق دةپ بئلةدئ. ءتئپتئ، بذل پةتروگليفتةردئ ودان كةيئنگئ زامانداردئث تؤئندئسئ دةگةن كذندة دة، موثعولدار باس كوتةرگةنگة دةيئن ولار دةشتئ قذمئنئث تةرئستئگئندة بولدئ دا، تذركئ ءتئلدئ حالئقتار تذستئگئندة قونئستاندئ. بذلاردئث بارلئعئ «قارا جورعا» ءبيئنئث قازاق ءبيئ ةكةندئگئن راستاي تذسةدئ.

شئندئعئندا سوثعئ مئث جئلدئقتا تذركئ تايپالارئ مةن موثعول تايپالارئ اؤئلئ ارالاس، قويئ قورالاس جاساعان كةزدةرئ كوپ بولدئ. بذل كةزدة ءتذرلئ مادةنيةت الماسؤ تولاسسئز ءجذرئلئپ وتئردئ. سونئمةن بئرگة رؤ-تايپالاردئث ءوزارا ءسئثئسؤئ دة تولاستامادئ. قايسئ تايپا كذشةيسة السئرةگةنئ سوعان باعئنئشتئ، تاؤةلدئ بولدئ، ءتئپتئ ونئث قذرامئنا ةنئپ كةتئپ جاتتئ. سونئث سالدارئنان قازاق رؤ-تايپالارئنئث ءبئر بولةگئ موثعول قذرامئندا دا قالئپ قالدئ. قازئرگئ قازاقتئث كةرةي، نايمان، قوثئرات، ت.ب. تايپالارئنئث سول بايئرعئ اتئمةن موثعول قذرامئندا قالعاندارئ دا بارئ بةلگئلئ. سوندئقتان قازاق «قاراجورعاسئنئث» موثعولدا دا از دا بولسا ساقتالؤئنا عاجاپتانؤدئث قاجةتئ جوق. «قاراجورعانئ» موثعولعا تاؤةلدةگةندة، دومبئرانئ دا بةرة سالؤعا تؤرا كةلةدئ.

قاراتاؤ پةتروگليفتةرئنةن بذل ءبيدئث سول زاماندا تئم قاراپايئم ةمةس، ةرةكشة كةمةلدئ كذيگة جةتكةندئگئن اثعارامئز. دذنيةنئث باسقا وثئرلةرئندةگئ پةتروگليفتةردة دة ءتذرلئ بي كورئنئستةرئ كةزئگئپ وتئرادئ. الايدا، قاراتاؤ پةتروگليفتةرئندةگئدةي كةمةلدئ بي كورئنئستةرئ تئم سيرةك ذشئرايدئ. ءبئزدئث بي ماماندارئمئز بذلارعا نةگئزدةلئپ «قاراجورعا» ءبيئنئث تولئق نذسقاسئن قالپئنا كةلتئرئپ، ةكئ مئث جئلدئث الدئنداعئ اتا-بابا ءبيئن كةمئگةن جةرئن قايتا جاثعئرتؤئنا بولار ةدئ. سايئپ كةلگةندة، «قاراجورعا»» ءبيئن تذتاس قازاق ءبيئنئث ارعئ جذلگةسئ، التئن ارقاؤئ دةؤئمئزگة ابدةن نةگئز بار. ول ادامزات ءبيئنئث ئشئندةگئ دة ةث ةرتة دامئتئلعان بي ذلگئلةرئنئث ءبئرئ دةپ سةنئممةن ايتا الامئز.

قاراتاؤ پةتروگليفتةرئندةگئ كوشپةلئلةر ءبيئنئث «قاراجورعا» ءبيئنئث بولؤئ، تاعئ ءبئر مانئنةن العاندا، قازاقتئث تاريحتاعئ ساق، عذن، ءذيسئن، يذزلةرمةن ةتنيكالئق بايلانئستئلئعئن ءتئپتئ دالةلدةي تذسةدئ.

ياسيئن قذمار ذلئ، «شئنجاث قوعامدئق عئلئمئ» جؤرنالئ باس رةداكتورئنئث ورئنباسارئ، مادةنيةت تانؤشئ، پروفةسسور.

اأتور تؤرالئ انئقتاما

ياسيئن قذمار ذلئ 1957- جئلئ قئتاي حالئق رةسپؤبليكاسئنئث شئنجاث-ذيعئر اأتونوميالئق اؤدانئ باركول قازاق اأتونوميالئ اؤدانئندا تؤئلعان.

1983- جئلئ شئنجاث ؤنيأةرسيتةتئنئث ماتةماتيكا فاكؤلتةتئندة تولئق كؤرستئ تاؤئسقان. 1989-1990- جئلدارئ شاثحاي فؤدان ؤنيأةرسيتةتئنئث ماتةماتيكا فاكؤلتةتئندة ماگيسترلئق اسپيرانتؤرادا ءبئلئم العان.

2003- جئلدان قازئرگة دةيئن شئنجاث قوعامدئق عئلئمدار اكادةمياسئنئث جانئنداعئ «شئنجاث قوعامدئق عئلئمئ» جؤرنالئ باس رةداكتورئنئث ورئنباسارئ، پروفةسسور.

زةرتتةؤ باعئتئ - تذركئ كوشپةندئلةرئنئث مادةنيةت دةرةكتةرئن ونئث بايئرعئ قيئر شئعئس قئتاي مادةنيةتئنة جاساعان اسةر-ئقپالئ تذرعئسئنان قاراستئرؤ. بذل زةرتتةؤلةرئنئث نةگئزئندة جازئلعان «الئستاعئ اتا مذرا»، «كوشپةندئلةر جانة ورتا جازئق» اتتئ مونوگرافيالارئ بةيجئثدةگئ ذلتتار باسپاسئندا جارئق كوردئ.

ي.قذمار ذلئ بذلاردان باسقا «قازاق ماقال-ماتةلدةرئنئث تذسئندئرمة سوزدئگئ» (2007- جئلئ، 8000 ماقال-ماتةل قامتئلعان)، «قازاق ءتئلئ جايئنداعئ ماتةماتيكالئق زةرتتةؤلةر» (1997- جئلئ)، «قازاقتئث سالت-ءداستذرئ» (2006- جئلئ) اتتئ كولةمدئ ةثبةكتةردئث، قازاق مادةنيةتئن زةرتتةؤگة قاتئستئ 100 گة جؤئق ماقالانئث اأتورئ.

دةرةككوز: «ةگةمةن قازاقستان» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار