م.ماعاؤيننئث «شئثعئس حان» شئعارماسئنان ءذزئندئ. ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار - قيات، قوثئرات

>اثئز بةن شةجئرة بويئنشا، قيات اتاؤئنئث ءتذپ توركئنئ - باعزئداعئ قاساپ قئرعئننان امان شئعئپ، ةرگةنة-قوثعا جةتكةن ةكئ جئگئتتئث ءبئرئ قيان ةسئمئنة بارئپ تئرةلةدئ. «قييان» ءسوزئنئث ماعئناسئ - تاؤدان قذلاعان سةل، اعئنئ قاتتئ، بؤئرقانعان، ذلكةن، كذشتئ تاسقئن دةپ ذعئندئرادئ ءراشيد-ءاد-دين.
None
None

بذل - ءدال وسئ قالپئندا قازاق تئلئندة، التايدان اتئراؤعا دةيئن - باتئستا دا، شئعئستا دا قولدانئستا بار ءسوز (قازاق ءتئلئنئث ايماقتئق سوزدئگئ، ا.، 2005، 411-ب.)، ءمانئسئ - تاؤدان اققان سةل جانة ةكپئندئ، قؤاتتئ دةمةك: قييان ءجذردئ، قييان سوقتئ، نةمةسة قييان جذيرئك، قييان مئقتئ. ةكئ تارامنئث ءتذيئنئ بئرةؤ-اق: ةكپئندئ، اعئندئ، قؤاتتئ، پارمةندئ، قارقئندئ. «قييان اؤلةتئ قايراتتئ، قؤاتتئ، قايتپاس ةر بولعان سةبةپتئ بذل تايپا قييات ةسئمئمةن ايگئلئ بولدئ»، - دةيدئ ءراشيد-ءاد-دين. قييات - «قييان» ءسوزئنئث جيئنتئق نذسقاسئ.

اؤةلدة ةرگةنة-قوثنان شئققان بذكئل قييان اؤلةتئ، ونئث ئشئندة بورتة-شةنة تذقئمئ تذگةلدةي قييات اتانادئ. الايدا، دوبذن-بايان-الان-قذبادان سوثعئ زاماندا ةل ءوسئپ-ءونئپ، كوبةيئپ، ءاربئر اتا جاثا ةسئممةن جاثا، دةربةس رؤعا اينالادئ. قييات نئسپئسئ كومةسكئلةنئپ، ةسةپتةن شئعا باستايدئ. اقئرئ، بودانشاردئث جةتئنشئ ذرپاعئ قابذل حان كةزئندة قييات اتاؤئ قايتادان جاثعئرئپتئ. قيياتتاردئث كوپشئلئك بولئگئ وسئ قابذل حاننان تارايدئ دةيدئ راشيد-اد-دين.

ارعئ دا، بةرگئ دة قييات تؤرالئ اثگئمة شئثعئس حاننئث تئكةلةي اتالارئنئث شةجئرةسئنة ذلاسادئ. اثئز بةن نانئم - تاريح پةن شئندئققا استاس. ارئداعئ قئتاي جئلنامالارئ، ورتاداعئ جازبا تاؤاريح پةن دالالئق ءاپسانا، جئر، كةيئنگئ زةرتتةؤ مةن ايعاقتاؤ بذل تاراپتا ءبئرتالاي ماعلذمات بةرةدئ. سونئث كةيبئرئن قايتالايئق.

شئثعئس حاننئث ونئنشئ باباسئ - الان-قذبا انانئث نذرلئ قذرساعئنان جارالعان ساياتشئ بودانشار تؤرالئ ايتتئق. اثئزدا دا، شةجئرةدة دة حان اتانادئ. البةتتة، ءبئر رؤ، شةكتةؤلئ قاؤئم كولةمئندةگئ بيلةؤشئ. بذل بودانشاردئث ايتتئرئپ العان بايبئشة قاتئنئنان تؤعان جالعئز ذل، اؤلةت مذراگةرئ قابئشئ-بذقا-باحادذر - قييات-ءبورجئگةن (قييات-ءبورجئگئت) رؤئن نةگئزدةيدئ. بذدان سوثعئ جةردة قييات حاندارئ تةك وسئ تذقئمنان عانا سايلاناتئن بولئپتئ.

بودانشاردئث شوبةرةلةرئ تذسئندا قييات پةن جالايئر اراسئندا قاقتئعئس تؤادئ. اؤةلدة تذتقيئلدان تيگةن جالايئر جةثةدئ. اقئرئ، بودانشاردئث شوپشةگئ، شئثعئس حاننئث التئنشئ اتاسئ قايدؤ-حان قئرعئنعا ذشئراپ، توزعئنداعان قيياتتئ قايتا كوتةرئپ، جاؤلاس جذرتتئ بوداندئققا كةلتئرئپ، ذلكةن كذش-قؤاتقا جةتكةن ةكةن. قاراؤئنداعئ حالقئ دا ئرگةلةنة تذسةدئ. بذل زاماندا قايدؤدئث ورداسئ بايكولدئث (بايقال كولئنئث) ورتالئق-شئعئس تارابئنداعئ بارعذجئن-توقئم جةرئندة تذرئپتئ، كةيئنئرةك اتا-بابا مةكةنئ بذرقان-قالدذن تذرعئسئنا قايتئپ ورالعان سياقتئ. قايدؤ جاقئنداعئ اعايئن جذرتپةن ذعئسئپ، الئستاعئ بوتةن جذرتپةن ءتئل تابئسادئ. قايدؤدئث ذلئ تذمبينة-حان تذسئندا ةجةلگئ قييات تايپاسئ جايئلا قونئپ، جئپئرلاي وسةدئ. شةجئرة بويئنشا، تذمبينةنئث توعئز ذلئنان كةيئندة اتاققا شئققان: ماثعئت، ذرذت، جذريات، بارلاس، بةسؤت، قادارقئن، بؤدات قاتارلئ رؤلار تارايدئ، ال تذمبينةنئث التئنشئ ذلئ قابذل-حان اؤلةتئ قييات-بورجئگةن اتاؤئن ذستاپ قالئپتئ. قييات (سيوتة، كيوتة) تايپاسئنان تارايتئن رؤلاردئث ذزئن سانئ وننان استام، ونئث ئشئندة بيلةؤشئ اؤلةت - بورجئگئت اتاؤئندا دةپ كورسةتةدئ قئتاي دةرةكتةرئ.

اتالارئنئث ورنئن العان قابذل-حان قييان اؤلةتئنةن باستاؤ الاتئن بارلئق رؤلاردئ دارگةيئنة كةلتئرگةن سياقتئ. بذكئل تاتار دالاسئندا ذلكةن اتاق، ابئرويعا جةتةدئ. زور دةنةلئ، كةمةل قايراتتئ، تايماس جذرةكتئ، سالقام باتئر ةكةن. بذل كةزدة كيئز تؤئرلئقتئ جذرتتئ الئستان ارباپ، جاقئننان باؤراعان ءشذرشئت پاتشالئعئ قابذل-حانمةن تئكةلةي بايلانئسقا شئعئپتئ. قاجةتتئ كةلئسئم، بةيبئت قاتئناس رايئمةن ةجةنحان سارايئنا شاقئرئپ كةلتئرةدئ. ةركئن وتئرعان، الدئنا قويعاننئث ءبارئن وپئرئپ جةگةن، ذسئنعان شارانئ تذبئنة دةيئن توثكةرگةن قابذل-حان اقئرئ، ماساث كوثئل عانا ةمةس، تةنتةك ادةت، بذلا مئنةز جةتةگئمةن، شئكئرةيئپ وتئرعان قئتاي پاتشاسئن ساقالئنان الئپ، تارتقئلاپ ويناپتئ دةيدئ. ةل يةسئ قذرمةتتئ مةيمانئنئث اسئنا ؤ قوسئپ بةرئپ وتئرعانئن اثداسا كةرةك. ساراي بةكتةرئ دذرلئككةنئمةن، يمپةراتور قولئندا تذرعان حاندئ ةشقانداي جازاعا تارتپايدئ. ونسئز دا ولئگة ساناعان. ال قابذل-حان ارا-تذرا سئرتقا شئققاندا ئشكةن-جةگةن اس-سؤئنان تازارئپ وتئرعان ةكةن. سول بةتئ، امان-ةسةن، سئي-سياپاتپةن قايتادئ.

ءبئراق مذنداي كئسئنئ ءتئرئ جئبةرگئسئ كةلمةگةن ءشذرشئت بةكتةرئ پاتشاسئن كوندئرئپ، باتئردئث سوثئنان شاپقئنشئ اتتاندئرئپتئ. الايدا قابذل-حان: «اس جةلئنگةن، ءسوز بئتكةن، ريزاشئلئقپةن ايرئلئستئق، قايتا ورالؤدئث ءجونئ جوق»، - دةيدئ. قؤعئنشئلار ةرئكسئز الئپ قايتقان ةكةن. ءبئراق قابذل-حان جولاي قاشئپ، قذتئلئپ كةتةدئ. بذدان سوث ةلگة ارتتان جةتكةن، اؤئر سالماق الا كةلگةن جاساقتئ جاؤشئلاردئ تذگةلئمةن قئرئپ سالادئ. ةندئ يمپةريا قابذل حاننئث جذرتئن ويرانداؤ ءذشئن تذتاس ءبئر تذمةن اسكةر شئعارئپتئ. ءبئراق سايلانئپ، قارسئ اتتانعان قابذل-حان جازالاؤشئ قوسئندئ قيراتا جةثئپ، حيثگان قئرقالارئنان اسئرا قؤئپ تاستايدئ. وتكةن عاسئردئث باس كةزئندة ةثبةك ةتكةن قئتاي تاريحشئسئ تؤ جي ايئمنئث ناقتئ ايعاعئنا قاراعاندا، بذل وقيعا 1137- جئلئ بولعان.

قابذل-حاننئث ءبئر انا - باس بايبئشة، قوثئرات قذبا-كذلئكتئدةن تؤعان جةتئ ذلئ بار ةدئ. تذثعئشئ - ذكئن-بارقاق. ذكئدةي ذلبئرةگةن، قئزداي قيئلعان بئتئمئنة وراي اتاپتئ. كورئكتئ، سذلؤ جئگئت بولعان. بذل ذكئن-بارقاقتئ الدةقالاي قولعا تذسئرگةن تاتارلار وزدةرئ ولتئرمةي، شذرشئتكة بايلاپ بةرئپتئ. زادئ، قابذل-حان مةن شذرجةن اراسئنداعئ اتاؤلئ سوعئستان كةيئن. التئن-حان ذكئن-بارقاقتئ «اعاش-ةسةككة»، ءسئرا، كةرگئ تاقتاي، نةمةسة اشاماي اعاش بولسا كةرةك، تئرئدةي شةگةلةپ ولتئرةدئ.

ةكئنشئ ذل - بارتان-باحادذر، شئثعئس حاننئث اتاسئ.

ةندئگئ ءبئر ذل - قادان-باحادذر. اكةسئ قابذل-حانعا تارتقان الئپ كذشتئ، قايتپاس ةر بولعان. ذلكةن قييات رؤئنئث تاتارلارمةن، مةركئتتةرمةن اراداعئ تئنئمسئز سوعئستارئندا قانشاما مايدانعا تذسةدئ. بةتئنة جان شئدامايدئ. تالاي رةت قارسئ جاقتئث دارا باتئرلارئمةن جةكپة-جةككة شئعئپتئ. قاداننئث مةركئت بذرتاق-باحادذرمةن، تاتار مونةن-باحادذرمةن سايئستارئ تؤرالئ «تذگةل تاريحتا» جازئلعان. قادان-باحادذر اقئر تذبئندة شذرشئتپةن سوعئستا قازا تابادئ. قابذل-حاننئث بذدان سوثعئ ذلدارئنئث ةسئمدةرئ - قذتذقتئ-موثكئر، قذتذلا، قذلان جانة ةث كةنجةسئ، وت، وشاق يةسئ تاؤدان-وتشئگةن.

اعايئندئ جةتةؤ تةگئس جاؤجذرةك باحادذر تؤسا دا، قادان مةن قذتذلا-حاننئث قايراتئ دا، ةرلئگئ دة باسئم ةكةن. قادان تؤرالئ ايتتئق، ال قذتذلا كوزئنئث تئرئسئندة جئرعا قوسئلعان، اثئزعا اينالعان دةيدئ راشيد-اد-دين. داؤسئنئث زورلئعئ سونداي، جةتئ قئردئث استئنان جاثعئرئعئپ ةستئلةدئ، ال تذلعاسئ توبةدةي بولئپ كورئنگةن. الاقانئ ايؤدئث تابانئنداي ةكةن، قولعا ئلئنگةندئ وپئرئپ، قارسئ تذرعاندئ قيراتا جاپئرعان. قان مايداندا بةتئنة جاؤ كةلمةگةن، جةكپة-جةكتة ذرئسئنا جان شئداماعان. ءبئر وتئرئستا ءبئر ءوزئ قذنان قويدئث ةتئن تذگةسة جةپ، ءبئر تةگةنة قئمئزدئ باسئنا توثكةرة ءئشئپ جذرة بةرةدئ ةكةن. جةكة باتئر رةتئندة دة، قولباسئ رةتئندة دة ذنةمئ مةرةيئ ذستةم بولادئ.

ذلدارئنئث وسكةنئن، جةتكةن، جةتئسكةنئن كوزئمةن كورگةن قابذل-حان ولةرئندة ذلكةن قييات رؤئنئث حاندئعئن ءوز بالالارئنا ةمةس، شوبةرة ءئنئسئ، تايجؤئت قامباعايعا وسيةت ةتةدئ. قامباعاي حاننئث تذسئندا قييات اؤلةتئ تاقاؤ توثئرةگئمةن كةيدة بئتئمدة، كةيدة سوعئستا بولادئ. قادان مةن قذتذلانئث داثققا شئعؤئ - وسئ زاماندا.

قامباعاي تاتار بةكتةرئنئث ساتقئندئعئ ناتيجةسئندة شذرشئتكة تذتقئنعا بةرئلئپ، ازاپپةن «اعاش ةسةككة» شةگةلةنئپ ولگةننةن سوث حان كوتةرئلگةن قذتذلا بذكئل قييات قاؤئمئن ذيئمداستئرئپ، شذرجةنگة قارسئ جورئق اشئپتئ. ذلكةن ذرئستا التئن-حان اسكةرئن ئقتئرا جةثئپ، ءبئراز جةرئن ويرانداپ، مول ولجامةن كةرئ قايتئپتئ. ءساتتئ جورئقتان سوث توپ-توبئمةن تاراپ، ةلگة بةتتةگةن كوپ اسكةردةن ءبولئنئپ، سايات قذرعان قذتذلا-حانعا دذربةن رؤئ تذتقيئلدان تيئسةدئ. نوكةرلةرئنئث ءبئرازئ ءولئپ، ءبئرازئ بئتئراي قاشقان قذتذلا-حان شةگئنة ذرئسئپ كةلة جاتقان جولئندا قاق سؤئ ئركئلگةن كولدةنةث باتپاققا كةزئگةدئ. ارعئ بةتكة ئلئنة بةرگةندة، ونسئز دا بولدئرئپ كةلة جاتقان اتئ تذرالاپ جئعئلادئ. قذتذلا-حاننئث ءوزئ قذرعاققا شئعادئ. ارتتان جةتكةن قؤعئنشئلار: «اتئث جوق، ةندئ قايدا باراسئث؟ قولعا تذسكةن دةگةن وسئ!» - دةپ ماسايراپتئ. قذتذلا دةرةؤ ساداعئن سايلاپ، بئرنةشةؤئن اتئپ جئعادئ، قالعاندارئ قورقئپ، كةيئن قاشادئ. بذدان سوث قذتذلا باتپاقتاپ جاتقان اتئن جالئنان سذيرةپ شئعارئپ، جونئنة كةتئپتئ.

ارادا بئرنةشة كذن وتةدئ، قذتذلانئث حابارئ ةستئلمةيدئ، ةندئ باحادذر-حاننئث جاؤ قولئنان ولگةنئنة كذمانئ قالماعان اعايئندار اس ازئرلةپ، ةستئرتؤگة كةلئپتئ. سوندا قذتذلا-حاننئث بايبئشةسئ، ئلكئدةگئ ءبئر جاعدايلارعا قاراعاندا، قورالاس بولسا كةرةك، ايتئپتئ دةيدئ: «قارئمئ قاقسال ايؤداي، سذرةنئ كذركئرةگةن اسپانداي قذتذلا-حان جاؤدان ءولدئ دةگةنگة سةنبةيمئن، وثئمدة بولماسا دا، تذسئمدة كوردئم، امان-ةسةن كةلة جاتئر!» - دةپتئ. ايتقانئنداي، ازالئ اس ذستئندة قذتذلانئث ءوزئ دة جذرتئنا جةتةدئ. سويتسة، مانا، اتئن باتپاقتان شئعارئپ، تؤرا جولعا تذسة بةرة ويعا كةلئپتئ دةيدئ. «قاشئپ-پئسئپ، ازئپ-توزئپ ةل بةتئنة قالاي كورئنةم، ولجاسئز ورالؤئم ءجون ةمةس ةكةن»، - دةپ كةرئ بذرئلئپ، سول دذربةننئث دالادا جايئلئپ جاتقان كوپ جئلقئسئنان ءبئر ءذيئرئن ءبولئپ الئپ، ايعئرئن ةرتتةپ ءمئنئپ، قذلئن-تايلارئمةن قوسا ماما بيةلةرئن الدئنا سالئپ ايداپ جةتكةنئ سول ةكةن. ولئگة بةرئلمةك اس اياعئ ءتئرئنئث تويئنا ذلاسئپتئ دةيدئ.

اتاؤلئ وقيعا تذسئندا اعايئندئ جةتةؤدةن قذتذلامةن قاتار قادان مةن تاؤداي عانا كورئنةدئ، ال بارتاننئث ورنئن ونئث بةل بالاسئ ةسؤگةي باسئپتئ. اس ءجونئن العاش قامداعان دا وسئ ةسؤگةي ةكةن.

بذل كةزدة جةتئ ذلدئث اؤلةتئ ءوسئپ، ءونئپ، ذلكةن كذشكة جةتكةن. الئسقا اتاقتئ، جاقئنعا سئيلئ. ذجئمئ ارتئق، قؤاتتئ، قارئمدئ، اعايئنداس ذرئق ةجةلگئ قييات ةسئمئن ءبئرجولا يةلةنةدئ. باسئ ءوسئپ، بايلئعئ ارتئپ، جايئلا قونادئ، سانئ تئم كوپ بولماسا دا، اعايئنداس رؤلاردئث ذشتئعئن باؤراعان، بيلةؤشئ اؤلةتكة اينالادئ. ؤاقئت وزا كةلة قاراسئنئ مولئعئپ، جةكة-جةكة اتاعا بولئنةدئ، ايتكةنمةن، قييات ءتذبئرئن ساقتايدئ: قييات-جذرقئن، قييات-شانشئعذت، قييات-جاسار، قييات-قورالاس، قييات-ءبورجئگةن. شئثعئس حان قييات-ءبورجئگةن ذرقئنا جاتادئ؛ ءبورجئگةن ءسوزئنئث ماعناسئ - «ءبورئ ءناسئلئ، ءبورئ تةكتئ حانزادا»، تاراتئپ ايتساق، «ءبورئ» جانة «تةگئن» اتاؤئنان تؤئنداعان: ءبورئتةگئن، نةمةسة ءبورجئگةن (تذرئك ءناسئلئ، ءتئپتئ بةرئدةگئ قابذل-حان اؤلةتئندة شاثئراق يةسئ كةنجة ذل «وتشئگةن» - وت تةگئن، ياعني وت يةسئ، شاثئراق يةسئ حانزادا اتانعانئ بةلگئلئ).

شئثعئس حاننئث بيلئگئ جانة وعان جالعاس زاماندا كذرت كوبةيگةن قييات تايپاسئ بذكئل يمپةريا شةگئنة تارالادئ. اسئرةسة التئن وردادا ايرئقشا كذشكة جةتةدئ. ذلئس بةكتةرئ، قولباسئلار شئعارادئ، حاندئق وكئمةتتئث سةنئمدئ تئرةكتةرئنئث بئرئنة اينالادئ. توقتئ حاننان سوثعئ بذلعئر كةزةثدة توثكةرئس جاساپ، زاثدئ مذراگةر، باتؤ حان ءناسئلئ وزبةكتئ تاققا وتئرعئزعان - وسئ قييات بةكتةرئ بولاتئن. التئن وردا ئدئراعاننان سوثعئ كةزةثدة دة قاراشئ قييات ءوز ورنئن تابادئ. XV-XVI عاسئرلارعا قاتئستئ جازبا تاؤاريحتا قييات - «توقسان ةكئ باؤلئ وزبةك»، ياعني كيئز تؤئرلئقتئ كوشپةلئ تذرئك تايپالارئنئث بةل ورتاسئندا كورئنةدئ. ؤاقئت وزا كةلة ءتئلئ ءبئر، قونئسئ ورايلاس تؤئسقان حالئقتاردئث اراسئنا ءسئثئسئپ كةتكةنئ بايقالادئ. ال قييات-بورجئگةن، ياعني شئثعئس حاننئث تئكةلةي تذقئمئ بيلئك باسئندا قالا بةرگةن.

وسئ ورايدا اتالؤعا ءتيئس، ذلكةن قيياتتئث تاعئ ءبئر تارماعئ - شانشئعذت رؤئ. راشيد-اد-دين تاريحئندا ارنايئ ءسوز بولماپتئ. ءبئراق تئم ةلةؤسئز قاؤئم ةمةس. سانئ ءبئرشاما، ئرگةلئ رؤ. XIII عاسئردئث باس كةزئندة بارتان-باحادذردئث ذلكةن ذلئ، ةسؤگةيدئث اعاسئ مذثگةتؤ-قيياننئث قاراؤئندا بولئپتئ. شئثعئس حان تؤ كوتةرگةن كةزدة اناؤ-مئناؤ قارسئلئق تانئتپاعان سياقتئ. قايتكةندة دة قئرعئنعا، قؤدالاؤعا ذشئراماعان. زامان تئنشئعاندا، ءسئرا، باسئم كوپشئلئك بولئگئ - ءتورت مئث جان تاعئ دا ذلكةن ذل جوشئنئث ةنشئسئنة بةرئلةدئ. ياعني بذدان سوثعئ التئن وردا جذرتئ، داشتئ-قئپشاق. بذرناداعئ ي.بةرةزين، ن.اريستوأ سياقتئ زةردةلئ ورئس عالئمدارئ قازاقتاعئ شانئشقئلئ وسئ شانشئعذتتئث تئكةلةي جالعاسئ دةپ ةسةپتةگةن. الاش قذرامئنداعئ ئرگةلئ رؤلار قاتارئندا. ابئلاي زامانئندا ايرئقشا جاؤئنگةر بولعان ةجةلگئ جذرتتان 18- عاسئرداعئ اتاقتئ قولباسئ باتئرلاردئث ءبئرئ شانئشقئلئ بةردئقوجا شئققان.

قازاق ذعئمئ، قازاق حالئق ادةبيةتئندة ةجةلگئ قيات - قئپشاقپةن تؤئستاس جانة وداقتاس رؤ رةتئندة جذرةدئ. قازاقتئث ذلئ جازؤشئسئ مذحتار اؤةزوأ ءوزئنئث تاريحي شئعارما، ادةبي زةرتتةؤلةرئندة «قييات-قئپشاق ةلئ» دةپ جازادئ. قازاق اراسئندا قييات ءوزئنئث جالپئ اتئمةن شانئشقئلئ رؤئنئث قذرامئنا ةنگةن. بذگئنگئ شانئشقئلئ - باعزئداعئ قييات-شانشئعذتتئث تئكةلةي جالعاسئ دةپ بئلسةك، مذنداي اؤئس - ازايعان ذلكةن اتا مةن وسكةن كئشئ اتانئث ورئن الماسؤئ - تذسئنئكتئ جاعداي. سونداي-اق، اداي كةلئمبةردئ مذثال ئشئندةگئ ءبئر بذتاق ةجةلگئ قييات ةسئمئندة. مذنداعئ "مذثال" - "موعذل"، "مذعال" اتاؤئنئث باسقاشاراق دئبئستالعان نذسقاسئ. ياعني، بذكئل مذثال وسئ قيياتتئث توثئرةگئنةن تابئلادئ دةگةن ءسوز.

قييات-ءبورجئگةن (ءبورجةگئن، ءبورجئگئت) ياعني شئثعئس حان اؤلةتئ - «تورة» اتاندئ، التئن ورداعا جالعاس قازاق ورداسئنئث بارلئق حانئ - جانئبةك پةن كةرةيدةن باستاپ، كةنةسارئعا دةيئنگئ ارالئقتاعئ، الاش جذرتئنئث ارؤاعئن كوتةرگةن ذلئ تذلعالار: بذرئندئق حان، قاسئم حان، توعئم حان، حاق-نازار حان، تاؤةكةل حان، ةثسةگةي بويلئ ةر ةسئم حان، سالقام جاثگئر حان، ءاز-تاؤكة حان، ابئلاي حان، كةيئنگئ، ئشكئ وردانئ نةگئزدةگةن بوكةي حان - تذگةلئمةن وسئ تذقئمنان. ةل قورعاعان، قول باستاعان اتاقتئ باتئر سذلتاندار: قامبار، ةرةنشئ، جانئش، تانئش، ذزئن وقتئ وندان، شاح-مذحامةد، كوشةك، قانئشةر ابئلاي، كوكجال باراق، ناؤرئزباي، سئزدئق... ءوز الدئنا ءبئر توبة.

بةرئگة كةلسةك، 19- عاسئرداعئ ذلئ عالئم شوقان، كذيشئ داؤلةتكةرةي، ءانشئ مذحيت، 20- عاسئردئث باس كةزئندةگئ ذلتتئق كوسةم ءاليحان بوكةيحان، كذنئ كةشةگئ، قازاق تاريحئ ءذشئن جاپا شةككةن سانجار اسپاندياروأ پةن ةرمذحان بةكماحانوأ، بذگئنگئ بةلگئلئ ارحيتةكتور شوتا ءؤاليحانوأقا دةيئنگئ قانشاما ئرئلةر تذگةلدةي وسئ قييات-بورجئگئت اؤلةتئنةن تارايدئ.

وتكةنگة قايتئپ ورالساق، قييات رؤئنان شئققان الئپ تذلعا شئثعئس حاننئث ذرپاقتارئ ةكة موعذل اتانعان ذلئ يمپةريادان باستاؤ الاتئن ءتورت ذلئستئث تئزگئنئن تذگةل ذستاعان ةدئ. تولة - قذبئلاي تذقئمئ بايتاق قئتايدا بيلئك قذردئ. تولةنئث تاعئ ءبئر ذلئ قذلاعؤ يران جانة ونئمةن شةكتةس ايماقتاردا ةلحان ذلئسئن نةگئزدةدئ. شاعاتاي اؤلةتئ ورتا ازيادا ورنئقتئ. ال ذلكةن ذلئ جوشئنئث ءناسئلئ التئن وردا جانة وعان جالعاس حاندئقتاردا وكئم ةتتئ. بذلاردئث ءبارئ دة، تاريحي تاعدئر، زامانا شةرؤئ ناتيجةسئندة الدئ ءجذز-ءجذز ةلؤ جئل، كةيئنئ ءتورت-بةس عاسئردان سوث بيلئكتةن تايعانئ، باسقا اؤلةت، باسقا ءبئر قذرئلئمدارعا ورئن بةرگةنئ ءمالئم. شئثعئس حان ءناسئلئنئث ةل بيلئگئندة ةث ذزاق جاساؤئ - التئن وردادان سوثعئ قازاق ورداسئندا. تؤعان حالقئنئث بوستاندئعئ جولئندا، 1847- جئلئ شايئت بولعان كةنةسارئ - ةؤرازيا كةثئستئگئندة التئ ءجذز ةلؤ جئل بويئ تؤ كوتةرئپ تذرعان التئن ذرئقتئث اقئرئ - شئثعئس اؤلةتئنةن شئققان ةث سوثعئ حان ةكةن. (ةؤروپا تاريحشئلارئ قالئپتاستئرعان ذعئم بويئنشا، شئثعئس حاننئث بيلئك باسئندا بولعان ةث سوثعئ ذرپاعئ - 1920- جئلئ سوأةتتةر تاقتان تايدئرعان بذحار ءامئرئ ءالئمحان؛ شئن مانئسئندة ءالئمحاننئث شئثعئس تذقئمئنا مذلدة قاتئسئ جوق، XVIII ع. سوثئندا بذحار حاندئعئندا بيلئككة جةتكةن ماثعئت اؤلةتئنةن؛ التئن ذرئقتان تئس بولعان سةبةپتئ، وسئ ماثعئت رؤئنان شئققان بيلةؤشئلةر "حان" ةمةس، "ءامئر" اتانعان.)


قوثئرات

ءراشيد-ءاد-دين قوثئرات رؤئن ةرگةنة-قوثنان شئققان نذكئز بةن قييان اؤلةتئنة جاتقئزادئ، ءبئراق ناقتئ قايسئسئنان تارالاتئنئن اشئپ ايتپاعان. ايتةؤئر نيرؤن ةمةس، وعان دةيئنگئ قاؤئمنان. جةتپئس جةردةن وشاق جاعئپ، جةتپئس كورئك باسقان نةگئزگئ اتانئث ءبئرئ. الايدا، تةمئر تاؤ ةرئپ، كةث دذنيةگة جول اشئلعان ساتتة، ءسئرا، الدئثعئ قاتاردا تذرعان قوثئرات قاؤئمئ اعايئنداردئث كةثةسئن كذتپةي تذرا ذمتئلئپ، قالعان جذرتتئث وشاعئن باسا-كوكتةپ، ةث الدئمةن شئعئپ كةتئپتئ. ناتيجةسئندة قوثئرات پةن باسقا رؤلار اراسئندا رةنئش تؤئپ، ةل ءئشئ بذزئلعان ةكةن جانة كوپشئلئكتئث ذعئمئنشا، قوثئرات قاؤئمئندا ءجيئ كةزدةسةتئن توبان اياق دةرتئ دة وسئ، تؤئستاردئث وشاعئن تاپاعان ورايسئز قئلئقتئث ناتيجةسئ كورئنةدئ. بذل اثئز ةسكئ زاماندا قوثئرات پةن قييات اراسئنا سئنا قاعئلعان الدةبئر وقيعا - جولئ كئشئ رؤدئث اعا بالاسئنا تئزگئن ذستاتپاؤئنان تؤئندادئ دةپ ساناؤعا كةرةك. شئندئعئندا، بارلئق زاماندا دا، اسئرةسة شئثعئس حاننئث بةرگئ اتالارئنئث تذسئندا قييات پةن قوثئراتتئث بئرلئگئ كذشتئ بولعان. اعايئن-تؤئس، قذدا-اندا جذرت. ةكئ رؤدئث اراسئندا قئز بةرئسئپ، قئز الئسؤ - ءداستذرلئ سالتقا اينالعان. قونئستارئ قاتارلاس، ةگةر قييات ايماعئ - كةنتةي - بذرقان-قالدذنداعئ ءذش داريانئث باستاؤئ، ونون وزةنئنئث بويئ، سةلةثگئنئث ةتةگئ، كةلذرةننئث جوعارعئ جاعئ بولسا، قوثئرات - ءذستئرتتئث تةرئستئك-شئعئسئ، ورماندئ دالاعا ئرگة تةپكةن ةدئ. تاتار تايپاسئ جايلاعان ايماقتئث تذستئك بةتئ، قالقا وزةنئنةن تذر-قورعانعا، ناقتئلاپ ايتساق، وثعئت قونئسئ ينشان تاؤلارئنا دةيئنگئ ارالئق، ال شئعئس ءوثئرئ شذرجةنمةن شةكتةسئپتئ.

قوثئرات اتاؤئنئث توركئنئ تؤرالئ ةكئ ءتذرلئ بولجام بار. اؤةلگئسئ - قوثئر ات، ياعني توتةمدئك، كيةلئ جانؤار ةسئمئنةن تؤئنداعان. ئقتيمال. دةگةنمةن، بذل - حالئقتئق ةتيمولوگيا. ةندئ ءبئر پئكئر - وسئ رؤ قونئستانعان شئعئس ايماقتاعئ قوثئر وزةنئنئث اتاؤئنان. ةجةلگئ رؤ-تايپالاردئث كوپشئلئگئنئث ةسئمئ وزدةرئ اؤةلدة وتئرعان، ءوسئپ-ونگةن جةر، وزةن-سؤ، تاؤ، قئرات اتاؤئنا بايلانئستئ بولئپ كةلةتئنئن ةسكةرسةك، ابدةن قيسئندئ.

وزئندئك شةجئرة بويئنشا، ءيسئ قوثئراتتئث ارعئ تةگئ - التئن-كذبئدةن تؤعان ءذش ذلدان باستاؤ الادئ ةكةن. دةرةكتئ كةلتئرگةن ءراشيد-ءاد-دين الدةبئر قؤئس ئدئستان ادام جاراتئلؤئ قيسئنسئز نارسة، بذل ءسوز، ءسئرا، اسئل تةكتئ، ءناسئلئ تازا دةگةن ماعئنا بةرسة كةرةك دةيدئ. شئندئعئندا، «التئن-كذبئنئث» («التئن-كذدذكة») استارئندا رؤدئث ءتذپ اتاسئنئث عاجايئپتان جارالمئسئ تؤرالئ ةسكئلئكتئ ءاپسانا جاتقانئن اثداؤعا بولار ةدئ. بذل ةرةكشة تؤعان ءذش ذلدان ئرگةلئ تايپا - كةيئنگئ قوثئراتتئث قانشاما اتاسئ تارايدئ ةكةن. ذلكةن ذلدئث اتئ - جارلذق-مةرگةن. قازئردة قوثئرات اتانئپ وتئرعان قابيلانئث باسئم كوپشئلئگئ وسئ، مةيئرباندئعئن ايگئلةؤ ءذشئن قذرالايدئ قذلاعاننان تةسة اتقان مةرگةن باتئردئث ذرپاعئ دةيدئ «تذگةل تاريح». ةكئنشئ ذل - قذباي-شةرئ. ودان ئثكاراس، ولقذنذت اتالارئ باستاؤ الادئ. ءذشئنشئ - تذس-بوداؤئت، بذل كةنجة ذلدان قارانذت، كذنگئلذت رؤلارئ تارايدئ، ال كةيئنئرةكتة كذنگئلذتتةن قورالاس رؤئ ءبولئنئپ شئققان.

قئتاي دةرةكتةرئندة «اق تاتار» توبئنا جاتقئزئلاتئن قوثئرات ةجةلدةن-اق سانئ مول، قؤاتتئ رؤلاردئث قاتارئندا بولعان. قونئسئنئث ءبئر شالعايئ ذلئ قورعانمةن ئرگةلةس، ياعني قئتاي جذرتئنا تاقاؤ بولعاندئقتان، ارئدا قيدان، بةرئدة شذرجةن پاتشالئعئمةن الئس-بةرئس قالئپتاسادئ، ءارقيلئ قارئمتا، سارئمتا شاپقئنشئلئق جاعدايلار دا ذشئراسئپ تذرادئ. ماسةلةن، ءتئپتئ كةيئندة، 1196- جئلئ قوثئراتتار ءشذرشئت جةرئنة جورتؤئل جاساپتئ. اؤةلدة ولجاعا كةنةلسة كةرةك. ءبئراق مول اسكةر توپتاپ، قارسئ اتتانعان التئن-حان اسكةرئ قوثئرات قونئستارئن شاؤئپ، جانئشتاپ قايتقان كورئنةدئ.

قوثئراتتئث ذلدارئ باتئر، مةرگةن تانئلسا، قئزدارئ قاس سذلؤ دةگةن داثققا شئققان. ارؤ عانا ةمةس، اقئلدئ ايةل، وشاقتئث قذت-بةرةكةسئ رةتئندة ولةث، جئرعا قوسئلعان. ادةتتة، قوثئرات قئزدارئ ماثگئلئك قذدا قييات جاعئنا ذزاتئلئپتئ. ذرپاقتان ذرپاققا جالعاسقان ءداستذر. ذلكةن اكة بارتان-باحادذردئ ايتپاعاندا، شئثعئس حاننئث ءوزئنئث قوثئرات قئزئنان تؤعانئ بةلگئلئ. قاعاننئث ةل ذستاعان، قول باستاعان ءتورت ذلئ - جوشئ، شاعاتاي، وكةتاي، تولةنئث ناعاشئسئ تاعئ قوثئرات. شئثعئس حاننئث جيحانگةر، داناگوي نةمةرةسئ باتؤ حاننئث دا اناسئ قوثئراتتان. قذبئلاي حان جانة ودان سوث ءبئرتذتاس قئتايدئ بيلةگةن شئثعئس اؤلةتئ باس بايبئشةلةرئن ذنةمئ قوثئراتتان الاتئن سالت بولعان.

شئثعئس حان اتقا ءمئنئپ، كذرةس جولئن باستاعاندا قوثئراتتئث ءبئر بولئگئ قالتقئسئز جاقتاسا، باسئم كوپشئلئگئ قارسئلاستار وداعئنا قوسئلعان. ءتذپتئث تذبئندة ءبارئ دة قذرئقتان وزا الماعان. اقئرئ، ناعاشئ، قذدا-اندا عانا ةمةس، ايرئقشا جاقئن جذرت ةسةبئندة ذلكةن قذرمةتتة بولادئ. شئثعئس حاننئث كذيةؤ بالاسئ، قولباسئ توعئشار-نويان، بالدئزئ الشئ-نويان وسئ قوثئرات رؤئنان.

شئثعئس حان جانة ونئث اؤلةتئ باتئس تاراپقا اياق باسقاندا قوثئراتتار ءتورت ذلئستئث شةگئنة تذگةل تارالادئ. ايتكةنمةن كوبئرةك ذيئسقان جةرئ - التئن وردا. بذدان سوثعئ زامان، ءبئرتذتاس، ذلكةن ذلئس ئدئراعان كةزدة نةگئزئنةن قازاق، نوعاي، قاراقالپاق حالئقتارئنئث قذرامئندا بولئپ شئعادئ. قئرعئز بةن قئرئم-تاتار ئشئنةن دة كورئنةدئ. قوثئراتتاردئث ذلكةن ءبئر توبئ XV عاسئردئث سوثئندا، شايباني حان باستاعان داشتئ-قئپشاق رؤلارئنئث قاتارئندا ورتا ازيا شةگئنة وتةدئ، بذلار ؤاقئت وزا كةلة وتئرئقشئلانئپ، تؤئسقان وزبةك حالقئنئث ءبئر بولشةگئنة اينالئپتئ. (ايتسة دة، كذنئ كةشةگة دةيئن ةسكئلئككة جةتئك اقساقالدارئ: «ءبئز قازاق جةرئنةن، ارقادان كةلدئك»، - دةيدئ ةكةن.) ةجةلگئ قوثئراتتئث بذل تاراپتاعئ اؤلةتئ 1804- جئلئ حيؤا حاندئعئندا بيلئككة جةتئپ، ورتا ازيا تاريحئندا بةلگئلئ قوثئرات ديناستياسئنئث نةگئزئن سالادئ (1920- جئل، سوأةت وكتةمدئگئنة دةيئن تذرعان).

قازاقتاعئ قوثئرات جاثا ذلئس شةگئندة ذيئسا وتئرئپ، ءوزئنئث تؤما ةسئمئن ساقتايدئ جانة قاشاندا ذلكةن ذلت ئشئندةگئ سانئ مول، بةدةلدئ دة بةلدئ ارئستاردئث قاتارئندا بولئپ كةلگةن. ال اتاعئ، ابئرويئ زور جةكة تذلعالارعا كةلسةك، 20- عاسئردئث باس كةزئندةگئ بةلگئلئ ساياسي قايراتكةرلةر سذلتانبةك قوجانوأ، ءنازئر تورةقذلوأ، جازؤشئ ساتتار ةرؤبايةأ، عاسئردئث ورتا تذسئندا كورئنگةن قوعام قايراتكةرئ نذرتاس وثداسئنوأ، سوأةت زامانئنداعئ بةلگئلئ ادةبيةت تاريحشئسئ بةيسةنباي كةنجةبايةأ ةجةلگئ قوثئرات تايپاسئنان شئققان بولاتئن.

بايئرعئ قوثئرات قاؤئمئنئث ةجةلگئ زامانداردان وتكةرئپ، جاثا داؤئرگة جةتكةرگةن ةث ذلئ رؤحاني مذراسئ - الةمدئك دةثگةيدةگئ "الپامئس" جئرئ. بذگئندة وزبةك جانة قازاق ةپوسئنئث تاثداؤلئ ذلگئلةرئنةن سانالادئ.

(جالعاسئ بار)

سوڭعى جاڭالىقتار